автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Научно-теоретические основы языковой коммуникации и коммуникативного метода
- Автор научной работы
- Оразбаева, Фаузия Шамсиевна
- Ученая степень
- доктора педагогических наук
- Место защиты
- Алматы
- Год защиты
- 1996
- Специальность ВАК РФ
- 13.00.02
Автореферат диссертации по теме "Научно-теоретические основы языковой коммуникации и коммуникативного метода"
КЛ1ЛК.СТЛН РЕСПУБЛИКАСЫ БШМ МИНИСПЧПП ЛБДИ ЛТЫПДАП>1 ЛЛМЛТЫ МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!
О Р ЛЗ Г, Л ЕВ Л ФЛУЗИЯ ШЭМШЩЫЗЫ
Т1ЛД1К КАТЫ НАС ПЕН КАТЫСЫМ ЭД1С1ШЦ РЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫК, НЕГ13ДЕР1
13.00.02 — К,азак; тшн ок,ыту эдктемеа
Педагогика рылымдарыныц докторы полыми дэрежесш алу ушш дайындалган диссертацияныц
АВТОРЕФЕРАТЫ
гГо ОД
1 О 1:
Колжазба кукымда
ЛЛМАТЫ, 1906 ЖЫЛ
Жумыс Лбай атындагы Алматы мемлсксгпк уннверситет!-шц каз1рг1 казак Т1Л1 кафедрасында орындалды.
Рылымн кецесип
— Казакстан гылымнпа ецбек ашрген кайраткер, филология гылымдарыиыц
докторы, профессор ОРЛЛБЛЕВЛ Н.
Ресмп оппоненттер
— Кыргызстан гылымына ецбек сппрген кайраткер, педагогика гылымдарыныц
докторы, профессор ИМАНАЛИЕВ К. И.
— Педагогика гылымдарыныц докторы,
профессор АБУЗЯРОВ Р. А.
— Филология гылымдарыныц докторы,
профессор ИБАТОВ А.
Жетекпп уиым — К,азактыц кыздар псдагогикалык нпсти-тутыныц казак тш жэае педагогика кафедралары.
Диссертация 1996 ж. «¡£1 »Мй^Н^сагат Абай
атындагы Алматы мемлекегпк унпверснтетшщ педагогпка гылымдарыныц докторы рыльшп дэрежесш беру жешндеп Д.14.05.02. мамандандырылган кецес мэжшсшде коргалады. (480100, Алматы каласы, Достык дацгылы, 13).
Дпссертациямеи Абай атындагы Алматы мемлекегпк унпверснтетшщ кггапханасында танысура болады.
Автореферат 1996 жылы « Д^Л&Ы^СС таратылды.
Мамандандырылган кецестщ гылыми
хагшысы, педагогика гылымдарыныц ¡///а ,
кандидаты, доцент ШМАНОВА Н. Н.
ЖУМЫСТЬЩ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Гылыми зерттеуд!ц езект!л1г1. Т1л - адамзаттыц б1р-б1р1-мен пШрлесу1н, тус1н1су!н, сейлесу1н камтамасыз ете кел!п, т!лд1к карым-катынасты 1с жуз!не асырады. Галымдар адамдардын, осы карым-катынас. сейлеу к¥Ралы болып табылатын т1лд! эр турл! ерекшел1ктер1не карай жан-жакты зерттеп келед1.
Т1лд1ц катынас куралы кызмет1н аткаратыны туралы п1к1р-лер ертеректен айтылганымен, т1лд!к катынастын, т!л б1л!м1н1ц жеке мэселес1 рет1нде зерттелу! сон,гы жылдардыц улес!не тие-Д1.
Каз1рг1 кезевде халыкаралык байланысы кушт! барлык ел-дерде т1лд!к катынас мэселес!не ерекше мэн бер!л!п отыр. Т1л-д1к катынастыц бук!лэлемд!к мацызы ел мен елдШ, улт пен улт-тыч саяси байланысьиа жан-жакты жол ашудан кер!нед1. Сондьщ--тан т1лд1к катынас буг!нг1 кунн1ч ец взект! мэселес! рет!нде элемд!к лингвистикада жанд гылыми ецбектерд1ц шыгуьша эсер етт1.
Т1лд1к катынас кубылысы орыс т!л б!л1м1нде де кей!нг1 жылдарда зерттеле бастады. Мунда т1лд1к катынастын, нег!зг1 сипаты, курамы мен басты кдгидалары, оны колданудыд ед!с-тэ~ с1лдер1 карастырылып, гылыми айналымга туст1.
Т1лд1к катынас туралы мэселеге туркологтар да жацадап назар аудару уст1нде.
Казак т1л б1л!м1нде т!лд!к катынас /языковая коммуникация/ гылыми мэселе рет!нде теориялык жагынан да, лкпгвистика-.лык жагынан да арнайы зерттелген емес, сол себепт! осы уакыт-
ка дей1н гылыми оралымга тускен оныц терминдер1 де жок. "Т1л-д1к катынас" деген терминнЗд ез! осы ецбекте алгаш рет колда-нылып отыр.
Т1лд1к катынас /ТК/ - ащамныч ойлау, пайымдау. сейлеу, тындау, тус1ну, айту, п1к1рлесу т.б. эрекеттер1не т1келей кд-тысты кубылыс. Т1лд1к катынастыц ез1не тэн зерттеу объект1ле-р1 бар. Ол темендег!дей: Плдесуге катысушылар; П1к1рлесудег1 хабар, оны жетк!зет1н едралдар; акпараттын, бер1лу1. айтылуы, кабылдануы; хабарды жетк!зет1н куралдар; кабылдаушыныц мэл1-метке байланысты 1с-эрекет1. Пл б1л!м1н1ц салалары бул мэсе-лелерд! эз1рге толык, к,арастырмады, б!рав; гылымда олардыц ар-кайсысы жан-жакты зерттелу1 кажет екен! даусыз. Сондыктан т1лд1к катынаска байланысты кубылыстардыц теориялык неПзде-рш анык,тау; айтылган, бер1лген. жазылган хабарды кабылдаудыц эд1с-тэс1лдер1н айкындау; сол сиякты карым-катынас куралдары мен тулгаларын, олардыц колданылу жолдарын белПлеу каз!р езект1 мэселелер кдтарына жатады. Осы мэселелерд! жан-жакты окыту мен уйрету олардыц гылымда ез!нд1к аньщтамасын айкында-уды, т!лд1к катынас кубылысын арнайы зерттеуд! к;ажет етед1.
Бул гылыми мэселен1ц т!л б!л!м1нде аныкталуы т!лд1 окы-туга байланысты катысым эд!с1н /коммуникативный метод/ тугыз-ды. Казак т!л1нде катысым эд1с1, оныц ерекшел1ктер1 мен не-г1зг1 кагидалары.т1л уйренудеП осы эд1ст1н, утымдылыгы сей-лес1м дагдыларына сай арнайы зерттелмед!. Осындай т1лд!к. эд1стекел!к жаца проблемаларды зерттеуге арналган бул ецбек -к,азак т1л б1л1м1ндег! алгаищы 1зден1стерд1ц б1р1. Бул кдрас-тырылып отырган мэселен!ц езект!л1г1н дэлелдейд!.
Зерттеу объектШ. Каз1рг1 казак; тШне байланысты т!л-
д1к катынас кубклысыныц гылыми неПздер!, теориялык тужырым-дары, сейлесХм эрекет1н1ц турлер1 жэне катысым эд!с1 /ДЭ/ мен онын, нег1зг1 кагидалары. ;
Зерттеуд1н нег1зг! максаты - казак, т1л 51л1м1нде баспа бетШен шыккан ен,бектер мен алдын,гы катарлы окытушылардыц тэ-ж!рибелер1н жинактап, психолингвистика жэне лингводидактика гылымдарына суйен1п, т1лд1к катынас /Щ/ кубылыскнын, гылы-ми-теориялык нег1здерш тужырымдау, соган катысты с8йлес1м эрекет1н1ц турлер!н аныктау жэне т!лд! окытуга байланысты ка-тысымдык эд!ст1ц /КЭ/ басты ерекшел1ктер1н керсету.
Осы максатты орындау уш1н. темендег1дей м1ндеттер койыл-
дьг.
'- т!лд1к катынас туралы маселен1ц.гылыми-теориялык не-г!здер1н айкындау;
- т1лд!к кдтынастьщ- белг1лер1н, курамын, турлер!н. ерек-шел1ктер!н талдай келш, оран аныктама беру;
- т!лд1к катынасты жузеге асыратын тулгаларды, т!лдесуге катысушыларды, куралдарды сипаттау;
- т!л аркылы карым-катынастщ педагогика, психология 1л1мдер1не катысын ашу;
- сейлес1м эрекетШц турлер1н ж!ктеу жэне оларга сипат-тама беру, казакша сейлес1мд! жузеге асырудьш, ти1мд1 жолдарын аныктау;
- катысым эд!с1н1ц аныктамасын, кагидаларын, колданылу амалдары мен калыптарын белПлеу мен теориялык нег1з1н айкындау;
- казакша сейлес!м дагдысын калыптастырудын, амалдарын керсету, онын, взгешШктерШ баяндау;
- казак; т!л1 матерйалдарын окытудыц нак,ты жолдарын кер-сету, оны катысым эд!с! бойынша уйрету;
- т1лд1к катынас пен катысым эд1с1не байланысты термин-дерд! ажырату.
Жумыстыц методологиялыц нег!з! галымдардьщ ойлау мен сейлеуге катысты жасаган тужырымдарын талдаудан; т!лд1к ка-рым-катынастыц мацызды кагидаларын жуйелеуден; таным кубылы-сына байланысты колданылатын даралау мен жалпылау. уксату мен салыстыру, тану мен шешу, талдау мен жинактау, дерект1л1к пен дерекс1зд1к, жай пайымдау мен курделенд!ру тэр1зд! завдылык-тардщ жиынтыгынан турады.
Сонымен катар т1лд1к карым-катынастыц 1шк1 курылымдарын тексеру мен лингвистикалык, психологиялык,, дидактикалык,, пе-дагогикалык, эд!стемел1к 1л1мдер1н1н жылдар бойы калыптаскан жет!ст1ктер!н ти1мд1 пайдалану да зерттеуд1ц эд1станымдык Herls! болып табылады.
Зерттеу ед1стер1. Жумыста баяндау, сипаттау, салыстыру. салыстьфмалы-тарихи талдау, тэж1рибел1к байкау. ой-п!к1рлерд1 жинактау. корыту, окушылардыц т1дц1 мецгеру дэрежесШ тексеру. т1л уйрену дагдыларын жет1лд1ре отырып, бек!ту, бакылау эд1стер1 эр турл1 децгейде пайдаланылды.
Зерттеуд1ц гылыми жацалыгы:
- казан; т1л б1л!м1нде алгаш рет т!лд1к катынас мэселес1-н1н гылыш-теориялык; нег1з1 жасалды:
- т1лд1к катынаска' теориялык сипаттама бер1л1п, оныц Herl зг1 белг1лер1 мен елшемдер1, турлер1 аныкталды." когамдагы кызмет!, манызы айтылды;
- т!лд1к кдтынастьщ 1шк1.щшымы. цуралдары сез болып.
-г-
9з1нд1к тулгалары, заддылкктары белг1ленд1;
- т1лд1к катынасты медгеруд1д амал-тэс1лдер1 усынылды;
- сейлес!м эрекетШц теориялык нег1з1 гылыми турде ка-растьфылып. оныд турлер! ж1ктелд1;
- катысым эд1с1не теориялык аныктама бер1л1п. оныд ерек-шел1ктер1, колданылу жолдары мен формалары баяндалды, -т1лд1 уйретуде аткаратш кызмет1, баска эд1стермен байланысы керсе-т1лд1. Катысым эд1с1 жан-жакты талданып,-гылыки-теориялык не-г1з1 жасалды;
- казакша сейлес1м дагдысын калыптастыруга катысты т!л-д1к материалдар сараланды, оныд теориялык; сипаттамасы бер!лд1;
- т1лд1к катынас, сейлёс1м эрекёт1 жэне катысым эд1с!н1д терминдер1 усынылып. тудгыш рет гылыми айналымга енг1з1лд1.
Теориялык мадызы. Казак; тШндег! т1лд1к катынас мэселе-с1 лингвистикалык жэне эд!стемел1к тургыдан зерттелд!. Т1лд1к катынастыд теориялык; нег1з1 салынып, ез1нд!к белг!лер1, гылыми угымдары айкындалды. осы проблемага катысты эр турл1 нус-калар б1р!зге туст1. Т1лд1к катынастын, т1л б1л1м1н1н, мэселес1 екен1 дэлелденШ, мазмуны, 1шк1 кдоылымы аныкталды.
Т1лд1к катынастын байланысы; ойлау мен сейлеу. таным эрекеттер1не катысты гылыми пШрлер жуйеленд1.Булардыд бэр! - т1лд!д теориясына косылатын жада гылыми угымдар. Сондыктан олар т!л 6Шм1н1д гылыми теорияларын байытып, дамытады. Бул зерттеуд!н гылыми-теориялык мадызын дэлелдейд1. Сонымен катар Катысым эд!с1не тэн заддылыктар, оныд басты белгглер! мен уд-гидалары; сейлес1м эрекет1, оныд т!лд1к катынастагы оркы, лингвистика мен эд1стеме ережелер!н теориялык жактан сапалы медгеруге жол ашадн.
Жумыстьщ нэтижелер1' т!л б1л1м1. эд1стеме. педагогика гы-лымдарынын теорияларьш жет1лд1р1п. т1лд!к к,арым-к,атынасты одан эр! кеЩнен карастыруга мумк!нд1к жасайды.
Практикальц мацызы. Зертгеуд1ц нэтижелер1н т1лд! оцыту-дыц мазмуны мен тэс1лдер1н жет1лд1ру уш1н, окытудыц кагидала-ры мен багыт-багдарын жацарту уш1н, мемлекетт1к б!л1м беру жуйес!н дамыту барлык оку орындарында пайдалануга болады.
Жумыстагы езект! мэселелер жогаргы оку орындарында линг-вистикалык, эд1стемел1к. дидактикалык пэндерд!ц жург1з1лу!не. арнайы курстардыц етк!з1лу1не септ!Пн типзед!.
Зерттеу материалдары багдарламаларда, окулыктарда, эд1с-темел!к куралдарда жэне баска да т!лд1 уйретуге арналган кешендерде колданылып. т!лд1 терец1рек окытуга мумк1нд!к бе--ред1, казак т!л1н уйретуге иг! ыкпал етед!.
Т1лд1к катынас пен катысым эд!с1, сейлес!м эрекетШц турлер1 казак т1л! сабагын жаксартуга кемектесед!, онын; утым-ды-жолдарын белг!лейд1.
Т1лд1к. эд1стемел1к терминдер эр турл! сезд!ктерд1н жа-салуына кажет материалдар болып саналады. Жалпы зерттеу жумы-сы т1лш!лерге. филолог галымдарга, эд!скерлерге, окытушыларга 1с жуз1нде пайдасын тиг1зед1.
Жумыстыч жарияланымы. Зерттеудщ нег1зг1 багыттары рес-публикалык гылыми-практикалык конференцияларда /Алматы, Т1л б1л1м1 институты. 1989; АлМУ. 1992; 1993; Шымкент. 1993/ жэне оку-эд1стемел1к б1рлест1кт!ц кецестер!нде баяндалды.
Т1лд1к катынасты 1с жуз1не асырып, тэж1рибел1к бакылау-дан етк1зу уш1н, авторлар ужымымен б1р1Пп, "Казак эдебиетЬ н1ц материалдары бойынша казак т1л1 пэн1не арналган методика-
-з-
лык жумыс", Фонетика. Лексика. Морфология, Синтаксис. /Алма-ты, АГПИИЯ, 1992. 1993/ ечбектер1,. "Казак т1л1н тез уйрену сабагы"/ Алматы. "Санат", 1995/ оку куралы жазылып, студент-терд1 окыту жуйес1нде пайдаланылуда.
Республикалык, .орталык баспалардан "Т1лд1к коммуникация-нын, нег1здер1" /Алматы. Республикалык баспа кабинет!., -1995/ атты зерттеу к1табы мен "Ускоренный практический курс обучения казахскому языку" /Алматы, "БШм", 1996/ атты оку куралы шыкты.
Республикалык басылымдарда макалалар мен казак т1л1 са-бактарын етк1зуд1ц улг1лер1 жарияланды.
Диссертацияныц курнлымы. Жумыс к1р1спеден, терт тарау-дан, корытындыдан, пайдаланылган эдебиет керсетк1штер1н!н, т1-з1м1нен жэне косымша бел1мдерден турады,
Диссертацияга косымша рет!нде казак т1л1н орыс аудито-риясында окытуга байланысты усынылатын сабак улг!лер1; соны-мен катар жумыста колданылатын т1лд!к-эд1стемел1к терминдер-д1ц казакша-орысша жэне орысша-казакша сезд1ктер1 бер!лд1.
Жумыс тьщ нег1зг1 мазмуны
К1р1спе бел1м1нде такырыптыц езект1л1г1, жумыстьщ басты объект1с1. нег1зг1 максаты мен м1ндеттер1. зерттеу эд!стер1,. гылыми жандлыгы, теориялык жэне практикалык манызы т.б. мэсе-лелер баяндалады.
Б1р1нш1 тарау "Т1лд1к катынастыц теориялык нег!здер1" деп аталады. Бул тарау уш тармактан турады: 1. Т1лд1к каты-настьщ жалпы сипаттамасы. 2. Сейлес1н эрекет! жэне оныц тур-лер1. 3. Плд1к катынастыц лингводидактикалык нег!з1.
Б1р1нш1 тармакта т1лд1к катынас кубылысына жалпы сипат-
тама бер1ле кел!п. оныц ез1нд1к белг1лер1 мен ерекшел1ктёр1, к+ракы мен тулгалары сез болады.
Т1лд1к катыкас - т1л аркылы байланыс, сейлеу тШ аркылы адамдардын б!р-б!р1мен карым-катынас жасауы. Бул жерде сейлеу т!л1 деген т1ркест! ерекше бел1п айтуга тура келед!, ейткен! ол ауыз ек! сейлеу-деген магынаны емес, жалпы адамзаттыц сей-лесу куралы, адамкыц т1л1 деген угымды жетк1зу1 ти1с. Осындай нактылы угымды б1лд1ру уш1к. б!з сейлес!м т1л1 деген т1ркест1 колдакамыз.
Т1лд1к катынас /ТК/ - сейлеу т1л1 аркылы урынысу, тус1-н1су дегенд1 нацтылай кел1п. зкай гана карым-катынас дегеннен repl тамыры терецге ке.ткен, вм1рде ез!нд1к орны бар,- когам-дык-элеуметт1к акпараттардын жкыктыгы аркылы адамдардын .61р-б1р1мен niKlp алмасуы, адамдар катынасыньщ туп казыгы де-гекд! б1лд1ред1.
Жалпы адамдардйц карым-катынасына катысты арекеттер ек1 улкен тармакт&н турады. Оныц 61pl - т1лд1к катынас. ек1нш1С1 - т1лс1з катынас.
Т1лд1к катынас пен т!лс1з кдтынаствд уксастыктары да, айьрмааылыктары да бар. Бул катынастардыц сэйкес жактары: олардын, екеу! де, б!р1нш1ден, адамдардын б1р-б1р!мен байланы-сьш камтамасыз етед1, ягни адамдар арасындагы катынаска кыз-мет егеда.
Ек1ш1дек.' Т1лд1к катынаста да, т!лс!з катынаста да бел-ri л1 б!р кзрсе хабарланады. Б1рак т!лс1з катынаста хабар шартты турде болады. .
YiaiiiffiUeH.;. т1лд1к;катынас та. ,т1лс1з катынас та 'адамдар-дыц озаоа тус1нГсу1не кол _ашады/- ¥гынысу т1келей жолмен емес,
-и-
сырттай болуы да мумк1н, бэр1б1р адамнын белгШ б!р хабарды угып, соган к,атысты 1с-эрекет' .жасауына мумк1нд1к болады. Алайда т1лд!к катьгнас адамдардыц б1р-б1р1мен утьишсуын. ойын ерк1н, толык жетК1зу!нде ерекше кызмет , атщзады., Оньщ осы ерекшел1г1не галымдар баса кец1л аударады. Мэселен, Г.В.Кол-шанский: "Языковая коммуникация - это прежде всего общение с помощью языка в целях установления взаимопонимания"* - деп, т1лд!к катынасты эзара тус1н1суд1ц т1л аркылы'жузеге асуы деп багаласа. И.М.Кобозева оны ойдын т1л аркылы бер1лу тэс1л! дей отырып, бул процест1 сейлеуге катысты карым-к;атынаспен байла-ныстырады: "...это способ передачи мысли посредством языка, объективируемый в форме речевого акта - этого элементарного звена речевого общения"**.
Т1лд1к катынас - т1лс1з катынастан элдекайда курдел1 жэ-не белек кубылыс. Сондыктан да т1л 61л1м1 - адамдардыц ка-рым-катынас куралы т!л туралы жэне сол карым-катынаска нег1з болатын т1лд1к катынас туралы гылым. Т1лс1з катынас жалпы ка-рым-катынас арекет1не жатканымен, т1л гылымыныц зерттеу объект! с 1не жатпайды.
Лингвистикадагы т!лд!к катынас мэселес1н карастырган ав-тордыцб1р1 ~ Э.П.Шубин.
Э.П.Шубин шет Т1лдер1н окытудьщ кагидалары мен эд!стеме-
• Колыанский Г.В. К оимуникативная , 4ункция и структура языка. Н . . "Наука" . 1 9 8 4.'" с . 18
»» Кобозева И.М. Теория речевых актов как один из вариантов теории речевой деятельности. "Новое в зарубежной лингвистике" вып. X У11 . П., "Прогресс", 1 9 86. с.11.
лер1н сез ете отырып, .жалпы.т1лд1к катынастын, курамын, олар-дыц аткаратын кызмет1н, окытудыц максаты мен мазмунын; т1лд1к куралдарды аньщтауга тырысады. 'Оныц бул сауалга катнете эр турл! п1к1рлер1 бар. Ол кеэ>карастардын, утымды жактары да. б1ржакгы субъективт1к жактары да кездесед!.
Э.П.Шубин т1лд1к катьмасты хабармен алмасудын тутас жи-ынтыгы дей кел1п, нег!з1нен, т1лд1ц дыбыстык жуйес1 мен тац-балык ерекшел!Пне кец1л аударады:
"Естественно было бы ,определить языковую коммуникацию (
как комплекс явлений, связанных с обменов информацией между людьми через посредство -универсальной системы звуковых или графических знаков, именуемый языком"*.
Э.П:Шубин айтып отырган: т1лд1к катынас бук!л .хабардыц тутас жиынтыгы деген аныктамамен кел1суге болады. Б1рак мэсе-лен1н нег1з! мынада: т1лд1к катынас жалпы хабардыц, адпарат-тын, тутас жиынтыгынан туратын болса, онда хабардын тутас /комплекст!/ жиынтыгы неден куралады, оныд басты курамы кан-дай деген сурактарга жауап 1здеуге тура келед!.
Бул ретте т1лд1к.карым~катынасты жузеге асырушы хабарга катысты барлык курамды бел!ктер жеке-жеке ж1ктеле кел1п, эр-кайсысынын эз1нд1к орны аныкталуы ти1с.
Осы тургыдан келгенде,т1лд1к катынастыц непзг! мазмуны мэн!,магынасы болйп табылатын - хабарды 1с жуз!не асырушылар, • хабарга тДкелей катысушылар.Олар мынадай курамнан турады:
1. Белг1л1 б1р акпаратты. дерект! хабарлайтын Баяншы.
• Шубин З.П. Языковая коммуникация и обучение иностранным языкам. М.. 1 9 7 2, с . 11 .
2. Акпаратты жетк1зет1н Тулгалар.
3. Акпаратты не дерект1 Кабылдаушы.•
Баяншы - сырткы объективен асерд1, ем1рд1 сез!нуден, пайымдаудан туган санадагы . ойды турл1 т1лд1к амал-куралдар-дыц.тулгалардыц кемег1мен ек1нш1 б!реуге баяндауды, хабарлау-ды жузеге асыру уш1н, т1лд1к байланыска катысушы, т!лд!к ка-рым-катынаска тусуш1.
Тулгалар - хабарлаушыдан шыккан дерек туралы баска адам-нын, санасында угым тудыратын, оран акпараттьщ тус1н1кт! болу-ын камтамасыз етет1н, адамдар арасындагы карым-катынаска бай-ланысшы рет!нде кызмет аткаратын катысымдык б!рл1ктер.
Кабылдаушы - белгШ б!р хабарды кабылдап алып. оныц мэ-н1н ?1лд1к тулгалар аркылы тус!н1п, ой мен пайымдау аркылы ез санасынан етк!з1п. угынудыц нэтижес1нде т1лд!к катынасты ары карай 1ске асырушы.
Баяншыга да, кдбылдаушыга да - бэр!не ортак эрекет эре-кет - байланыс. катынас. Адамдар арасындагы езара байланыс болмаса. сейлес1м арекет1 де жузеге аспайды. Байланыс - т!л-д!к катынастын, нег!з!н касайтын, оны 1ске асырушы езек, адамдар арасындагы т1лд!к карым-катынастьщ кажетт! шарты.
Баяндау мен кабылдау т!лд1к катынастын барлыгына тэн. Галымдар оларды карапайым кундел!кт! сездермен атаудан гер1, лингвистикалык терминдермен атауды жен керед!. Дегенмен. бул терминдерд1ч ез! гылымда б!ркелк1 емес.
Мэселен. З.П.Шубин т1лд1к карым-катынастагы хабарлауды. ягни хабар беруд1-трансмиссия, ал кабылдауды - рецепция деп атайды; осыган орай хабар беруш!н1 - трансмиссор, хабар ка-былдаушыны - реципиент дейд!. срнымен коса, алгашкы - хабар-
лауга катысты кубылыстарды - трансмиссивт1 Аранмиссивные/ немесе продуктивт1 /продуктивные/; ал кабылдауга катысты былыстарды - рецептивт1'/рецептивные/ деп керсетед1*.
Т1лд1к катынас теориясы казак т1л б1л1м1нде бурын зерт-телмегенд1ктен. оган катысты терминдер де калыптаспаганын ее-' кер!п. бул угымдарды беру уийн. твмендег1дей сездерд1 дурыс деп таптык. Олар: баяншы, хабар, тулга, цабылдаушы. Сонда т!лд!к катынас кузеге асу уш!н Баяншвдан /Б/ шыккан Хабар /X/ Тулгалар /Т/ аркылы Кабылдаушыга /V,/ кел!п. одан ары карай байланысща тус!п, т1лд1к айналымда жумсалады.
Муки ернек тур!нде былай керсетуге болады:
I-1 I-1 I-1 '
I Б I I Т | | К I
| Баяншы I-1 Тулгалар|-:-|Дабылдаушы|
I_I I_I I_I
'-М X -1
! Хабар |
:_I
Шынтуайтща келгенде, . басты мэселе мынада: баяншыдан /Б/ шык-кан хабар /X/ катысымдьш, тулгалар /Т/ аркылы кабылдаушыга /К/ дурыс кету керек.
Т1лд1 зерттеуш! галымдар т!лд!к катынас кубылысына бай-ланысты уш кезевд1 атап етед1, олар мыналар:
1. Хабардыц дурыс айтылуы. Мунда грамматикадык единида-лардын дыбысталуы ерекшё кезге тусед!,
2. Айтылуга ти1ст1 магынаныц дурыс жетк!з1"лу1, айтылар
э.11.Ыубимн1ц ллдиида аталран -.«цбе> 1и1
14-веИв карацыэ;
ой мен айтылган т1лд!к кдоалдщ тепе-тецд1г1. Мунда семантк-калык; зацдылыктар басым цызмет'атеарады.
3. Эцг1мелесуш1 /ек1нш1/ адамнщ хабардын, дурыс кабылда-уы. Е. И. Пассов Осы'уш, к'езенд! баяндай кел1п, т1лд1к катынас-тыц тольщ жузеге'асуы уш1н, еч бастысы - уш1нш1 кезец. алдын,-гы ек! кезец карым-к;атынасты 1ске асырмайды, б1рак ек!-н1шке орай т1лд1к цатынаста б1з уш1нм1 кезецге жете бермейм1з, ягни карым-катынаста б1р1ни1 жэне ек1нт1 кезенде'рде токтап каламыз деп керсетед1*.
Б1зд1ц П1к1р1м1зше, т1лд1к катынас .адамзаттын, ми куйес1-не: "ойга, санага катысты болгандьш;тан, ец алдьмен, сырткы объективт1к шывдыкты кабылдаудан, . жетк1зей1н. деген хабарды пайымдаудан туады.
• Сондыктан т1лд!к катынас жогарыдагы 'т1лш1~галымдардьщ атап еткен1нен баска да б1рнеше кезецнён турады. Олар • мьма-лар:
Т1лд1к катынасты жузеге асыратын сейлеу Хабардыц пайда зрекет!не кажетт! ец б1р!ни1 фактор -болуы . ^ сырткы дуниен!ц адам санасына эсер ету1.
сол эсерд1н, нэтижесмде мида ойдыц коры-тылуы, хабардын пайда болуы. Хабардын, айтылуы, . 2.' Санада тужырымдалган пайымдаудын,, ягни ' сыртка шыгуы. , угым'ныц /хабардыц/ т1л аркылы, т1лд!к тулгалар аркылы айтылуы. ягни сыртад шы-гуы.
• Пассов Е.И. Основы методики обучения иностранным языкам. N. . "Рус./яз". 1977, с.е.
3. Енд1 ■ айтылуга ти1ст1 хабар /сейлем, • диалог. монолог/ дыбысталумен шектел1п
Хабардоц кана коймай, келес! б1р субъект1ге жетк!-:,
жетк1з1лу1. з1лу1 ти1с, ол ауызша да, жазбаша да бо-
луы мумк1н. . Хабар жетк1з1лмей калып к,ой-са, карш-катынас, ягни тус!н!су, угынысу болмайды. Демек. 'бул эрекетт1н, де ез1нд1к алатын-орны мен мадызы бар.
4. Сейлес1м эрекет1ндег1 келес1 саты -жетк!?1лген хабардыц кабылдануы. Ндбылдау
Хабардын эрекет1нде косымша жумыс аткаратын б1рне-
кабылдануы. ше фактор бар /маселен: есту, керу. оку.
тыцдау, ойлау т. б. /, б1рак ен; бастысы -келген хабарды.туе1ну, ягни кабылдап алу.
5. Т1лд1к карым-катынас болу уш1н, хабар-ды кабылдап алумен гана шектелу б1ржакты эрекет болып калады. Енд1 т1лд!к катынас
Хабардын жузеге асу уш1н, кабылданган хабарга ке-
жауабы. н,1л аудару, оны сарапк,а салып, багалау,
угу; сосын-жауап кату шарт. Ягни тус1ну аркылы оган жауап кайтару кажетт1г1 туа-ды. ' Сейт1п, хабар жацарып, келес! сатыга етед1, ягни жана хабар шыгады. Сонымен, хабар кайтарма жауапка ие болып, ка-рым-катынаска жол ашылады.
Т1лд1к катынас - адамдарга тэн ойлау мен сейлес!м урд1с-терШц белгШ б!р когамдык катынаста т!л аркылы жарыкка шьвдан кер!н1С!.
Т1лд1к катынастыц басты ерекшел1г1:. ол узд1кс1з к,озга-лыста болатын катынас куралы т!лд1ц санамен б1рл1г! аркасында жузеге асады жэне тек адамзатка; гана тан болып табылады.
Б1р1нш1ден. кандай болсын; т!лд1к катынаска кем дегенде ек! байланысшы катысады. Олардыц б1реу1 хабарлайды, ек1нш1с1 кабылдайды, немесе б1реу1 хабарды айтып, не жазып ж!беред1, ек!нш1с1 хабарды алады. Бул ек1 процест1н екеу1 де сейлес!м эрекет! аркылы болады; есту мушес1н1ц актив кызмет1 аркылы жузеге асады; кезбен керу аркылы кабылданады.
Ек1нш1ден. ол адамдардыц карым-катынас куралы т1л аркылы жузеге аса кел!п. б!р адамга гана емес. жалпы адамзатка. ко-гамга кызмет етед!. Ягни, ол - когамньщ ез1 ;тугызган. оныд элеуметт1к кажетт!г1н етейт1н курдел! кУбылыс.
Уиинш1ден, т!лд1к катынас жеке адамнын т1келей оз басына емес, жалпы оиын когамдагы орнына байланыстЫ. Ол когамдык ка-рым-катынастын нег1з!н сала кел1п.'адамнын элеумегПк дзреже-ге кетер1лу!не эсер етед1 жэне когамдык пШрлесуд1ц, угыны-судын дамуына жол ашады. Сейт1п, адамдар арасындагы когамдык карым-катынастьщ калыптасуыныц шарты болып табылады.
Терт1нш1Ден, т!лд1к карым-катынас адамды когамдык куряе-л! урд!стермен катар койып, ' оны жаратылыска, когамга тэуелд! етед1. Себеб!, адам т1лд1 т!келей езгерте алмайды жэне колдан жасай алмайды, адам тек т!лд1к завдылыктарды зерттей алады.
Бес1нш1ден. т1л - бук!л когамдык-элеуметт!к кубылнстар-ды'ц ец курдел!с1. ол - К1ш1ден бастап улкенге,. усактан бастап 1р1ге дей1нг! эрекеттерд!ц жузеге асуын кактамаскз етет1н же-текш1 курал. Когамдык катынастарды т!л 1с жузте зсырыи кана КОймаЯдм. оран оагыт схлтеяд!. жол ааады. Сондидтан ол Оарлн:^
когамдыц ем1рд1ц icKeacy кез! болып табылады.
. Алтыншыдан, т1лд1к катынас элеуметт1к идеялардьщ жузеге асуыкачэсер ете к'ел1п. буПндей когамнын к,алыптасуына кызмет етед!. Ол , барлык саяси топтардын байланыстырушы куралы бола отырьш, 93i де к;огамдык;-элеуметт1к И¥былыск;а жатады.-
Корыта келгенде, т!лд1к цатынас /ГЦ/ - ойлау мен сейлеу-дщ катысы арщылы т!лд1к тулгалардьщ тацбалы^ жуйес! мен ды-бысталу кдсисп нэтижес1нде жузеге асатыи, адамдардыц езара TyciHicyiH камтамасыз ететхн, тек адамзаткд гана тэн курдел! талд!к цогамдык-элеуметт1к царым-цатынас.
' Т1лд1к каткнастыд нег!зг! щргт темендеЛдей болып ж1к-телзд1:
I. Т1лд!к к,атынаст1 ic жуз1не асырушылар.
II. К£тысушылардщ'кдазмет1.
Ш. Сейлеу мушелер1н1ч б!рл1г!.
ГУ.Кдтыскмдык; тулгалардьщ жиынтыгы.
Т1лд1к кдрым-катынаска тусуш1лер, ец алдымен. катысымдьй*; кызмет атк;арады.
Цатысымдык, вдезмет бойынша хабарды баяндаушы мен кдбылда-ушылар т1лд1к тулгалар аркдлы карым-катынастыд барлык; турле-р1н 1с жуз!не асырады. Мунда нег1зг1 вдзмет ат^аратын - хабарды кетк1зет1н тулгалар. Ол баяншы мен кабылдаушыны езара байланыстырады жэнехабардьщ мазмунын жетк1зуд1 камтамасыз етед!. Сонымен к;атар Баянш"хабарды жай айтып кана кщмайды, сндагы кандай ойга ёрексе коц1л белу керек?1г1н. озШц ко-нДл-куй. сез1мдер1н, ,кезк,а'растарьш,.. .да „кетк1зуге. тырысадд.
Сейлеу. мушелер1н!ц б1рл1г1 одардзд т!дц1к тулгаларды ай-. туга Куатысты' - бут1нД1г£нёй. :':бай^алады;'; Эр'-дыбы.стау'мушесг ер
белек жумыс аткарса, онда дыбыс та анык, айтылмайды, сез де тус1н!кт1 болмайды, айтылар ой да жетк1з1лмейд1. Сондыктан т1лдш катынас уш1н, сейлеу мушелерШн, б!рлескен. дурыс к,и-мыл-козгалысы аса мацызды орын алады.
Т1лд1к катынастын курамындагы ец басты керсетк1ш, ол т1лд!к карым-катынасты т1келей жуэеге асыратын цатысымдык тулгалар.
. Мунда нег1зг1 мэселе олардыц т!лд1к тулга /лексикалык. грамматикалык, синтаксист1к/ немесе катысымдык тулгалар деп аталуы жен1нде гана емес, т1лд1к тулгага не жатады, онын катысымдык тулгалардан айырмашылыгы бар ма, . злде т1лд!к тулга мен катысым тулгалары б1рдей ме деген сурактардын басын ашып алуга кел1п т1релед1.
Лингвистикада т1лд1к тулга* туралы сауал каншалыкты кур-
Бул маселелер туралы мына адебиеттерд1 караура болади:
• Смирницкий А. Лексическое и грамматическое в слове. "Вопросы грамматического строя" . M . .1 955 : копыленко М.М. Сочетаемость лексем в русском языке. М.. . " Просвещение". 1 973; Солнцев В.М. Язык как системноструктурное образование. H .1977; Аханов к. Т1л б!л1м1н1ц нег1эдер1, Алматы. "Мектеп". 1078: Будагов P.A. Язык - реальность - язык. М.. 1983; Торопцев U.c. Язык и речь. Воронеж, ¿985: Болганбаев А. Казак, т 1 л 1 н 1 ц лексикологиясы. г-бас.. Алматы. "Мектеп", 1988: Мусабаеи К,азац т1л1 тарихынаи. Алматы. "Мектеп". 1 988; Фоменко К).в. Язык и речь. Новосибирск. 1990. т.б. А.Калыбаева, н.Оралбае-ва.К,аз1рг1 ^азак, т1л1н1ц морфемалар жу и е с 1. А л маты . " Гы л ым " 1 Ч 86
дел1 болса, соцгы жылдары жацадан калыптасцан катысымдык, тул-га** жон1ндег! мэселе одан да курдель
Т1лд1к тулга мен катысымдык тулганыц ец басты апырмаш-лыгы: олардыц аткаратын кызмет1 мен колданылу ер1с!не байла-нысты.
Пдд1к тулгалар - адамзат т1л1нщ жасалуы мен ем1р суру-о.не кызмет ететз.н, сейлеу мушелер1не т1келей тэуелд1, фонетика лык,, лексикалык, жэне грамматикалык, к,асиеттерге ие болатын, тацбалык; сипаты бар тд.лд1ц кдаылымдык белшектер1.
Катысымдык; тулгалар - т1л аркылы карым-катьшасты к;амта-масыз етет1н, белг1л1 б!р орта мен араласу жагдайында жузеге асатын, тиянацты ойды хабарлау жэне цабылдау цасиет1 бар ерекше децгейге кетер1лген Т1лд1к тулгалардыц катысынан тура-тын. к,ар ьем - кд тын ас тык, мэн1 бар белшектер.
Т1лд1к жэне катысымдык; тулгалардыц эркайсысьша тэн ерек-шел1ктерд1 карастыра кел!п, 613 катысымдык тулгалар мынадай касиеттерге ие болу керек деп есептейм!з.
1. Сана мен ойга кдтысты мазмунныц тиянактылыгы.
2. Баяндау гана емес. хабарлау, жетк1зу касиет1не ие бо-
луы.
3. Ми жуйес! аркылы кабылдануы.
• •Кандинский Б.С. Текст как единица конфликтной коммуникации. Кухаренко в.А. О синтагматике и парадигматике текста как коммуникативной единицы. Вып.252. м . . 1985; Неар в.Л.
Единицы языковой коммуникации и коммуникативные потенции языковых единиц. Сб. "Коммуникативные единицы языка и принципы их описания", вып. 312. М.. 19 в В.
4. БелгШ 6ip жагдайга, ортага байланысты жумсалуы.
5. Т1л мен сейлес!мге байланысты карым-катынаста кызмет аткаруы.
Т1лд1к катынаста орын алатын катысымдьщ тулгалар мына-лар: сез, фразеологиялык т1ркестер, сейлем жэне mstíh.
Т1лд1к катынастыц б1р бут1н тулгасы болып табылатын мэ-tíh- адамдардын, карым-катьмасын ic жузше асыратын сейлес1м-д!к материал. МзтЛн - ойлау, хабарлау, баяндау, кабылдау. па-йымдау кубылыстарымен байланысты, адамдар арасындагы т!лд!к катмнастьщ 1ске асуьша неПз болатын катысымдык; нсуй?л1 тулга. Катысымдьщ тулга рет1нде mstíhhíh, ез1нд!к ерекшел1ктер1 кеп.
Сейлем - т1лд!к катынастын, орындалуына т!келей себепкер болатын ен, кажетт1 тулга. Сейлем баяншыныц айтайын, жеткхзе-й!н деген ойын, хабарын кабылдаушыга тусШкт! ет!п кана поймай. сонымен б1рге оньщ /кдбылдаушыньщ/ кайыра жауап беруШц коз i, керсетк1ш1 де болып табылады. Плд1к тулга рет1нде сей-т.'М тиянакты ойды б!лд1рсе, натысымдык; тулга рет!нде ойды б1лд1румен катар адамдар арасындагы карым-катынасты жузеге асыруиы т1лдес1м жолы, сейлесу куралы да болып есептелед!.
Фразеологиялык, оралымдар - б!ртутас лексикалык тулга ту-р1нде tíлд!к карым-катынаста мацызды орын алады. Катысымдык, 'тулга рет1нде алынатын туракты т1ркестер адамньщ ойьш жетк1-зуде белг1л! 6ip угымды керсету1мен кымбат.
Натысымдык тулгалардыц 1ш1ндеП баскаларына уйыткы болатын жэне т1лд!к карым-катынаста аса мацызды орьщ алатын тулга - сез. Т1лд1к карым-катынаста жумсалатын сезд1н, б!рнеше каси-еттер! бар:
1. Сез адам санасында. бейнеленген угымныц жарыкка шыгуын камтамасыз етед!.
2. Сез баска катысымдык тулгалардын, жасалуына уйыткы бола ды.
3. Сез ем!р шндыгын нактылы магына аркылы тус!нд1ре ке~ л1п. адам ойишц ек1нш! б!реуге жетк1з!лу1не асер1н тиг!зед1.
4. Сез адамд'ар арасындагы т!лд1к катынасты жузеге асыруга нег1з болады.
Т1лд1к катынаска тыгыз байланыста «эселен1ц б1р! - сей-лес!м эрекет1 /речевая деятельность/.
Сейлес1м ерекет! - белгШ 61р ойды, хабарды не дерет! баяндау жене оны ек!нш! б!реуге жетк!зу аркылы онымен тус1-н1ст!кке жету.
Адамнын, свйлес1м эрекет1н кептеген авторлар белг5.л! б1р хабарды, ойды. мал1метт! баяндау. ек1нш! б1реуге жетк1зу деп тус1нд!ред1. Т1лд1к''' карым-катынас деген!м1з - адамдардыц б1р-б1р1мен т1л аркылы белгШ б!р ак,паратпен алмасуы. Адам-зат тШн1ц еч басты кызмет1н1ц ез1 - ойды, хабарды жетк!зу.
Сейлес1м эрекет!.. адамныц сейлеу т1л1, ез1нё тэуелд1 емес, ол - табигат берген курдел! кубылыс. Адамдар б!р1н1н айткан сез1н ек!нш1с1 01лу уш!н гана емес, олар б1р-б!р1мен тус!н1су уш!н. к,арым-к;атынастык б1рл1кке умтылады.
Б1з таж1рибелерге суйене кел!п, т1лд1к катынаска байла-нысты 1ске асатын сейлес!м эрекет!н бес турге бел!п карасты-рамыз: Окдпым. Жазылым. Тывдалым. Айтылым. Т1лдес1м.
Булардыц барлыгы - эд1стемел1к 1зден1с жолындагы жацаша терминдер. Казак т!л1нде бул мэселе бурын-совды арнайы сез болмагандыктан, сейлес!м . эрекетШц турлер! де б!р жуйемен
аталып ез!нд1к терминдер нактылы калыптаспаган. Орыс жэне шет т1лдер!нде колданылатын мына сездер:. "говорение" - "сейлеу", "аудирование" - "аудиолык". "чтение" - "оку", "письмо" - "жа-зу" деген сиякты эр турл! айтылып жур.
Б1з бул гылыми угымдардыц атауларына казакша окылым. жа-зылым, тывдалым. айтылым. т!лдес!м деген терминдерд! колдан-дык- бйткен! олар, б!р1нш1ден, т1лд!к катынастыц б!з карас-тырган басты ерекшел!ктер1не сэйкес келед!; ек1нш1ден. олар -казак тШн!ц сэзд!к корында эбден орьи тепкен, туб!р сездер; уш1нш!ден, зерттеу мэселем!зге сай эд1стемел1к гы'лымдагы угымдарды б1лд!ред!; терт1нш!ден, эркайсысы эр турл! емес, казак т1л!н1ц сезжасам жуйес1не тэн б!р!збен жасала келш, б!ртутас катысымдык угьмды керсетед1.
Окылым - графикальщ тацбалар аркылы кагаз бет1не тускен сездер мен т1ркестерд1н, магынасы мен мазмунын ой мен сананын, нэтижес1нде кабылдай отырып, адамга кажетт! дерект! тусШп, сурыптап алу.
Жазылым - т!лд!к тулгалардыц графикалык. фонемалык жуйе-с1не нег!зделген; лингвистикалык, психологиялык, физиология-лык. эд!стемел1к ерекшел1ктерге катысты т!лд1к материалдьщ мазмуны мен формасын б!рдей камтитын, адамдардкц узак мерз!м-дег! карым-катынасына мумк!нд!к жасайтын курдел! тарихи эре-кет.
Тывдалым, ягни аудирование, деген терминнЩ б1лд!рет!н магынасы - есту аркылы тус!ну. Бул термин, нактылы айтканда, айтылган, не техникалык аппараттарга жазылган мэт1ндег! сез-дерд1, сейлемдерд1 тындай б!луд!ц нэтижес!нде кабылдау жэне
тус1ну деген угымды б1лд1ред1.
Бул атаудыц еч басты мэн! - адамдар арасындагы карым-да-тынасты жузеге асыратш катысымдык, тулгаларды тывдау аркылы Кабылдау жэне угу.
Окушылардщ мэт1нд1 тус1нген-тус1нбеген1н б!лу уш!н, ба-кылаудын, мынадай тест!к турлер1н етк!зуге болады:
Баламалык тест.' . Тавдамалык тест. Косымшалык тест. Жум-бак,тык; тест. Толыктырмалык; тест. 0лшемд1к тест. .
Айтылым - т!лд1к карым-к;атшас барысында адамнын; ез ойьш жарыкка шыгару арекет1.
Айтылым, ягни сейлеу, нег!з1нен, б!р адамга тэн арекет болганымен, т1лд1к катынаста ек! жак,ты байланыстын, болуын ка-жет етед1. Адам ' ез ойьи ск1нщ1 б1реуге жетк!зу уш1н айталы, сол уш1н сыртка шыгарады. Сондьщтан т!л уйренуш!, ец бастысы, сезд1 дурыс айтудыц нормаларын .жете мецгеру! к;ажет*.
"Сейлеуге уйрету" немесе "айтылым" . дегенде, мынадай угымга ман бер1лед1: бул - адам мен адамныц б!р-б1р1мен сей-лесу1, ягни б1р адамнын ез ойын ек1нш1 адамга ауызша жетк!-зу1, айтуы. Сонымен б1рге айтылган ойдыц адамга тус1н1кт1 бо-лып, ек1нш1 адамныц оны кабылдау аркылы оган жауап кайта-руы.
Илдес1м - адамдардыц к,огамдык-элеуметт!к ем1рде б1р-б1-р1мен т1л арк,ылы "к,арым-катынасна тус1п, езара пШрлесуШц натижес!нде б1р1н1н, ойын б!р1 тус!н1п к,ана поймай, сонымен еатар ем!рл1к тэж1рибелерд1, дагдыларды, ар турл! 1с-эрекет-терд! де б1р!г!п мецгеру!.
• Сыздыкова Р. сез сазы. Алматы, "Санат". 1995.
- 2Г-
Адамдардын, б!р-б1р1мен кандай максатпен, калай сейлесу!-не байланысты т1лдес!м б!рнеше турге бел1нед1. . Осы тургыдан келгенде. оларды мынадай деп ж1ктеуге болады:
1/ Ресми т!лдес1м.
2/ Бейресми т1лдес1м.
3/ К?^ыптаскан Т1лдес1м.
4/ Кэс1би т1лдес1м.
5/ Элеуметт1к. т!лдес1м.
6/ Дербест1к т!лдес1м.
Диссертацняда т!лд1к катынастыц гылдаи нег1здер1 дидактика, педагогика, психолингвистика 1л1мдер1не байланысты - зерттел1п, нег1з!нен, т!л мел -ойлау, т1л мен сейлеу. т1л мен тацбаныц ара катыры аркылы карастырылады.
Т1лд1к коммуникацияныц лингвистикалык нег1з1 карым-каты-нас куралы т!лге байланысты. .Лингвистика т1л туралы Шм бол-са, т1лд!к катынас сол т1лд1ц каркм-катынаска катысты ерекше-л!ктер1н камтиды. Т1лд1к катынас катысымдык тулгалар аркылы жузеге' асады.
Идгик катыиастьщ к,огамдыц нег1з! карым-катынас куралы т!лд1ц когамдагы орны мен мэнхне байланысты.
Казак тШнщ катысымдык ерекшел!г1н зерттеуде окушылар-дын, дуниетанымын калыптастыру мен т1лд!ц когамдык ман1н жете тус!нд1руд1н мацызы зор. Бул - 61р1нш1ден, жалпы элеуметт!к кезкарастьщ нег!з!нде танылса, ек!нш1ден, казак т1л!н1ц катынас куралы рет1нде алатын орнына байланысты карастырылады.
Плд1к катынастыц психологиялык; нег1з1 т!л аркылы ойды жетгЛзу, кабьшдау, сез1ну кубылыстарымен байланысты. Сейлесу процес!н тусКакт! ету уш!н. пайымдауды дурыс' уйьгмдастира 61-
-
лу кажет.
Еканий тарау иПлд1к кдтынас пен катысым эд1с!н1ц зерт-телу тарихы" деген атпен бер!лген. Бул тарауда казак, т1л! мен оны окыту мэселелер1не катысты шыккан эд!стемел1к ецбектерге шолу жасалынады.
Казак гШн окыту эд1стемес!н1ц тарихи калыптасу жолында XX гасырдын, бас :кез1, эс!ресе, оныц алгашкы онжылдык мерз!м! ерексе мацызды орын ала^ы. вйткен! бул кезенде кернект! га-лым-устаздардыц, когам кайраткерлер1н!ц. акын-жазушылардыц, т1лш!лерд1ц улттык т1лд1ц ерекшел!г1не, оны окыту мэселес1не, казак; тШнщ когамдагы орны мен элеуметт1к мэн1не назар ау-дарып, калам тартпаганы кемде кем. Олардын, катарына А. Байтур-сьшов, М.Дулатов, Ж. Аймауытов. М.Кумабаев, Ш. К,удайберд1улы. Т.Шонанов т. б. жатады. ■
А.Байтурсыновтыц - эд1стемеге катысты ецбектер1н жэне ондагы айтылган мэселелерд! б1рнеше топка белуге болады:
1. Окулыкпен катар жазылган, окытудьщ зд1стер1н керсете-т!н енбектер.
2. Казакша-эл1Пгбид1ц,- дыбыстыц нег1з!нде сауат ашу эд1-с1н 1ске асыратын ецбектер.
3. Ана тШн окытудыц эд1стер1н баяндайтын ецбектер.
4. Т1л устартуды керкек1л1к зд1с аркылы дамытуды кездей-т1н ецбектер.
5. Казакша сауатты сейлеуд!ц. окудыц, жазудыц эд!стер1н карастыратын енбектер.
6. Эд1ст1н турлер1н баяндайтын ецбектер.
Т1лд1 уйретуге катысты А.Байтурсьшовгыц усынган ти1мд1 тэс!лдер1 мен цагидалары мшалар:
1/ Т1лд1к материалды жец1лден ауырга, одайдан киынга, жайдан курдел!ге карай окыту керек деген дидактиканын, принципа ете тиянакты устаган, оны уагыздаган.
2/ Кез келген т!лд! уйретуд! "карыптан", ягни эр!птен, алШ-биден бастау кажет.
3/ Т1лд1 окытуда макал-мэтелдер. накыл сездер. мысалдар, •злен-жыр, кызык энПмелер мацызды орын алуы кажет.
4/ Т1л аркылы сауат ашуда суреттерге кеп мэн бер!лу1 керек.
5/ Окушыларга арналган материалдар аса тусШкт1 болуы
шарт.
6/ МатХндер, кернекШк, иллюстративтхк материалдар казак баласыныц хальщтын, угымына таныс, жакын болуы ти!мд1.
7/ Т1лд1 окытуда т!л устартуга, керкемсезге де койган дурыс.
8/ Т1лд1 уйрету уш!н, мугал!м б!рнеше эд1ст! мецгерш кана поймай, табанда ез! кажет ад1ст! тауып, пайдалана б!лу керек.
9/ Мугал1м балага 61л1мд1 ез тэж!рибес1 аркылы зкинактау-га жагдай жасап, т!лд! тез уйренуге карай унем1 багыт-багдар с!лтеп отыруы кажет.
Ж.Аймауытов балага т1лд! дурыс уйтеру уш!н. басты-басты мыла кагидаларды есте сактаган жен деп есептеШи:
1. Бала ауел! затты, нарсен1 керу керек. Оны карген бала сол зат туралы айтады. Сондыктан тывдау, сейлеу процес! ал-гашкы болады да. оку, жа-зу кей!нг! болуы кажет.
2. Баланын, ез бет1мен С9ЙЛ6у1Н6 к9п мумк1нд1к ОЭрУ К6~ рек. Сондыктан материал бала угымына сзйкес болып: ву.1р к]-
- 2b -
тапкд карай емес, к!таптар ем1рге бей1мдел!п жазылсын.
3/ Сейлеу ем1рдег1 кубылыстарга жакын, жец!лден бастал-ганы жен. .
4. Баланьщ ой каб1лет1'мен ем!рд! уштастыра отырып, пэн аркылы байланысты кушейте кел1п, квб!несе ынталандыру касие-т!не ерекше ман берген дурыс.
Устаздыц níKiplHiiie, т1лд! сапалы медгеру уш1н, баланьщ ынтасын жет1лд1ру - ец мацызды шарт. Ол ынталандыруга байланысты ез niKiplH б1лд1ред1:
1/ Алдын-ала дайындалган сурактар аркылы баланьщ ынтасын буру; ■ .
2/'Баланьщ ынтасын арттыратын, кызыкты маглуматтарды гана алу;
.3/ Баланыц 1лтипатын адагалап коймай, мугал1мн1ц e3i де материалды бар ынтасымен уйрету;
4/ Жаца материалды баланыц бурыннан б1лет!н материалда-рымен уштастыра б1лу;
5/ Кажетс1з маглуматтардан сактану;
6/ Окыту барысында колданылатын кернекШкт! кушейту;
7/ Сабак окыту эд1с-тас!лдер1н унем1 езгерт1п отыру.
М1ржакып Дулатов, -казак; т1л1н1ц сауаттылыгы, дамуы уш!н курескен, оку-агарту мэселелер!н жогары койган улттык т1лд1ц жанашыры, камкорьГ Ол, aclpèce. казак мектеб1ндег! оку ерек-шел!ктер1не, т1лд1 окыту улг!лер1не, жазу ережелер! мен олар-ды колдану завдылыктарына аса мэн берген. .
- М.Жумабаев- ечбектер!нде карастырылатын т1лд1к жэне ад!с-темел!к мэселелер мынадай: '
1. Мектеп пен турмыстагы кубылыстардын, 6ip-6ipiMeH тыгыз
-йЗ-
байланысты бола кел!п. баланыц сейлеу т!л1не эсер ету1.
2. Бастауыш мектепте казак т1л!н окыту проблемалары.
3. Т1л дамыту мэселелер1.
4. Кернект! материалдармен жумыс 1стей б1лу.
6. Бакылау жэне емле бойынша жумыстар журПзу.
7. Ана Т1л1н окытуда нег!з болатын кагидалар.
8. Жазба т1лд! жан-жакты мецгеру.
Т.Шонановтыц жазган к1таптары, окулыктары мектептег! 61-л1м беру жуйес1не, эд1стемелерге, т1л мэселелер1не арналган.
Т.Шонанов эр салада 100-ден астам ецбек жаза келш, т1л 61л1м1н зерттеуш! галым, эд1скер, педагог, тарйхшы, аудармашы рет1нде кернект! орын алады. Ол баланын сауатын ана тШнде ашуга ерекше кенДл белуд! талап ете отырып,' т1лд1 уйрену ал-гашкы балалык кезде ти!мд1 екен1н дэлелдейд1. •
Казак т1л1нщ эд1ст.емес!не байланысты,жарык керген оку-лыктар, к1таптар т!лд!д барлык салаларын камти кел!п. казак т!л гылымында елеул1 орын алады.
Казак т!л!н окыту мэселес!н арнайы зерттеген галым-т!л-ш!лерд1ц катарына Сарыбаев Ш.X., ЖиенбаевС.. Бегалиев Г.. Эл1мжанов Д., Маманов Ы., ¥йыкбаев Э., Байкуатова 0., Рахметова С.. Басымов X.. Адамбаева' Я., Кулмагамбетова Б., т. б. жатады.
Казак т1л1н окыту эд1стемес1 туралы сез болганда, булар-дыц 1ш1нен баска улт ек1лдер1не казак т1л1н окыту мэселес1н жеке бел!п карастырмаса болмайды. 0йткен1, каз1рг! тавдагы кеп жумыс 1стел1п, жан-жакты Нарастырылып отырган осы - орыс аудиториясында казак т1л1н окыту.
Бул салага байланысты кеп; ецбек с1ц1р1п, . жогаргы оку
орындарынвд- студенттер!не казак, тШн уйретуге ти!мд1 ат са-лысып, б!рнеше кайтара басылыммен окулык шыгарган авторлар Оралбаева Н*., Бс^нов X., Хайруллина С, жэне Бектуров Ш, Бек-турова А. **..
Орыа аудиториясында казак ТШн окытуга катысты жазылган ецбектер бХршама. -Б!рак олардыц эркайсысыныц т!л уйретудег! алатын орны эр килы, бйткен! бул мамандык казак т!л1н окыту саласында бурыннан орын алып келе жатканымен. т1лш!лерд1н де, баска мамандардык да жаппай назар аударганы казак т!л1н1ц немлекетПк мэртебе алган уакытынан басталады. Осы кезден бастап барлык оку орындарында, мектептерде, мекемелерде казак тШн уйрету жолга койыла бастады. Кейб1р жерлерде бул багыт саналы турде жузеге асырылса, кейб!р мекемелерде ти!мс1з тур-де !ске асырылды. Осындай багдарлардын, барлыгы казак тШн окытуды тез !ске косу уш!н жаца багдарламалардыд, окулык-кл-таптардык,. свзд1к-т!лашарлардыц жасалуын талап етт1. Соныд салдарынан б1р-б1р!не уксас окулыктар мен т1л уйрету куралда-ры пайда болды. Б1рак муныц бэр!н!н ти!мд1 жактары да аз емес..
Кумыста бул салага катысты шыккан ецбектердщ же?1ст1к-тер! мен кемш!л1ктер! керсет!лген.
Уш!нш1 тарау "Цатысым эд!с1н!ц теориялш; нег1зГ' деген
» Оралбаеоа Н. Есенов X , язык. Алмати, "Иектеп". 1989.
•» Бектуров Ы. Бектурова уан" 1990.
Хайруллина [.Изучаем казахский
А. Казахский язык. А л м а т ы . "Ра-
мэселеге арналады.
Б у л тарау: 1. Катысым эд1с! туралы жалпы тус1н!к. 2Да-тысым эд1с!н1ц ^олданылу жолдары мен формалары. 3. Жеделдете ок,ытудын эд1стемел!к нег!з! атты уш тармацтан щуралады.
Т1лд1 сапалы окыту мен уйретудШ ти!мд1 эд1с~тэс1лдер1н 1здест1ру т1л бШм1 мен адютеме Шм1нде жаца эд!ст1ц - ка-тысым эд!с1н1ц пайда болуьиа ьждал етт1. Сондьщтан т!лд!к ка-тынас кубылысына т!келей байланысты мэселен1ц катарына кдты-сымдык эд!с, оныц ерекшел1ктер1 мен кагидалары енед1.
Кдтысымдык эд!с - т!лд!к катынас теорияларын 1с жуз1не асырушы барлык 1с-зрекеттер мен тэж1рибелерд1ц жиынтыгы.
Катысымдык эд!ст1 зерттеу орыс жэне шет т1лдер!н окыту эд1стемелер1нде б!рсыпыра жет!ст1ктерге жеткен1н атап айту керек. Т1лд1 окыту жуйес1нде катысымйык эд1с туралы мэселен1 арнайы карастырган т1лш1-эд1скер - Е.И.Пассов.
Калпы Е.И.Пассов окыту эд1с! дегенде, кеб1несе, сейлес1м эрекетШц белг1л! б1р тур!н /виды речевой деятельности/ ай-тады. Автордыц барлык п!к1рлер1, нег1з!нен, осы мэселелерге кел!п саяды.
Эд1с туралы аныктаманы тужырымдаганда, т1лш1 галымдар, кеб1несе, карым-катынаста колданылатын амалдарга суйенсе. Пассов Е. ад1ске катысты басты елшем ет1п ад!стемел1к кагида-ларды алады жэне эд!с деген!м1з - эд!стемел1к кагидалардыц езара байланысты жуйес! деп корытады.
Мысалы: "Метод есть система функционально взаимообусловленных методических принципов, объединенных единой стратегической идеей и направленных на обучение каком~у~либо виду ре-
чевой деятельности"*.-
Окыту жуйес1не цатысты практика мен теорияны. таж1рибе мен 61л1мд1 жинактай келе, катысымдык эд!с туралы аныктама сейлес!м эрекетШн, турлер!н мецгеру мен эд!стемел1к кагида-дан гана куралмайтындыгын ацгаруга болады.
Т1лд1 уйретуге байланысты колданылатын катысымдык эд1с б!рнеше басты бе'лПлерге ие болады. Бул эд1ст1ц баска эд!с-терге Караганда, ез!нд1к айырмашылыгы бар.
Казак т!л1н практикалык жактан уйретудЩ бурыннан калып-таскан эд1стер1 /талдау, жинактау, салыстыру, езгерту, баян-дау, эцПмелесу, жаттыгу, индукция, дедукция, бакылау, бек1ту т.б./ окыту жуйес!нде турактала кел!п, мугал!мн1ц алдында к,ойган максатына орай дамытылып отырады.
Катысымдык эд1с окыту эд!с1н1ц барлык турлер1не катыс-ты. Сонымен катар оныц ез1нд!к айырьщша белг1лер1 де жок емес. Бундай езгешШк оныц баска эд1ст!д турлер!нен артыкшы-лыгында немесе алатын орныньщ мацыздылыгында емес, емхрдег'! т!лд1 окыту, уйрету мэселелерШц ез! катысымдык эд!ске сай Касиеттерд! саралап шгуында.
Бул касиеттерд!ц ец басты айырмашылыгы катысымдык эдю-т1ц ек1 улкен гылымыньщ басын б1р1кт1рш отыруына байланысты. Оныц б!р! - лингвистика да, ек1нш1с! - эд1стеме 1л1м1. Эд1с-теме Шм1нде здЮтЩ каншалыкты мацызды роль аткаратынына ешк1м шубэ келт!рмейд1. Т1лд1к катынас туралы мэселе соцгы жылдары ~т3.л б1л!м!нде жбке сала рет!нде белШп шыгып, арнайы
• Пассов >'Е'> И .' .Основы, коммуникативной методики обучения иноязычному о оценив . М.', "Рус.-.яз", 1989. с.127.
категория тургысынан карастырыла бастады.
Катысымдык эд!ске аныктама беру.уш1н. т!лд!к катынастын, ерекшел!ктер1н де, турл! эд1стерд1ц белг1лер!н де ескеруге тура келед1. Илд1 уйрету мен окытуда жан-жакты пайдаланыла-тын катысымдык эд1ст1ц ез!нд1к белг1лер1 мыналар:
1. Катысымдык эд1с кем дегенде ек1 адамнын немесе б!р адам мен топтыц, б!р топ пен ек1нш1 топтьщ арасындагы тыгыз карым-катынастыц немесе белсенд1 1с-эрекетт1ц жузеге асуын кездейд!.
2. Катысымдык эд!с окушы мен окытушыньщ эркайсысынын, аз!не тэн м!ндеттер1 белек болып, ал олардын, алдарына койган максаттарынын; ортак болуьш талап етед1.
3. Катысымдык эд1с уйренуш! мен уйретушШн, б!р-б1р1мен п!к1р алмасуын, т!л аркылы сейлесу!н камтамасыз ете кел!п, адам мен адамнын;, б1р улт пен ек!нш! улттьщ езара тус1н1су1не жол аыады.
4. Катысымдык эд1с окыту жуйес1ндег! б!рнеше ти1мд1 тэ-с!лдерд! жэне амалдарды б1р!кт1ред1. Солардьщ Шнен бар'1не ортак касиетке ие болатын б1реу! басты езек, жетекш1 болады.
5. Катысымдык эд1стщ басты белг!сШц б!р! - т1лд! кун-дел1кт1 ем!рде колдануды жузеге асыру. Мунда оку сырттай немесе жеке дара куйде 1ске аспайды, адамдардыц 1с жуз1ндег1 езара сейлесу эрекет1 уст!нде, ауызба-ауыз сейлесу!, тодесу!, тус!н!су1 аркылы болады.
6. Катысымдык эд!с аркылы т1лд! ем!рде калай колдану ке-рек екен! окытылады. ягни сол т1лде сейлеу уйретДлед!.
Сонымен, катысымдык эд1с деген!м!з - оцушы мен окытушыньщ т1келей царым-катынасы аркылы жузеге асатын; белг1л1 б1р
т!дде свйлеу нэнер1н капыптастыратын; т!лд!к катынас пен ад1стемел!к категорияларына твн басты белг1лер пен кагидалар-дщ жуйес!нен туратын; т!луйретуд1ц ти1мд1 жолдарын тогысты-ра кел!п, т1лд1 карым'-катынас К¥ралы..рет1'цд'е дс жузДне асыра-тын эд1ст1ц тур!. .
Казак; т1л!н окату барысшда айкындала бастаган катысым эд1с!н1н темендег1дей. кагидаларын этап етуге болады:
1. Т1ке байланыс.
2. Адамныц жеке каб!лет1н ескеру.
3. Сейлеуге уйретуде жург!з1лет1н жумыстардын, турлер1н айкындау,.
4. Сатылап дану.
5. Динамикалык езгеру.
6. бзектШк.
Ике байланыс кагидасы бойынша окыту процес1 адамдардын, тек т1келей жуздесу1, сейлесу!, езара карым-катынасы аркылы болады. Бул - катысымдык эд!с аркылы гана жузеге асатын ерек-шел!к. 9йткен1 т1лд1к катынастын ез1 адамзаттыц б!р-б1р1мен т!келей карым-катынасына, п!к1рлесу1не, сейлесу!.не нег1здел-ген. Сондыктан катысымдык эд1ст! колданудын, басты шарты - бу-к1л окыту жуйес1н1ц т1келей байланыс аркылы мумк!нд1г1нше жи! болуы.
Сабак жург1з/ аудиторияда, одан тыс жерлерде жэне кандай жагдайда болсын б!ржакты /тек окушы аркылы. не окытушынын, жеке ез1 аркылы болмайды/ емес, тек ек1 жактан б1рдей болатын /окушы мен окытушынын, уйренуип мен уйретушШц катар ^-эре-кет! аркылы/ катынас аркылы болады.
Т1ке байланыс кагидасыныц ерекшел!г! - кез-келген жаг-
дайда ортаны дурыс пайдаланып, барлык уакытта ойга оралган п1к1рд1 сырткд шыгарып айта б!лу жэне оган катысты жауап алу. Сейт1п, сейлесу мен тус!н1суге жол табу.
Адамньщ жеке ^аб1лет1н ескеру жен1ндег1 кдгида окыту эдЮШде т!л уйренушШц жеке басына тэн барлык; касиеттерд1 психология лык,, педагогикалык тургыдан зерт.теуге жэне онымен унем! санасып отыруга нег!зделед1. Барлык; окыту жуйес1 окушы-нын зердес1не, ынтасына, каб1лет!не карай бей1мделед1.
Мысалы:т!лге бей1М окушыга кбсымша кызыкты тапсырмалар беру, оз бет!нше белгШ б1р такырыпты мецгеруд1ц багыттарын усыну, мэтшдерд! жаца сездермен толыктырып, 1зден1с аркылы жацарту т.б. осы сиякты жумыстарды орындатуга болады.
'Адамныц жеке каб1лет1н ескеру окушынын 1стеген жумысын тексеру не багалаган кезде онын, кемш1л1ктер1нен гер1 жет1с-т!ктер!не кеб1рек кеч!л бвл1п отырганды кажет етед1. Т1л уй-ренуш1н!н, жеткен табысын атап вту аркылы .^стаз ынтасын, каб1-летхн, ез!не деген сен1мд!л1г1н арттырады.
Свйлеуге уйретуде жург!з1лет1н «умыстардыц турлер1н ай-к,ыидау кагидасы катысымдык зд1ет!ц сапалы болуын камтамасыз етед1. Мунда т1лд! уйретуге байланысты кандай багыт-багдарды тавдап алу керек,. оган кдтысты орындалатын нсумыстар мен тапсырмалар кандай, оны 1ске асыруда бул жумыс турлерШч алатын орны мен кызмет1 кандай деген мэселелерд1 аныктап, белПлемей турып. алда койылган максатка жету мумк!н емес.
Мысалы, сабактын максаты окушларга алдагы жексенбШ кадай втк1зу туралы энПме курастыру болса, уйымдастыру кезе-ц1нен кей1н-ак. осы такырыпка катысты сездер алынып, б!рден сейлес!м эрекет! 1с жуз1не асырылады. Алгашкы орындалатын
тапсырмалар бер!лген такырыптагы мэт!нмен жумыс 1стеуден бас-талады да. сабак, барысында сазд!кпек жумыс. аудармалык жумыс. жаттыгу жумыстары. суретпен жумыс, ез бет!нше жумыс т.б. бо-лып катар-катар орындала беред!. Ал олардьщ ез! 1штей са-ла-салага ж!ктел1п, эр жумыстыц турлер1 б!рде сухбат аркылы, б!рде жуп аркылы. '■ б!рде окушыныц мугал!мд!к рол! аркылы т. б. жолдармен кызыктырылады. Мэселен, сезд!ктег! сездермен жумыс: жаца сездерд! табу, свздерд1н магынасын ашу, сездерд1 алфавит бойынша т!зу. сездерд! таблицада жумсау, сездерд! торга орна-ласткру, аудару т.б. болып турлене берсе; жаттыгу жумысы: фо-нетикалык жаттыгу, лексикалык жаттыгу. грамматикалык жаттыгу деп таптастырылып, сейлеуд! уйретуде кайсысы кажетт!рек. со-ган байланысты тавдалып. осы сабакка катысты минимумдарга ен-г1з1лед1.
Жумыс турлер!н айкындау туралы кагида сейлеудег! каты-сымдык тулгалардыц 'аткаратын кызмет1 . мен алатын орнын жан-жакты аныктауды кажет етед1.
Сатылап даму бойынша адам мен адамныц т!ке байланысы да. окушыныц жеке каб!лет1н ескеру де. сейлеуге уйретуде жург!з!-лет1н жумыстыц турлер1 де б1рте-б1рте жед!лдек киынга, кара-п&йымнан курдел!ге. аздан кепке т. б. сатылап есу уст!нде болу керек.
Мысалы, окытушы мэт!нд! оки отырып, алдымен окушыларга тус!н!кт1 сездерд! бел1П алып, оларга зкаца свз т1ркестерш ойлап табуды тапсырады.' Окувылар мэт1ндег1 ездер!не таныс сездермен ез ойларынан тапкан сездер аркылы т!ркестер курас-тырады. Енд! айтылган т!ркестермен сейлем курау !с жуз!не асырылады.
Келес1 кезекте окытушы мат1нд1 кайталап окып, одан оку-шыларга тус!н1кс1з свздерд1 тапкызады да. оларды тактага /ке-й1ннен сезд1к дэптерге/ жазгызып кояды. Бул сездерд!ц аудар-масы бер1л1п. магынасы тус!нд1р1лген соц. б1рнеше мысалдар айтылады. Окытушы таныс емес сездерд1ц айтылуын, жазылуын, магынасын т. б. угындырып болган соц. окушыларга бул сездермек ездер1не бурыннан таныс тулгаларды косып, сез т1ркестер!н ой-лап табуды тапсырады. Сейт!п, бук!л мэт1ндег1 6ip сез бен ек!нш! сез, б!р1нш1 сейлем мен ек1нш! сейлем. алгашкы т!ркес пен кей1нг1 т1ркес окушылардыц ездер1 б1лет!н сездер! аркылы жацарып, барлык сездер тыц байланыска тус!п, мэт1н api есте калады, эр! сейлеуге уйретуд!н, б!р улг!с! болып саналады. Сейт1п. сез т!ркеске айналып, т1ркес свйлемге косылып; бейта-ныс сез таныс лексикага ауысып, т!лд1к цатынас жалгасады.
Мунда жумыстардыц бэр! жаца турде орындалуы шарт емес, тек бук1л оку жуйес! б1р сатыда токтап далмай, дамып отыру керек. Бул кейде ескШ жацаша пайдалану аркылы да, кейде бу-рынгы жумыстарды максатьша сай кайта орындау аркылы да. кейде еткендег!н1 кайталау аркылы да болуы мумк1н.
Динамикалык езгеру кагидасы т1лд1 окыту барьюында барлык !с-эрекеттерд1ц, жумыстардыц, колданылатын куралдар мен мате-рпалдардыц - жалпы катысымдык эд!ст!ц icKe асуы ушш кажет курамды белшектердЩ жетШп, взгерШ отыруын кадагалайды. ул окыту жуйесШц б1р орында турып калмай, сан жагынан да, сапа жагынан да унем1 езгер!п отыруын кажет етед1.
ЭзектШк кагидасы барлык, т1л уйрету мен окыту жуйесШн басты 6ip максатка - т!лд1к карым-катынаска-багынуын талэп ете кел!п, сабак беру жолдарыныц эркайсысы ортак 6íp езекке
суйену!н т!лейд1. Эр сабак уст1нде ет!лет1н такырыптар, icTe-лет1н жумыстар, сейлесу жаттыгулары мен тапсырмалар т.б. -бэр! с9йлес1мд! жузеге асыратын шеш!мге кел!п т1релу! керек.
Т1лд1 уйретуд1ц басты туй!н1, •к!лт! - окушыны казак т1-л1нде ез ойын жетк!зе б1луге уйрету. Ол эр сабакта белгШ 6ip такырыпта т1лдесе б!луден басталып, кез келген ортада rii-к!рлесуге дей!н барады. Сондыктан окытудагы эр турл! эд1сте-мелер жумыстар, сабактар, т.б. 6íp орталык езекке катысты басты туй!нге айналып согып отыруы керек.
Мысалы, сабакта ет!лет1н такырып "Конакка бару" бояса, барлык жумыстын, турлер! де, сурак-жауап та. тексеру мен бакы-лау да, тындалым, окылым, жазылым, айтылым кезевдер!нде орын-далатын тапсырмалар да - бэр1 осы такырыптыц тец1рег1нде топ-талуы керек. Сез де, т1ркес те, сейлем де, жаца сезд1к те ко-накка барганда калай ки1ну керек, не апарган дурыс, калай сэ-лемдесуге болада, дастарханда калай свйлесуге болады, ас алу-дьщ тэрт1б1, тамак жеуд1ц мэдениет1. дастарханныц мэз!р1, уй-ге конакка бару, кафелерге, ресторанга бару, шакырыяган сал-танатты кештерге бару т. б. мэселелерге арналып, окушымен окы-тушы арасындагы бук!л орындалатын тапсырмалар. пШрлесулер, ягни жалпы карым-катынас осы максатына багыну керек.
Жумыста катысымдык эд1ст1ц уш турл1 колданылу формалары карастырылады. Олф: жуптык. топтык, ужымдык.
Жуптыц цалып бойынша,' барлык жумыс ек! адамныц /окытушы мен окушыныц немесе екх окушыньщ/ арасында сухбат аркылы жур-г!з1лед1. Мундай карым-катынаста сейлеуш1 6ip адам болса, тывдаушы да 6ip адам болады. Ягни т!лд!к байланыска ек! адам тусед!; пШрлесу, сейлесу ек! адамныц арасында журед!.
Жуптык калып эр студентт!ц ез1нд1к каб1лет1н дэл тануга жэне жет1лд!руге мумк1нд1к беред!; адамдардыц б1р-б1р!мен тез т!л табысуын камтамасыз етед1. .
Жуптык калыппен т1лд1 . уйретудЩ ерекшелШ: Ол т!лд1к карым-катынастын, ауызша тур!н дамытуга себ1н тиг1зед1. Бул калып бойынша букхл т1лд!к материал диалогтыц нег!з!нде мец-гер1лед!. Сондыктан сабак етк!зуд1ц жуптык формасын карастыру диалогтын ерекшел!ктер!н жан-жакты зерттеумен тыгыз байланыс-
ты:
Т1лд1 Топтык форма аркылы окыту арнайы курылган шагын топтарды катысымдык эд!ст1ц кагидаларына бей!мдеуд!ц нэтиже-с1нде журед!.
'Окыту кез!нде топтар сабак етуге колайлы шагын адамдар санынан /3-5 адам/ турады жэне мугал!мн!ц алдына койган мак~ сатына сай курылады.
Топтык калып бойынша б1р адам б1рден кем дегенде ек! не одан да кеп /уш, терт, он. т.б./ адамдармен б!рден карым-ка-тынаска тусед!, ягни сейлеуш1 ез!н!ц ойын, П1к1р1н, аткаратын жумыстыц максатын б!рнеше адамдарга катар жетк!зед1. Т1лд1к карым-катынас б!р адам мен б1рнеше адамныц немесе б!р топ пен ек!нш! топтыц арасында журед!. Мунда топтагы эрб1р к1с! бел-г1л! б!р жумыс журПзу барысында: оку, жазу, тыцдау. сейлеу уст!нде сейлеуш!н1ц /орындаушыныц/ рол!н аткара беред!.
Студенттерд1 топ-топка бел1п сабак етк!зу адамдар ара-сындагы карым-катынасты жаксартады. дурыс сейлей б1луге жаг-
I
дай жасайды, окушылардын, б1л!м1н жет1лд!ред1, оларды эр турл! м1нез-кулыктагы адамдармен п!к!р алмасуга уйретед!. топ арасында окушы ез!и жекедара касиет!не карай бол!п керсетуге
-íú-
мумкпШк алады т. б.
Окытудыц ужымдык калпы жуптык жэне топтык калыптарды езара б1р1кт!ред1. бйткен! окыту, сейлесу npoueci онда бук!л топтагы адамдармён де, жеке-дара eKi адамньщ арасында да 1ске асады/
Tí л уйренуд!ц ужымдык формасы деген1м!з - уйренушШц бук!л топтагы адамдардыц эркайсысымен жеке сухбаттасу аркылы олардьш, екеу apa 61piH-6ípi уйрету!. окытуы, адамдардыц öipl-нен-ек1шц1с1н1ц уйрену1.
Населен, б!р топ жет! адамнан к+ралса, белг!л! б1р такы-рыптагы мэт1нд! мецгеру уи!н, Gip окушы осы такырып бойынша калган алты студентпен кезекпе-кезек сейлес1п шыгады. Бундам окытудын басть: принцип! мынада: ужымдык окытуда мугал1мкеп ?9рх окуиыга тусет1н жуктеме кеб1рек болу керек, мугал1м ке • б!кесе бакылаушы жэне багыттаушы роль аткарганы дурыс.
Ужымдьщ ок,ытуда барлык окушыга бхрдей колданылатын эд1с-теме жузеге аспайды, окытудыц бул калпы бхрыцгай зд1стемем1 1ске асырмай, шырарып тастайды. Мунда эр жуп жумыс 1стеу Оо-рысында 6ipiHe-6ipi бейшделш, езпше дербес эд!'стемелерд1 колдануга мэжбур болады.
Мундайда эр окушыньщ каб!лет!, !скерл1г1, зерект!П ар турл! болгандыктан, эр жуптьщ жумыс тэс1л! де эр белек болып шыгады. Демек, б!рын,гай эд!стеме ез!нен-ез1 сырт калып, оньщ орнына эр окушыныц жекел!к каб!лет-касиет!н ескерген, дара-турл!к эд1с-тэс1лдер колданылады.
Ужымдык; окытудыц ец басты ерекшелИЧ - оныц езгер!мпаз-дыгы, эр.адамга калай колайлы болса. солай икемд1л1г1, opa-льмдылыгы.
Ужымдык окытудыц нег!з! бастапкы кезде оны енг1зуге бай-ланысты. Алгашкы кезецде мугал1м < сабактан тыс уакытта 51р окушыны езШц сыцарымен жумыс жург!зуге уйретед!: жумыстыц эд!стемес!мен таныстырады. ол эд!ст1 кай мезПлле калай уйым-дастыруга, бей!мдеуге болады, соларды ескертедг, жумкс турле-р!н1ц кагидаларын керсетедъ
Ок,уш оны жете мецгерген соц. сабак уст!не ек!нш1 окушы-мен айтнлган эд1с-тэс1л бойкнша жуптнк жумыс жург1зед1. Бул мезетто окытуш олардыц жукысын бакылай отырып. ез1 уипнш! окушыны лайынданды.
Ужымдык окытуга катысты ек1нш! ерекшел^к - арнайы кар-точкалармен жумыс !тей б1лу. Мутал1м аПлген материал не мэ-т!н бойынша кун! буркн кднша жуп болса, сонша карточка дайын-дайды. Карточкадагы тапсырмалар б!р ережеге байланысты болга-нымен, б1р!н-б!р1 кайталамауга ти!с. ягни, берЗлген сурактар. жаттыгулар т. б. такырыбы жагынан ортак; бола кел!п, курылыск тарапынан эр турл! болады. Жуптын курамына к!рет!н ек! сынар-дыц /ек! окушыныц/ екеу!не ек1 турл! карточка бер1лед! де, олардын аркайсысы ез тарапынан б!р1нш!с1 ек1нш! окушыны. со-сын ек1нш!с1 б1р!нш! окушыны тексер!п. жауап алады.
Егер жауап бере алмаса, баска карточкамей алмасады. Сей--т!п, б!р!н-б1р1 тексер1п, карточканы ауызша талдап, дурыс нускасын тапкан соц. дэптерлер1не жазып алады. Содан кей!н бгр жуптын, сьщары ек!нш! жуптын, сыцарымен орын ауыстырып. ек!нш1 карточкамен жумыс 1стейд1. Солай жуптар да, карточка-лар да алмасып, барлык окушылар б!р такырыпка бер!лген б!рне-ше варианттьщ бэр!н тугел мецгер!п шигады.
Жедел ок,ыту /ягни интенсив/' - оушыны аз уакыт колем;кле
сапалы бШммен камтамасыз ету; ок,ушы тарапынан да, окутушы жагынан да, мелшерл! сагат келемшде т1лд!к карым-катынасты жузеге асыру уш1н, ен, керект! т!лд!к материалдарды тез мецге-ре б!лу. ;
Т1л б1л1м!нде лингвистер жедел окытуды бер!лген уакыт мелшер1не сай уйрет!лген т!лд!к материалдыц сапалык келемЗмен есептейдх. Муныд ез! бул эд!стемен1н,'Cariara да, санга да i;a-тысы бар екенш керсетед1.
Диссертацияда жеделдете окытудын, басты белг!лер1. макса-ты, эд1стемел1к ерекшел!ктер1 мен мандзы сез болады.
TepTiHuii тарау "Катысым aflici арнылы казак тШн ок,ыту" деп атала кел!п: 1. Казака сейлеу дагдысын цалыптастыруга тэн ерекшел1ктер. 2. Фонетикальш; тулгаларды ок,ыту. 3. Лекси-калык; тулгаларды окыту. 4. Граматиканы о^ыту атты тармацтарга ж!ктелед1.
Катысымдык зд1с аркдаы казак; тШн уйрету окушылардыц казакша сейлеу дагдысын калыптастыру ерекшел!ктер!не байла-нысты.
Цазакша сейлеу дагдыны калыптастыру мына мэселелерге tí-келей байланысты:
1. Окытудьщ максаты.
2. Окытудын мазмуны.
3. Окытудьщ кезевдер!.
Окытудын максаты - т1л уйренуш!лерге казакша дурыс сейлеу нормаларын уйрету. казак т!л1н ем1рде колдана 6i;iy, казакша т1лдес1мд1 ic жуз1не асыру.
Оцытудыц мазмуны Т1лд1 уйрету уш1н, кандай мэселелерге басты назар аудару керек, нен! окыту керек /т1лд1 уйрету ке-
рек пе, элде т1лд!к ережелерд1; уйрету керек пе/ екен!н анык;-тайды.
• Окытудыц кезецдер1 - Т1лд1 уйрету барысында окдтушы мен окушынын еткерет!н жумыс уакытыныц елшемдерГмен ерекшел!кте-' р1. _
Казак; т1'л1н уйретуге катысты сабакта" жург1з1лет!н б1рне-ше кезендерд! атап етуге болады: -
,1. Яайындык кезец.
2. К1р1спел1к кезец.
3. Жаттыктыру кезец1. ^
4. Игер1мд!к кезен,.'
5. Тужырымдык кезен.
"Дайындак кезецде окушы окытуш не 1стесе, соны кайталайды. окытуиыны тыццайды. езд!Пнен эл! жумысда толщ-., к1р!спейд!, т1лд1к, сезд!к тулгаларды, куралдарды танура,. б1луге тырысады.
К1р1спел1к кезевде.окушы окытушыныч берген тапсырмаларын орындайды, сурагын кайталамайды, оган жауап беред!, лексика-лык материалдарды есте сактац. оны сейлемде пайдалана бастай-ды. Бул - кезецдег! жумыстар ".окытушыныц- т1келей бакылауымен жург!з!лед1.
Жаттьщтыру кезецЛнде окушы мугаЛ1мнен уйренген!, . керге-н!, ест!ген1 бар,. вз!н1ц окып. орындаган азды-кегт тапсырма-лары бар - бар!н жинактап, айтар ойын жетк1зуге тырысады; ез бет!нше ауызша-жазбаша жумыстар аткарады. сейлеуге жаттыгады, ек'1нш! б!реумен т!лдесуге дагдыланады..' Жалпы ойыи жетк1зуге багыт алады.
Игер1мд1к кезец оКушыныц:в,з'бет!мен'. материалдарды ер-;к!н колданыгг, барлык окыган-туйге.н1н.- вз. рйын,жетк1зуде паида-
ланып. сейлеуд! толык жузеге аснратын кезец. Бул уакытта т!л уйренушх ерк!н сейлеп кетпеген1мен, сабакта еИлген сездермен т!ркес, сейлем к,урап, кыска, шагын сейдемшелермен ацг!ме ку-райды. айтайкн деген1н тус1н1кт! ет1п жетк1зед1, ауыз ек1 сейлеу мэнер1н мзцгеред1. Эрине, муныц бар1 уйрет1лген белг1-л1 б!р такуруптьщ твц!рег1нде журед!, окушь! б!рден сейлеп кете алмайды. Иге'ршд1к кезевде окытудщ алдыга койган басты максаты орындала бастау керек.
Каттык,тыру жаке игер!мд!к кезевдерде окушыкын, вз бет!мен 1стейт1н кумыстары кеп болганы ти!мд1 жэне сабакта бер1лген материалдар б!рден 1с жуз!нде кайталанып. машыкка айналуы ка-кет.
Тужырымдак кезевде окуиыньщ сабак уст!нде алган б1л1м! мен сейлеуге катысты уйренген т!лд1к амал-тас1лдер1 б1р арна-да тогысып. сейлеуд1 толык игеруге багытталады. Ок,ытушы бар-лык матеркалдардыц'нег!з1н жане окушылардын, эркайсысыньщ же-т1ст1к, кемш1л!ктер1н 1с жуз1нде далелдеп, корытындылайды. Ол бер1лген такырыпка катысты жет!спейт!н жолдарды нактылы квр-сетед!, оны жоюдыц балама жолдарын белг1лейд1.
Корыта келгенде, окыту, ад1с1н!ц максаты, мазмуны, кезец-дер! 1 бар! б!р ортак маселеге кел!п т1релед!: ол - т!лд!к материалдар мен куралдарды. олардыц колданылу ерекиел!ктер!н сейлесе б!лу уш1н менгерту. Ец басты т!лд!к материалдар -Т1лдес1мд1к карым-катьиасты жузеге асыратын фонетккальш,, лек-сккалык, жэне грамматикалык тулгалар мен рлардыд сейлеуде ала-тыя орны, ойды жетк!зу. барысындагы байланысу жолдары/ колданылу амалдары.
Фонетикалык,; •лексикалык, .грамматикалык тулгалар ,ек!нш1
т1лд1 уйретуде. лингвистикалык ереже тургысынан емес, сейлеу мен т!лдес1мге катысты нег1зг1 материал рет1нде. т1лд1к кд-ркм-кдтшастщ дажетт!. идеалы есеб1нде окытылады. Сондыктан олардын; эркайсысынын, т1лд1 менгеруде ез!нд1к алатын орны бар.
Окушылардын б1л!м дагдысын жет1лд1ру мен калылтастыру т!л 61л1М1н1ц салалары мен материалдарын т!збектеп окыта бе-румен емес, керШнше, олардыц 1ш1нен сейлеуге кажетт1 ен, ке-рект!лер!н сурыптап ала б1лумен, сейлеу куралдары мен амалда-рын танумен, оларды дурыс колданумен, сейлес!м эрекет!нде rainal пайдалана б!лумен ерекшеленед!.
Т1л бШмШн, салаларына катысты барлык такырьштар жос-парга тугел ену! шарт емес. ' Т1лд1к катынас кез1нде бер1лген белшектердЩ . эркайсысына морфологиялык,, синтаксист!к талдау жасап жату артык- Мундай талдау жумысы алга к,ойган максатка келецке Tycipin. ойды баска жакка бурып кетед!. CeñTin-, ок,у-шыньщ кец!л1 бел1нед1. Сондыктан . т1лд!к карым-катынас пен сейлес1м дагдыларын еапалы 1ске асырудын, басты жолы - уйрет!-лет1н фонетикалык, лексикалык жэне грамматикалык, минимумдарды сурыптап ала б!лу.
Фонетикалык дагдыларды калыптастыру-сейлеу кез!нде соз-д!н, дурамындагы дыбыстарды дурыс айта б!лу жэне жазклган т1л-д!к белшектерд! дурыс оку; фонетикалык материалдарды дурыс колдану аркылы-тус1н1кт1 сейлеу тэж1рибелер!н жан-жакты иге-ру. Бул дурыс сейлей б!лу мен сейленген сезд1 дурыс тусхне б1лу дагдыларын мецгеру дегенд1 б!лд1ред1.
Т1лд1к карым-катьшаста фонетикалык дардылардьщ калыпта-суы сейлеуш! мен таывдаушыга б!рдей байланысты.
Сейлеуш!, не окушы дыбыстарды дурыс айтуга, окуга дагды-
ланса ез ойын жетк!зе алады!
Тыцдаушы дыбыстардыц дурыс айтылуын б1лсе, айтылган ойды дурыс кабылдай алады. б!р адамныц айтар. сез! ек1нш1 адамга угыкыкты болып. жэне.оган жауап бер1лед1.
Эр т1лдЩ дыбысталу зацдылыктары мен ,ерекшел1ктер1 - та-рихи тургыдан калыптаскан, ¡.туракталган, курдел! кубылыс. Оны жеке адамдар езгерте -алмайды. ' Т1л уйретуш1н1ц максаты - оку-шыга дурыс дыбыстапуды мецгерту, оны к°лдана 61луге дагдылан-дыру. '
Т1л уйренушШц'максаты - сэйлеу кез1нде дыбыстарды ез кажет1не карай дурыс. пайдйлана б1лу ,жэне, мумк1нд1г1нше дауыс-тап, ауызша тус1н1кт1ет1п айтуга умтылу..
Казак т1лГ дыбыстарын'уйрету барысында фонетикалык даг-дыларды калыптастыру уш1н, темендеПдей маселелерге мзн беру керек:
1. Дыбыстардыц жасалуьша катысты артикуляциялык базаны игеру.
2. Дыбыстардыц айтылуша.,байланысты,ерекшел1ктерд1 б1лу.
3. Дыбыстардыц ёст1лу1не. катысты езгешел1ктерд1 тану.
4. Дыбыстардыц колданылуына■катысты ерекшел1ктерд! мец-
геру.
Т1лд1к дыбыстарды;- дурыс,уйрету уш1н, - фонетикалык мини-мумды таццап алудьГН нег1зг! елшемдер1н белг1леп алган жен. Мундай елшемдер мыналар:
1. Окытылатын дыбыстар фонетикалык жуйеден туракты орын алган, окуга да, жазуга да т1келей катысы бар, жи! колданыла-тын тулгалар болуы керек.
2. Фонетикалык' минимумга . к!рет!н дыбыстардыц ез!нд1к
эр1пт!к тацбасы бола кел1п, фонемалык к;асиет1 болуы шарт.
3. Бул дыбыстар казак т1л1н!ц -ерекшел1г1н белплей оты-рып, алфавиттег1 эр1птер курамында болуы керек.
4. Алынган фонетикалык .тулгалардыц вз1нд1к жасалу касие-
I
т1не орай дербест!к мэн1 бар болуы кажет.
5. Дыбыстардыц сезжасамда,1 т!ркес вдрамьида, ен1мд1 жум-далуы ескер1лу! шарт.
6. Осы фонетикалык белшектер сейлеу процес!н жузеге асы-рушы ец кажетт! куралдар, материалдар болганы жен.
Фонетикалык дагдыларды мецгерту уш!н,жург1з1лет!н жумыс-тардьщ бэр1 1с жуз!нде дурыс сейлеу процесШ жузеге асыру максатын кездей отырып, сабакта окушылардыц кеп уакытын ал-май, 'жалпы окыту жуйесШц б1р белшеП рет1нде т1лд!к матери-алдармен б!р!г1п кеткен1 абзал.
Т1л уйрету процес1нде ецмацызды орын алатш материал -лексика. 8йткен1 адам сейлеу б1лу уш1н, б1р-б!р1мен т1лдесу уш1н, айтайын деген угымга катысты сездерд1 жэне сол сездерд1 дурыс жумсаудыц амалдарын мецгеру керек,-
Лексикалык тулгаларды сейлеу кез1нде колдана 61лу уш1н, окушыныц темендеПдей бШк, дагдылары болуы кажет:
1. Белг1л1 б1р сезд1к корды мецгеру!;.
2. Ти!ст1 грамматикалык норма аркылы, лексикалык тулгаларды айтар ойга сэйкес б!р-б!р1мен т1ркест1ре. байланыстыра б1лу;
3. Магыналык байланыска тускен лексикалык т1ркестерден сейлем курай 01лу;
4. Сейлемдерд1 ойдыц жуйес!не сай;мэт1н к¥рамына енг!-з1п,' т!лд1к колданыста пайдалану..
5. Фонетикалык норманы сактай отырып. осы лексикалык тулгалардьщ дурыс айтылымын 1с жуз1не асыру;
Т1л уйренуде' кажетт! сездер мен сезд1к курамды игеру лексикалык матеркалдарды окыту барысында басты орын алатын сезд1к минимумды ескеруд! талап етедГ. Оку кезен!нде жаца' сездер кун санап ес1п отырады. Алгашкы уйренген сездер мен кек!ннен жаттаган лексика б1р-б1р1н толыктырып, сезд!к курам-да узд1кс1з колданылкп журсе гана. ол сейлеу уш1н ти1мд1.
СтудентПн, сезд1к минимумына енет1н сездер айтушынын да, окушынын да, тывдаушыньщ да т!лд!к карым-катынасына сэйкес, колайлы болуы керек.
Сезд1к-минимумныц курамындагы лексикалык "тулгалар мына-дай талаптарга сэйкес болады:
- айтклым эрекет1не сай барлык фонетикалык. лексикалык. гракматикалык нормаларды сактайды;
- жазбаша нормаларга сэйкес болады;
• - тулгалардьщ колданылу белсенд1л1П ескер!п жасалады.
К,орыта келгенде, лексикалык материалдарды окыту тек лексикалык тулгалардк жаксы б!лумен шектелмейд!. Баска'улт вк!л-дер1н казак тШнде сейлеуге уйрету уш1н, сезд!к кордыч жиын-тыгкн гана емес, ондагы сездерд1ц колданылу ерегаг -¡1г1 мен ережес1н де катар уйрету кажет. Муньщ ез! сездерд! т!лд!к ка-рым-цатынаста колдану уш1н, сейлем курау. уи!н, грамматикалык ережелермен б1рге лексикалык ережелерд!д де мацызды орын ала-тьмдыгш ацгартады.
Т1дц1к карым-к,атына'сты жузеге асырудьщ туп негШ грам-матикага кел!п, т1релед!.. 6йткен1 т1л аркылы тус1н!суд1н, басты кызыга - грамматикалык материалдарды сейлеу кез1нде дурыс
мецгерШ, колдана б1лу.
Белг1л1 б!р т!лде сейлей б!лу уш!н, грамматика жеке-дара бел1нбей, сейлеудЩ барльщ алгышарттаркмен б!рге тутас жуйе тур1нде окытылады. Оган кажетт! басты алгышарт сейлеуд1н, ма-териалдык нег1з1: танбалар жуйес!, сездер т!збег1, граммати-калык ережелер жиынтыгы.
Бул б1рлест!кте нег1зг! орын алатын-сез; оны курайтык -дыбыс; ал сез бен дыбыстьщ сейлеуге катысты барлык; м1кдет1н жузеге асыратын - грамматика. Грамматика - бук1л т!лд!к ка-рым-кчатынастын езег1. Эйткен! сездер грамматика аркылы езара байланыскан б1р бут!нд1 курайды, тиянакталган ойды б!лд1рет1н сейлемге айналады.
Нлде орын алган барлык грамматикалык ерекелерд!ц Шкде алгашкы кезевде т!лд1к карым-катынаска керек, ец ти1мдШн сурыптай б1лу - сапалы окыту уш!н кажетт1 шарт.
Т1лд1 уйретуге катысты грамматикалык минимумды сурыптау-дщ басты елшемдер!н белПлеп алу керек. Мундай елшемдер те-мендег!дей болганы жен.
1. Сурыпталган материалдар казак тШн!ц типологиялык табигатын ацгартатын грамматикалык керсетк!штерден боладк.ке-Сейлеу уш1н т1лд1ц 1шк1 курылысын. онын, заадылыгын медгеру
" аса кажет.
2. Казак Т1л1н1н ез1не гана тэн айырыкша белг1лер!н та-нытатын грамматикалык категориялар мен формалар 1р1ктел1п,
• жеке топталганы утымды.',
3. Сурыпталган . грамматикалык материалдар т!лд1к ка-рым-катынаста жи! колданылатын грамматикалык формалар мен категориялар болуы ти!с.
- 604. Алынган грамматикалык керсетк1штер кец ер1ст1 болып т!лде жи1 жумсалып, т1лд1к;категориялардщ кеб!не тан болуы кажет. Ягни онын, белсенд1л!к кызмет1 ескер1лген! жен.
5. 1р1ктелген грамматикалык; материалдар т!лд1ц нормасына' сэйкес керсетк1штерден турганы абзал.
Грамматикалык материалдарды окыту барысында етк!з1лет1н жумыс турлер!:
а/ грамматикалык материалдарды дайындау жэне дурыс уйым-дастыру;
э/ материалдарды тус1нд1ру;
б/ ет1лген материал йркылы сейлеуд1 жаттыктыру;
в/ эр турл1 жаттыгу жумыстарын журПзу;
г/ грамматикалык дагдыны бакылау жэне дамыту;
ж/ уйрет1лген материалдарды бек1ту.
Бул жумыстардьщ ез11штей сала-салага ж!ктел1п орындала-
ды.
Грамматикалык материалдарды.окыту, барысында окытушынын, аткаратын м1кдеттер1:
1. Уйрет1лет1н Т1лге катысты грамматикалык минимумды дурыс тавдау;
2. Басы артык грамматикалык'ережелерд!. шектей б!лу, кыс-Карту;
3. Грамматичны окытуды окушылардыц ерк1н мецгерген лек-сикалык тулгалармен жург1зу;
4. Т1лд1ц грамматикага катысты нег1здемес1н. грамматикалык аныктагышты жасай б!лу;. /ережелер жиынтыгы/.
5. Грамматикалык материалдарды медгеру дагдыларын дальш-тастыру жэне оны 1ске асыру;
-516. Теорияны узд1кс1з 1с жуз1нде тэж1рибемен уштастырып отыру;
7. Грамматика, сез, дыбыс - б1рлест1г1н!ц мэн1н дурыс тус!ну.
Сонымен т!л уйрету кез!нде грамматикалык материалдар же-ке дара бел!нбей, барлык т1лд1к. катысымдык тулгалармен катар окытылганда гана пайдалы болады.
Жумыстыч корытынды бел1м1 зерттелген такырыпка байланыс-ты.жасалган тужьрымдарды, тарауларда карастырылган мэселелер-ге катысты туй1ндерд! жэне нэтижелерд! камтиды.
Диссертацияньщ такырыбы бойынша жарияланган ецбектер Гылыми зерттеу:
1. Т1лд1к коммукикащянкц нег!здер1. Алматы. Республика-лык баспа кабинету 1995 - 10. 2 б. т.
Оку-ад1стемел1к куралдар:
2. Ускоренный практический курс обучения казахскому языку. Алматы. "Б1л1м", 1996 - 8 б. т.
3. Казак эдебиетШц материалдары бойынша казак т1л1 пэ-н!не арналган методикалык жумыстар. Фонетика. Лексика. Морфология. СинФаксис. /авторлык б!рлест1кпен/. Алматы. АПИИЯ. 1992. 1993 - 12. б. т.
4. Казак т!л!н тез уйрену сабагы. /авторлык б!рлест!к-пен/. Алматы. "Санат". 1995. - 6,1 б. т.
Макалалар
5. Мыц турл! сезд!н кесте'с! "Пионер" 1986, N4.
. 6. Тацба жэне т1л. "Б1л1м жэне ецбек". 1985. N9.
7. Иг1л1кт1 1с. "Казакстан мектеб!"., 1986,. N6.
8. Отличительные особенности казахского языка. "Заря", 1987, N1.
9. Специфические звуки казахского языка. "Заря", 1987,
N2.
10. Глаголы. "Заря", 1987, N3.
И. Продолжаем изучать глаголы. "Заря", 1987, N5.
12. Как можно задать вопрос? "Заря", 1987, N9.
13. В казахском языке слово "БАС" употребляется в нескольких значениях, "Заря", 1989. N1.
14. Как приветствовать друг друга? 1988. N2.
15. Приветливое обращение - знак уважения. "Заря". 1980,
N3.
16. Ласковое слово - богатство души. 1988, N4.
17. Первое знакомство. "Заря", 1988. N5.
18. Хочу знать!.. "Заря". 1988, N6.
19. Давайте говорить образно. "Заря". 1988, N7.
20. Умеете ли Вы отвечать на вопросы? "Заря", N8.
21. Почему так говорят? "Заря", 1988, N9.
22. Омофоны. "Заря". 1989, N10.
23. Как называть родственников? "Заря", 1988, N11.
24. Продолжаем знакомиться. "Заря", 1988, N12.
25. Как разговаривать с ребенком? "Заря". 1989. N3.
26. Приказ или просьба? "Заря", 1989. N4.
27. Эмоция - зеркало души. "Заря". 1989. N5.
28. Как объясняться в любви? "Заря". 1989,116.
29. Поздравления. "Заря". 1989, N7.
30. Кейб1р сездерд1ц этимологиясы туралы. "Арай". 1989,N5.
31. Экспрессивт1к т1ркестер. "Арай", 1989, N6.
32. Жаксы сез - жарым ырыс. "Арай", 1989, N7.
33. Методическая разработка текстов.хрестоматии по казахскому языку, /авторлык б1рлест1кпен/ Алма-Ата, АПИИЯ. 1987.
34. Казак т1л! сабагы туралы ойлар. Сб. "Депонированные научные работы". Алматы, выпуск II. 1994. /справка М5107-Ка94. /21.06.94/.
35. 1ет1лд1р1лген эд1стеме - казак т1л1н окытудыц басты кеп1л1. Сб. "Депонированные научные работы". Алматы, выпуск II, 1992. /справка Н5108-Ка94./21.06.94/.
36. Туракты сез т1ркестер1не катысты коммуникативт1к . ерекшел1ктер. "Проблемы регионального сопоставительного языкознания". Сборных научных трудов. Алматы. АГУ, 1994.
37. Т1л - коммуникативт1к кызмет аткаратын танбалар жу-йес1. "Проблемы контрасивной лингвистики". Межвузовский сборник научных трудов. Алматы. АГУ. 1995.
38. Казак т1л!н орыс бел1м1нде окытуда коммуникативт1к эд!ст1 колдану. "Каз1рг1 казак т1л! теориясы мен оны окыту эд1стемес1н!ц маселелерГ'. Гылыми жинак. Алматы. АлМУ, 1995.
39. Коммуникативт1к б1рл1ктер жэне олардыц т1лд!к едини-цалардан айырмашылыгы. "КагЦрП казак т1л1 теориясы мен оны окыту эд1стемес1н1ц маселелерГ'.Гылыми жинак. Алматы. АлМУ, 1995.
Баяндамалардыц тезистер!
40. Создание учебно-речевых ситуаций на уроке казахского яхыка. Тезисы докладов республиканского учебно-методического семинара: "Совершенствование 'подготовки учителей казахского языка для школ с русским языком обучения". Семипалатинск.1988.
41. О преподовании казахского языка в русской аудитории.
Тезисы научно-методической конференции по теме: "Проблемы национально-русского двуязычия.'в Казахстане". Караганда. Гос. унив., 1991.
42. Казак т1л1н!ц коммуникативт!к кызмет1не тэн ерекше-л1ктер. /Тезисы докладов межвузовской научно-теортической конференции/. "Актуальные проблемы филологии", выпуск 1. Усть-Каменогорск. БГКУ, 1992.
43. Казак т1л1ндег1 интенсивтШк проблемасы. /Тезисы докладов межвузовской научно-теоретической конференции/ ."Актуальные проблемы филологии", выпуск 1. Усть-Каменогорск. ВГКУ, 1992.
44. Керкем текст! интенсивт! турде окыту ерекшел1ктер1. /Тезисы республиканской конф. • по изучению лингвистических текстов/. Алма-Ата ЖенПИ. 1992.
45. Казак тШн орыс аудиториясында окыту жуйесГне бай-ланысты'орысша-казакша терминологиялык сезд1кт1ц жасалуы мен колданылу ерекшел1ктер1. "Казак терминологиясыныц компьютер-л1к коры". 1-шыгуы. Салалык терминологиялык сезд1ктер жасау жумысын уйымдастыру жен1ндег1 республикалык гылыми-практика-лык семинардыц тезистер!/."Шымкент, 1992.
46. Казак т1л1н жеделдете окытудьщ методикалык неПзде-р!. /"Жогаргы оку орындарьгнда казак; жэне орыс т1лдер1н езге улттар арасында окыту мэселес!" атты-республикалык оку-мето-дикалык конференциясыныц тезистер!. /■ Алматы, КазГПУ. 1992.
47. Казак т!л1н уйретуде т!лд1к дыбыстардыц алатын орнк /авторлык б!рлест!кпен/ /"Жогаргы оку орындарында казак жэне орыс т!лдер!н езге улттар арасында окыту мэселес!" аты рес-публикалык оку-методикалык конференциясыныц тезистер!/. Алма-
ты. КазГЛУ. 1992.
48. Казак тШн уйретуге катысты жет1лд1р1лген эд1стеме-лер жэне олардыц басты ерекшел1ктер1. /"Казак т1л1н уйретуге байланысты жет1лд1р1лген эдЮтемелерд! мецгеру" атты респуб-ликалык оку~методикалык конференциясыньщ тезистер!/. Алма-Ата. АГУ. 1993.
49. Сабакты жуйел1 етк1зу - Т1л уйретудЩ басты шарты. /Тезисы республиканской научной конференции "Вербальная коммуникация и обучение иностранным языкам"/. Алматы, КазГУМЯ, 1993.
Фаузия Шамсиевна Оразбаева
Научно-теоретические основы языковой коммуникации и коммуникативного метода.
Диссертация посвящена проблемам языковой коммуникации в современном казахском языке и коммуникативному методу обучения казахскому языку.
Первая глава освещает общетеоретические основы языковой коммуникации с выделением ее лингвистического аспекта. Она рассматривается как основной компонент социальной среды и взаимоотношения людей.В работе последовательно излагаются критерии определений, принципы, основные компоненты, единицы языковой коммуникации и в целом ее соотношение с другими науками.
Во второй главе описываются исследования по вопросам коммуникативной методики, подвергается анализу взаимосвязь основных видов речевой деятельности: говорение, аудирование, чтение, письмо, общение. Каждый из видов речевой деятельности. являясь целью обучения, одновременно выступает средством развития речевых навыков учащихся.
В третьей главе изложены сущность коммуникативного метода. его содержанке, критерии и принципы применительно к языковой коммуникации, различные аспекты обучения языковому общению.
Четвертая глава посвящена вопросам формирования фонетического, лексического и грамматического навыков. Обучение разделам языка строится на принципе предъявления текста как одного из коммуникативных единиц. В тексте демонстрируется та или иная единица языка в определенном для нее окружении, что позволяет строить тренировочные упражнения условно-коммуникативного характера для усвоения элементарных актов комкункка-
Диссертация имеет . приложение, которое включает состав-ж-якш автором русско-казахский, казахско-русский терминологические словари; отдельные образцы уроков, демонстрирующих реализаций коммуникативного метода р процессе обучения казахскому языку.
Fauzya Shams ievria Orasbaeva
Scientific and Theoretical Foundations of Linguistic communication and Communicative Methods
The dissertation work is devoted te the problems of Present day Kazakh, linguistic communacation and the problems of communicative methodics of Teaching Kazakh.
Chapter One considers the general theerjt of linguistic communication regarded as the main component of social environments and poople"s mutual relations. The linguistic nature of this phenomenon is distinguished here.
The theeretical feundations of linguistic communcation and the criteria of definition and principles the main components and units, the relation te other sciences are considered in strict succession in the work.
The interconnection of the main speech activities is of great importance in linguistic intercourse. Tupes of linguistic intercommunication such as speaking, understanding and writing are discussed separately. Each ture of spreech actifities being the purpose of teaching acts as a mains of developing the students" spreech hadits.
Chapter Three deals with the ossense of communicative methods discloses the content, conteria and principles different aspects of teaching Kazakh as applied te linguistic communication and sprech intercourse.
Chapter Feur discusses the problems of develeping the phonetic, lexical and grammatical habits. Teacing, lexical, phenetlc and grammar materials is held by the following principle: considering the text to be one of communicative units representing a certain linguistic unit in a definite linguistic environments with some drill exercieses of conditional-communicative character te master the elelmentary communicative acts.
The dissertation incleses the supplementary material. It includes some patterns of Kazakh tutorials with useful recomandations on realizing the communicative meteds and F.ussian-Kzakh, Kazakh-Russian termiolagical vecabulary.