автореферат и диссертация по психологии 19.00.07 для написания научной статьи или работы на тему: Психологические основы усвоения грамматических понятий учащимися 5-6 классов казахской школы

Автореферат диссертации по теме "Психологические основы усвоения грамматических понятий учащимися 5-6 классов казахской школы"

РГЗ од

/ о, «л

г* : к I > . - '{

I и и-^

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1ЛШ МИНИСТРЛ1Г1

ЕН.БЕК КЫЗЫЛ ТУ ОРДЕНД1 АБАИ АТЫНДАРЫ АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!

АРНАЙЫ КЕН.ЕС К 14.05.06

Колжазба хукукында

АЛДАМУРАТОВ Эб1лхан Жумад^лаулы О^УШЫЛАРДЫН, ГРАММАТИКАЛЫК. УГЫМДАРЫН МЕН.ГЕРУ ПСИХОЛОГИЯСЫ

19.00.07 — педагогикалык, жэне жас даму психологиясы

Психология гылымдарыныц кандидаты гылыми дэрежесш алу ушш диссертациялык; жумыстыц

Авторефераты

%

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ УСВОЕНИЯ ГРАММАТИЧЕСКИХ ПОНЯТИЙ УЧАЩИМИСЯ 5—6 КЛАССОВ КАЗАХСКОЙ ШКОЛЫ

19.00.07 — педагогическая и возрастная психология

Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата психологических наук

Алматы — 1993

Зерттеу жумысы 1962—1990 жылдар аралыгында ¡здеспршд!'.

РЕСМИ ОППОНЕНТТЕР1:

Узакбаева С. А. — педагогика гылымдарыныц докторы.

Илюсизова С. М. — психология гылымдарыныц кандидаты, доцент.

Жетешш мекеме — Эл-Фараби атындагы Казак; мемлекетак улттык, университет! Психология кафедрасы.

Диссертация 1994 жылы «кацтар» айыныд «7» жулдызында Ецбек Кызыл Ту орденд1 Абай атындагы Алматы мемлекеттнс университетппц Ар-найы кецесшде коргалады.

Мекен жайы: 480100. Алматы, Казыбек би кешеа', 30 уй.

Диссертациямен АМУ-шц ютапханасында танысуга боладьг.

Автореферат «7» желтоксан айы 1993 жылы таратылды.

Арнайы кецестщ гылыми хатшысы — психология гылымдарыныц кандидаты, доцент:

АДИЛОВА М. Ш.

ЗШ'ШШ «шл ешты

Зерттеу тацырыбынщ мащызы. Казахстан Республикасы егемен=

ел, ултткц дербес мемлекет болып цурылды. Онщ езхндхк :ипаты жэне жалпы улттьщ турацты цасиеттерх бар. Сондай к,а= зиеттердвд бтрх rçaaipri кеэде цайта тулеп, мемлекеттхк мэр= гебеге ие болган ана тШ. Улттыц тхл кез келген халыдтын ту= тастыгын б!лд1рет1Н Heri3ri цасиеттерхн^ /атрибуттарыныч/ 6ipi. Улттык tíл белг1л! 6iç халщтыч экономикалвд дамуы. мен саяои курьшысын, шдениетт мен рухани тгрш1Л1г}н ер}сте= Tin отырудагы куатты куралы.

Н^зан журтында баягы кене замаадардан 6epi царай халын; са= насында уялап, жадында саНталган "0нер алда - щызыл ттл" деген мзтел бар. Бул иэтелдхч мзнг адамнщ сана-сезгмг, дуние= танымы мен пайымы, ecin жетхлуг, езара царым=цатынас жасап элеуметтгк ортада тгршглхк етухнде тхлдхи аткаратын кызметхн бхлдгред!.

Ана Т1я1ихзд1ч мемлекеттгк тхл мзртебесхне кетерхлуг i3= дестхргп отырган тацыршггщ жанды езегх жэне арвдуы. Тхл= халык; цаэынасы. Ана тШ тутас Öip улттыц, тарихи цалыптасцан этнооткч рухани=вддени дамуыныч аЯНасы. Ана тхЛ1 аркылы эр= 6ip халыктьщ жан içYHHeciHiH сыры," Ы1нез=^улн^ оипаттары, .эдет=гурш, салт=саналык дгсттрлер1 айкнн бейнеленеД1. Сол дэстурлер тагылым ретхнде жас урпавда мура ре-мнде кешхп отрады. Улттыд tí аде халыктыц тарихи шыгу тегх, an к;илы дэухрпердд рухани*=мэдени даму децгейх мен цалыптасу жолдарц аШдак хз ^алдарып огыради. ОсындаЙ ipreлi мэселелер бхздг ана тШмхздхч кугшя сырларымен таныскп, онын грамматикалкк; yrHM=TYciHÍKTepiH шэкхрттерге/тиянацты менгертудщ эдтс=тэ=

свдерш гылыми тургьщан хздест1руге жетелед!,

Шэкгрттердгч ана гШк1Ц грамматикалыц угывдарын мецге$ нзтижесхнце езге де гылыми пэндерд1 окш Уйренедх. 8здврх= HiH сана=сезхм1н, ак;ыл=ойын дамытады. Дуниетанывдык; шецбе{ кенейтедх. .• ' ' \ • .■"''.

• Т1лд1К:угывдарды игеруде • пшарттердщ ар алуан ойлау эрекеттерх жеттлед!. Осындай иг: ыацсаттарда тхд арцылы ж\ ге аоырш отырудщ психологиялыц аацдылш?тарЫ мен астарле ры, педагогикальш; принциптерг жане методикалыц яуйелер1 С Окушылардьщ грамматика угыыдарын ыецгерухн1ц внхвдх эдхсте мен тих мят жолдарын хздестхрхп белНях жуйеге кел-нру,- со? тхп оларды кунделгктг тзжгрибеде колдана биулерШц тигщ .болатын ад1с=тасхлдерхн .ашш кврсету осы зерттвуд^ тУЙеге л: мацсаты.

' 1здест1рхл1П отырган таад?ыптыц otíbeicrici ©Tin царасть рылатын мэселе^- казак тШ граыматикасы морфология бел i мi Aeri свз таптарын оцушылардыц тиянацты ыецгерухнхч тихмдх жолдарьш белгхлеп, бул маселен!' пеихологидащц, педагогикал жене опыту методикасы тургысынан царастыру.

Зерттеудхч езект1 масел ее i /заты мен пэнх/ ретхнде5-6 класс окушыларыныц грамматикаяык угым=тУС1н1ктерД1 мецгер> • -жандандыру. Аяга цойьшган М1вдетке сайкес ез шеицмш табу? TuiCTi маселе - кунделхкт1 ок;ыту тажхрибес1цде шэкхрттердх грамматикалып угымдарды ие^геруде кеэдйсч ipi п отыратын Кеы шхлхктерх мен олкыльщтарьш жеце б i луд щ yniu&i жолдары мен ОН11.1Д1 эдхстерхн аныцтау. Олардан туындайтын «эйттердхч мэ жайын ашып керсетхп, теориявык цорытындьшар касау.

Бхзд1ц жорамаламыз бойынва шакхрттердхн тхл садасдаан Л1Ы1Н1Н шала=шарпы болуы оцыту эд^Ндё жгЛ«"хлген кемшх

о.

зр мен блкшщтар оцушылардыц грамматикалыц оку материалда= ан атУст! сщып, оларды тияна^ты мецгере алмай, санасында мата алмайтынына тэуелдг болар деп санаймыз. Соньщ салда= лнан турлх кедергхлерге ушырап, 0ку=жазу жумыстарында кате= сктер жхбередх. Осы багытта лг/ргхзхлетхн зерттеулер.ондай змтШктёр мен шалагайлыцтарда женудхч тихадг эдхстер1н, пмдх болатын тэс1лдер:н аныктап, оцыту тзж!рибесхне батыл адтрудх кездейдх.

Зерттеуд1ц тупкх мхндетх - жасалган жорамал бойннша аныц= шган мэселен1ч мэн=жайын ашып кврсетхп, оцушылардщ т!л таддарын Меггеру жолында саналы эрекеттерхн оку=тэрбие хсте= снде дурыс калыптастырып отырудац тихмдх болатын жуйесгн куру.

Зерттеудег! гылыми жа^алык жэне оныц теориялык мацызы. Ка= щставда оадшшлардцч ана т!л1 гращадикасы угывдарын мечгерух гчгка рет гылнми багытта психологияльщ, педагогикалыц жзне ;ыту методикасы тургысынан 1здест1р!лу1 тыц мэселе. Бул - 61р. :1на!ден, шэкхрттердхН дуниетанымы мен бШмх ана тШнхц ■ывдары арцылы цалыптасот яалпы таныадыц эрекеттерх дамиды. 1кдактан ана тхлх угымдары ваге пандер мен т1лдерд1 мецгеруде (тач вляеи, б1р1ктхруш1." аркау кызметхн атцарады. Ушхнтден, л грааыатккасы угывдарын мецгеруде онушлардан логикалыц лау жуйес1нхч ертстеп отыруына ывдал етедх. Бул орайда сёз н угым.сейлеи мен шкхр« логика мен грамматика т/рл1 гылнм ,те г о ри ял ары болганымен олар езара байланысты. Олардын барх. стракциялыц ойлау нэтижесх екендхгхн шэкхрттер тзл1м=тэрбие . оцесхнде едгарш бхледх , т-аншдын пайывдауижетхлед!. Твр= шиден.тгл угкидарин ыецгеруде окушылар грашатиканыц бел= л{ бзр улттык тглдтц куоьшыси мен даму зааднльщтары жайкнда '

ТИ1СТ1-иаглуматтар алады. Бемшидзн, шзк1рттердщ граымати-кашц угым-тусШктерхн мечгерухшц адхс-?эсхлдер1н 4здве-т1ре отирып, оларды жандандара гусудп; амадцарын царастырады.

Бхр сезбен айтканда бул жзер?теуд1Ц жацалцгы - окушылардын т1л угьшдарын мецгеру натижесхнде сана-сез1мх мен ацыл-ойын . врхстетхп дурыс ойлау нуйес1н цалыптастыру.

1здест1ру жуыысыныц практикалик; мацызы мен, кунделхкт1 тзлирибедв оку-тэрбив 1стврхнде цолданылуы щэкхргпердхц саласывдагы бхл1Ы1 мен ацыл-ойын вр1стетш отыруда квыхстх на-чижелер бермек.

Таж1рибел1к зерттеу тксатымвн сьшалу тобында б кдастан 16 окушы, 6-кластан 16 окушы грхктеп алынды. Олардац улгхрш дестей! жоне еткен кластагы ана гг!лхнен алган бага лары турдша.

г Сыналу тобында намтьшган о^шьшар жайындагы мал1меттер дис-еертацияльщ жумыстьщ ^осымша бвлхмхнде 5,6 кестелерде керсе-■плген. О^шлардын грамматика саласынаи сауаттылыгын аныцтау мацсатымен жургхзхлпвн жазба жумыс нэтижелер1 1,2,3,4 кестелерд талданган. Зксперимант'пк зерттеу Алматы наласындагы №№12,115 аралас жане 2,9 цазак мектеп-интернаттарда жург1з1лдх,

Зерттеуде нег1зг1 маселемц мазмуны мен вракшел1ктер1 н жуй елх турде 1здвст1рхп гылими тургвдан баявдау ущн психология мен педагогика жн! кодданшш'гои беяНлеу /констатация/ экся(^и-мвн?1 иен онщту Да лыптастырушы/ эксперимент! аркылы жургта-1лгеи корытындылар алынды. Бул эдхстер оаушлардац жазба жумыс-тарымен уштастырылып, шакхрттврд^ч даралыщ врвкшел1к1вр1мен санысып отыруга да ман берхлдк Кейбхр тавдрыптар бойынша шач мрттврмен ангхмелесхп, даралап тажхрибе журхчэу тасхддер1 де Колданылды.

(уедай эдрстер онушылардыц жазба жумыстарыньщ кэрсеткштершен олыцтырылды. Осы 6aFbiiTaFU зерттеуде Алматы ыен Нрзылорда н;п-аларындагы цаэац мектептер1нде оцитын шак1рттерд1Ц1 оку тэрбие . стерх казан тхлхнде жгргхз1лет1Н Озбекстанньщ Ташкент облысын-ргы,.Тургкменстаины^ Красноводскх цаласьшдагы жэне РесеЯд1н Мбы меи Орынбор облыстарывдагы Ke86ip цазац мектвптерхнхц ¡Кушлара орыедаган жазба яумыстарышч нэтижалер1 бакылаушы

;осалцы материадцяр ретгвде салыстырмалы гурде зерттелхп цорытыдды.

Зерттеу мэселес!шн актуальдыгы мен мащзи аатордыц.ЗО жыл оЯа тхкелей шугыддонган та^ырыбы. Зерттеу нэтижелерхнщ б1рсыгы-а ^орытшадылары баспа сэз беттерхвде жарияяаады. Республикаыыз ен бурынгы Одац кэлвшеде етнен гылыми конференциялар мен сьез-ерде кэпшШк талцысынан erri. Кафедралык мэзехлхсгер ыен ыето-икалыЦ б1рлест1ктердхц отыристарында талцылацды,

. Жумастыц аукыш ыен курылясы. Диссертациялык зерттеу жумыси кхр1спеден, т!л угымдарын ецгерту мен бул мэселенхц зерттелу жайын, мазмуны мен тэяхри-ел1К хздестхру жольш баяндайтын га тараудан,' здасчаша цорытын-ндан» корнектх материал ретхнде пайдаланылган цосымшадан жэне ацыркпца к^атысты эдебиет Т1з1м!нен /библиография/ цурадады. исйёртацияльгн жушстяц колеьи машинка жазуымзн 178 бет. Эдебиет аш 240 бет

Зерттеудхч мазмуш Кхрхспеде Офтшяхрдиц ала Tbii грамматикасы угьшдарьгн мец-ерудщ та^еат-?«нде?1не орай "шк1рттовдщ тхл категорияла-ин нечгерухнхн гносеологияЛык немесе логикальщ мэн! айцын-

далады. Жалпы танымдыц процзстег: таядау мен ажырату, жал; лау мен 6ipiKTipy эрекеттершщ табиги-гылыми Heriai жор; ры жуйке кызметшщ заадылыцтарымен уштастырыла отырш ца тырылады. Мецгеру аса курделт процесс екендхгх оси заманг психология жэне педагогика гьшывдарывда ipre тепкен гшым .зерттеу натижелерше тгректеледх. Казак; мектептерхнде мун зерттеудгц бурын=совды болмагандыгын айрьщша ескерхп, ipr ыэселедег: олкылыцты толщтыру мацсатымен шакхрттврдхц tí грамматикасы угымдарын мецгерудхн тихкцх едгстерхн жетхлд Осы багытта i3flectíp™jn отырган мэселенщ туйхнхн шешу у арнайы тэлйрибелхк зергтеулер жургхзглхп, белгхлеу /канет ция/ эксперимент! арцылы оцушлардьщ грамматика угымдарын меггеру жолында нендей кедергхлер мен циыншылщтарга ушыр отыратындш;тары жайында б о лжам жасалды. Ал окыту эксперим 'tí осы зерттеудхч ен бойында цолданылатын негхзгх aflic. О ад1стер аркылы шакхрттердщ Т1Л грамматикасы угымдарын ке геру жайы 1здест1рШп, олардан алынган мэлхметтер мен tj даган нетижелер мынадай тарауларга Ж1Ктелхп баяндалады..

I-тарау, Грамматика угыццарын мецгерудх зерттеудщ . максат=м1ндеттер! кене эдхстерь

Окушылардыц грамматикалыц угымдарды мецгерухнщ вкг турлз -арнасы бар. Bipi-K,a3ipri кеаде опыту хсгнде ен!мд1 вдхсте мен тэсглдердг цолдана.отырып,'осы замангы педагогика caí дагы гылымдардыц жетхеттерше иек арту. Ekíhibící тхл; оцыту методикасыньщ ©31нд}к хуйес i жэне оныц ереюпел1кте£ тэжхрибеде кол дану. Бул маселелер бойынша окушылардщ гре ыатика угымдарын мецгерулерх филоерфиядагы бейнелеу теору мен окытудьщ жалпы метододогиялыц принциптерхмен уштасадь

цыту эрекетчнде шэкхрттердхч грамматика угыадарын мечгеру= методологиялык Т1рек етхп алынатын олшем: ец алдымен, эр= гылыми мэнд: окып Уйрену ана тШнхц угывдардаа суйенедг балвлардач дуниетаишы мен бхлхшн ерхстетедх. Екхнппден, дтк угымдарды мечгерудщ психологиялык завдылыктары, пэда= 'икалык=дидактикалык принциптер1 жэне казак тглгн окыту юдикасыныч езхндхк талап=тхлектерхн басшылыкка алу. !

Оцыту процесхнхч мундай курцелх мзселелерхн шешу Цазак;стан= : 'Ы методистер,мен педагогтарга т!л мамандары мен психолог* зга жауапты мг иде мер жтатейдх.

Казак тхлхи оцнтудыч ктрделх мэселелерх ез дэухрлерхнде АлтыЧсарин, А., Байтурсынов, С. Жиенбаев, К. Басшов, Кечесбаев, Ы. Маманов, Д. Элхмжанов, Ш. Сарыбаев т.б. ец= хтзр!нде дара к&Илеттерх мен жеке казкарастары тургысынан ; йнелей шешкендерхне шолу жасалады. Олардщ зерттеулерхнде палардан жас ерекшелхктер1 мен ак,ьш=ойынщ даму сипаттары ескерхлген. Дегенмен балалардьщ дамуда психология гылымы= Ч принциптврхне, педагогикадагы дидактнкалык талаптарды те.пайдалана алмауы окыту методикйсывда мынадай елеулг ол= лыктарды тудыруга себеп болда. I. 0згв тхлдердх окыту мето= касындагы психологиялык завдылыкт-'ар мен педагогикалык 1инциптердх казак тШнокытуга колдана алмауы. бйткекг йодист маыандардащ бэр! <51рдей психология гьшымыныч жалпы юэлелерхн жетхк ыечгеру* игияхн виес=тх. Ал ©зго тектх Т1Л= ¡рдегг вдхстердхказак тШн окытуга экелхп цондара салу грлi тектх Т1 лдерд!н лексикалык, грамматикалыц т.б. ерекше= [ятор1н ескерх п, олардач бэр1 езара Уйлесе бермейтхндхгт. ¿салы,:.бх здёргс. жакын ■ орйс тх л х ку ршыш жагынаи фяек-уивт г .:

Допармалы/ тхл, ал казак тШ туркх ихлдерге жататын жалга= малы' тхл. Булардьщвзара айырмашылыгы зор. Адаинщ ойлау жуйе= ci мен дуниетанымы куйесхнде бхрсыпыра жалпылык сиоаттар болганымен, тхлд1к 8рекшелхктер мен сейлеу арекет1чде езхн= дхк сипаттар болатындыгы гылиада беягхдх жэйт. Оснвдай.ерек® шелгктер мен сипаттар казак тхлх грамматикасы угьащарын шэ* кхрттердхч мецгеру жайын арнайы зерттеудх талап ететгн калелi мэселе.' , • ■ - . ..■••"*

Бул зерттеуде ана тШмхздхч грамматикалык угыьадарын мец= геруде кептеген тхлдхк жагдайдач сырлары айкындаяш, оны зеге асырудыц эд1с=тэс1лдер1 белгхленбек. Н. Алтынеаринрен , бастау алган казак Т1Л1Н окытудвд мачызы мен едгстерг жайын= да 19 г. аягы мен 20 г. басында агартуш деыократтар Зейнел Габиден /1881-1920/, А. Жандыбаев, А. Мэмбетулы, К.' Г. Сыр« галин, М. Кашимов т.б. ецбектерхнде ез жалгасын тапты. Одан эрг карай казак ттнщ градаатикасын о киту мэ.селалерх С. Жиенбаев, К- Басымов, F. Бегалиев,' К. Жубанов, С. Аманжо= лов, 9. Ермеков, М. Балакаев, Н. Сауранбаев, А. Ыскаков, Э. Садуакасов, К. Аханов, Р. Эмгров, X. Аргвдов т.б. белгШ Т1ЛШ1 мамандардыц игШкт1 icTepi мен кыруар жумыстары аркыль низеге асырылды.

... Ана Т1Л1 грамматикасыныц угымдарын мецгеру мэселелерх психологиялык, педагогикалык тургыдан 1здестхр1ле бастауы * 50-60 жылдардан басталады /I, Кечесбаев, Э. Ситдыков, М. Му= канов, Т. Сабыров т.б. зерттеген едбектерх/..

Грамматикалык угымдарды меггеру жене онщ тиэдд! ад1стерп-1здест1р1п жУйеге келтхруде мынадай жэйттерд1Ч мэн=жайы аньщ= талды: I Окушылардыч грамматикалык угыицарды мечгерухндегх•

и.

!ыншылыктар жэне онщ себептерх. 2. Мектептерде граммати= шы окытудыч эдгс=тэс1лдер1 жэне оларды жетхлдхру жолдары. . Оадгшылардын тхл угымдарын мечгерудхч енхмд* эдхстерхн ¡ихологиялыц жагынан царастыра отырш, оларды оцыту ареке= снде колдану.

Оцушылардщ аиа тхлхнен улггр1м дэрежес*Н1Н турлхше болу збептер! Республиканцу БШм беру министрлхгх мектептер бас« армасыньщ инспекторльщ бадылау материалдарыныц корытынды= арыная, мех теп жетекшхлерг мен пэн щгалхщв^Шц лШрлер1= эн, олардьщ есеп беру баяндамаларынан алынган деректерге стйе= з отырып талдау жасалда» Оган коса ез1м!э жургхзген трелей адылау натижелер: жэне окупшардыц жазба жумыстарынан норы= 1 ылган керсеткштерд1 келт!рв отырып, Т1ЛД1 оцыту методикасын етхлдхре тусудхц тихвдх тасхлдерхн хэдест!ру мацсаты кезделд1.

Осы ыацсатца сэйкес бул зерттеудхч негхзгх обьектхсг ет1п рамматиханыц морфология Йвл1м1ндиг1 сез таптарына байланысты гыкщар менережелерд! мецгертуд! опыту эксперимент! арцылы здестгрудх таедап алдак. Ощму процес!ндз шэкхрттерд:^ граы= атикалык угывдарды мецгеру! олардыц турлх жазу жумыстарын рындау эрекеттерхмен байланысты. Мундай мадсат охот пэншхн !азмун=мэн1н мецгеру курдел! психикалык процесс екенд1гш :ерсетедх. Окувдлардьщ т!л материалдарын саналы турде игерух 1уызша сейлеух ии жазба жумыстарщца дурыс «олдана аратынцы= ■ын айкын ацгартады.

Тэж1рибелхк сабоцтарда окушлардын грамматикалыц угымда= ан менгеру{нда уш турлх-терецдхк кезеадерх болатындыгы малхм. ныц бхрхннгё кезенх - шшратшмаган тусхну, екхнщ_ кезецх-. олыц ат^ратьшмаган тУс!ну, ушхншх кезенх - тольпс ажнратшган

тус1ну деп аталады. Тусгну теревдггчн аньщтап бглу тайн "Сырдария" деген сез талданды. Окушылар бул сездх бгрде жал= пы есгм десе, ендг б1рде жалцы есхм дейд:. Осы сеэд1 "взен" деген угымыен салыстыра отырып Караганда окушылар бул сезде! дщ зат есшнщ кай турIне жататынын аньщ вжырата алмай ша= тасты. Бул ек1нш1кезен. Ал'уценил кезевдз балалар Сырдария-жалгыз еэен аты, жалцы есхы, езендер кеп, солардыц б1р!Н1н атауы, ал езен - жал пи есим деген тольщ ажырату кабглетгне ие болады.

Угымдарды езара щатастыру жогаргы ЖУйке кызметхндегг генерализация /жалпылау/ жэне дифференциация /ажырату/' деп аталатын завдылыктар. Мэселенхц туйшг шакхрттердщ осы зац= . дылыктардыц ыантн тусхнхп, шатастыруга жол бермеу, угымдар арасындагы н;атшастарды алык; ажырата б х луге баулу. ' Шэкхрттердщ осындай киыншыльщтарды жецу жолында "ой ептх* Л1гх" дейтхн псих'ологиялыц тусхнхктхн мэнхн санасында сац= тауы керек. Адам ойлауы арцылы эр алуан эрекеттер жасап, ка жеттг маглуматтарды ыецгередх. Бул бШм. Адам бхлхццх епт л1Г1мен мецгередх. ЕптШк психикалык касиет жэне оныц жеке амалдар мен жалпы амал дейтхн екг турх бар. Окушылардыц тхл угымдарын мецгеру1нде ой ептШктерхн дамытып, турлг амал« "дар касауга баурып отыру - окыту тэжхрибе^нда пан иугал1ы= дершщ методикалык шеберлхггне байланысты сапа. Шэкхрттер сол ой ептШгхне суйене отырып ер алуын емлелхк ережелерд1 мецгередх. Жазу жумыстарын орында^та теселгп, сауаттылыгын арттырады. Окушылар бойьида цалыптасатын мундай касиеттердг бэрх окыту эксперимент! аркылы зерттеледЬ

Опыту эксперименттн}^ обьект1лер1. Эксперименттхц бул турх ;азац тШндегх эдебиеттерде уйрету эксперимент! делхнедх. л педагогикалык вдебиеттерде калыптастырушы эксперимент деп •е аталады. Опыту эксперимент! бойынша шэк1рттерд1Ч бхлхмхн, oK=epiciH, ацыл=зердеС1Н, ой enTwiri мен дуниетанымын epic= ?етш отыру максаты кезделедЬ

Эксперименттхц зерттеу обьект1С1 етхп мынадай мэселелер ;аытылды: I. Саз курамы жане оныч жасалуы. 2. Сез татары, i. Кемекш1 сездер /жалгаулык сездер/ деп аталагын морфоло= таяга цатысты. тацырыптар. Эксперимент обьект1С1Нде камтылган раадрыптардыч мэн=жайы жэне оларды шэк!рттердщ мецгеру жайы хрнайы жургхзхлген тэжтрибелтк сабацтар аркылы 13дест1рхлд1. . П- тарау. Грамматика угымдарын мецгеру мен цалыптастыру. Гажгрибелхк сабактар. Бул тарауда хздеетхрхлхп отырган мэсе= генщ туйшдх жэйттерх тэжгрибелхк сабактар аркылы айцындала густг. Осы орайда "Теория Уйретед1, практика кврсетедх" деген нафм сезд1Ч шындыгына квз жетк1зд1к. ■

. Грамматикалыц атаулар мен угымдарды, цагида=ережелердх иецгерудхц табиги=гылыми негхзх шпып керсетхлхп, шэк1рттердщ экспериыентт1к сабактарда ов;У материалдарын мецгерух негурлым кернек1лхк принципхне тхректелетхн болса, олардвд нэтижелерх де солгурлым жемхстх болатындыгын кврсетт1. Саба« устхнде оцушылардыц нете алуан ацыл=ой эрекеттерхн жетхлдхре TYcyi оку дагдьиарын цалнптастырып, гылым кеггздерш тиякакты мек= repyepiHe бейхаддеп отырзтындыгын ацгартты. Тэжхрибел1к саба^= тар окушылардыч белсенд! эрекеттерх мен талаптануы, 6ip жагы= нан, оцытудыц ТИ1МД1 эд1стер!н колданудан туындаса, eKiumi жагцнан, шэкхрттердтЦ сш1а=сезхмх мен тачшдык кызнгуынщ ■

оянуына байланысты деген ой туйдгк. Сабак процестерхнде шэк1'рттерд1ц т1Л материалдарын мечгерух эвристика адгсхне тхректелдх.

Окыту эксперимент! бойынша ет1лген сабактарда межеленге мацсаттар негхзхнен окушылардыч хс«=эрекеттерш дам

ту багытында кург131ЛД1. Мундай сабактардыц шнадай тга турл тип1Н атап карсетуге болады; I. Окытуды нускаусыз*ак шакхрт тердщ thíctí ^материалдарда ездхг$нен окып Уйрануге теселу1 2. Шэкхрттердхн мугалхмнщ жетеггиен оцу материалдарын игер Бул тип окытудагы ете thíkhí api енхыдг эд1с. 3. Окушылар ездер1нше эр алуан эрекеттер жасап оку материалдарын Уйрене Тэж1рибелхк сабактарда колданылган бул типтердхц бэрi де шэ ¡арттердщ 1с=эрекет '¿лгрлерЫ дамытып, дурыс ойлау жуйесш калыптастырып отыруга баулиды.

г Белгхлеу эксперимент1нде окушлардыч бхрсыпыра тхл мате= риалдарын мецгерухнде елеул1 киындьщтарга кездесгп отыратын гы аныкталган болатын. Осындай жэйттерД1 ескере отырып, окь ту эксперимент! аркылы шэкгрттердхц тхл угымдарцн тиянакты MenrepynepiH камтамасыз етет!н 5-6 кластарда сез таптарын в титын бгрнеше сабак втк1зу жоспарланды. Ондай сабактарда мь дай такырыптарды эту белгчленш, шэкхрттердхн Т1Л угымдарыь .менгерух мен калыптастыру процестерхн аныктау М1ндетх кой» 5=класта етхлген сабак такырыптары: I Косымша мен шылау ces * 2% Уксас жуп ережелердх салыстыру эдхсхмен окыту. З. Сез тс тары туралы жалпы tycíhík. 4. Зат есхм /жалкы ecíM мзн жал1 eciM/. 5. Etíctík, ет^тхктхц жактары мен шаадары. ô. Etíc жэне оныц терт TVpí. ö-класта: I. Etíctík. 2. EtíctíktíhV лары /шартты paii мен калау рай/. 3. Шылау.

Оцыту эксперимент! бойынша жург131лет1н сабавдарда уйр- • тхлуге ти1стг оцу материалдарыныц сыр=сипаттары аныцталып. олардан туындайтын нэтижелердх топтастыра отырып ыынадай корытындыга келдгк:

I. Оцыту эрекет1 негхзгнен эвристика эдгсг бойынша жут; гхэхлхп, шэкхрттердхн сабавдца деген белсенД1л}Г1н арттырг щыл=ынтасын жандандыра тусм.

2. Окушылардьц 931нд1к ойлау жуйесгн /логикальщ ойлауын дамытып, оны кальштастырш отыруга багыттайды.

3. Шак1рттерд1Ч Т1лд1к материапдарды саналы ттрде тия; ты ыецгерулер1не пайдалы шушл еттг.

4. Жекелеген окушылардыц т1л панхн окып Уйренуге деге: щылас=ынтасын арттырып, жауапкерппл1к сез}мш оятты.

5. Сабакта кернекх кур&лдарды пайдалану барынша тихмдг

А

болатындыгы таж1рибе жузшде айкындала тустх.

6. Арнайы эдхстермен хздестгрхлу нэтижесгнде шакхртте!; жеке пэндерд1 менгерух жэне жалпы бгЛ1мш1ц ер1стеуг турх оцыту эрекеттергн турлендхрхп отыруды цажет ететхн аса к делх процесс екендхгхне кеэ жетк1зед1. Тэлхм=тэрбие 1сте; шн айтарльщтай жещстх болуы да балалардыц бШы алуы олардыц бойындагы кептеген к&сиеттердхч кашптасуымен уш; болатындыгын мынадай скеыадан аныц байкауг^ болады.

Менгеру - адамныц эр алуан хс=эрекеттер1 нэтижеспще нэрселер мен болмыстардын сыр=сипатын, турпат=?улгасын, : кор1нтстер1н саналы турде угынып езжтц рухани дуниесхне /таными мен бглшше/ апиалдыруы. Мундай процестхц и^ндь айналуы турл! ацыл=ой арекеттерх ар^ылы жузеге асадц.

Ш-тарау. Грамматика угымдарын калыптастыруда жург1зхлет1Н жазба жумыстар жэне т1Л грамматикасын окытуды жандандыру

Шэкхрттердщ Т1Л грамматикасынщ угымдарын меггеру!, б!р цырынан Караганда, опыту эд1схн1Ц тихвдх жолдарын педагоги» калык тургвдан бШм беру процесх деп санаса, ал сол угымдарч да игерудгн саналы ерекет ретхнде хшп'факторга айналуы пси= . хологияльщ процесс болып саналады. Мундай эренет оцыту мен б1лхм беруде баланыч дуниетанымдак арекетхн ерхстету ыацсатын кездейдх. Адамнщ турл! хс-эрекетшгц табиги=гылыми неггзг . бар. Ол жогаргы жуйке цызметхндегх заадылыктар- леп алаптарын= дагы уадытша байланыетар /ассоциациялар/. Ассоциация турлер1= шц ыэн=жайы физиология гылымында аныкталган. Сондай ассо= циациялардыц уш тур1 /шартты рефлекс, жуйке-клеткалары аралы= гындагы байланыс, жасанды ассоциация/ бШмдх, эсхресе дурыс жаза бхлудхц /орфографиялык ережелердх дурыс цолданудыц/ та= биги=гылыми негхз1Н курайды.

Тхл грамматикасы угымдарын мецгеру жолында еэ1нд1К курде=

лх сипаты бар маселе окушылардыц есхтхлу1 мен жазылуы арасын=

да айырмашылыгы бар сездердх дурыс жазуга теселух. Мысалы,

жа з са, аш ш а жэне басн;а сездердхц айтылуы мен жазылуы "с" с

арасында елеулх айырмашылык бар. Мундай мэселелердх окушылар дурыс ажырата алатын болуы керек. Бул жайтке УнеМ1 зей1н ко= йып отыру керек. Осы талапца орай сыналу тобында каытылган окушылармен тэжхрибелхк жумыстар жургхзхлдх. Зерттеудхц мак= саты - окушылардыц ауызша свйлеуг мен жазба жумыстарында кез= десеттн кемшШктордх. аныктап, оларды тузетхп отырудыц ТИ1Мдх

амал=тэс1лдерхн белгхлеу.

Шакхрттердхн граыматикальщ угым=тусхн1ктерхн мецгеру д* reñí олардщ нег1з1нен жазбаша турде орындаган жумыстарыньц керсетК1Штерхнен айцын байн;алады.

5-6 кластарда окыту эксперимент! бойынша жургхзхлген aei теу нэтижелерх шэкхрттердгц жазган жазбаша жумыстарыныч 6i; сыпыра тУй!ндх жэйттер1Н алшп кврсет1п, одан api царай от двд сауаттылыгын калайша кетеру керектхг: жайында жаца míh= деттер койды. Жалпы бШм беретхн мектептерде жьшдар бойын, калыптаскан дэстур бойынта орындалатын жазба жумыстарынын турлерхн топтастырып, оларды бацьшау. жумыстары, диктант зка дыру, шыгарма жаздыру сиякты атаулармен атап келдхк. Ал 6yj.

зерттеуде шэкхрттердщ мецгерген угымдарын жазу жумыстарыт »

турлерхн орындауга колдану ерекшелхктерхн мынадай /Ш/ схе; да кврсет1лг§н жуйе бойынша экспериментт1К сабадтар аркылы 1здестхрхп кердхк. Эксперимент^ сабацтарда колданылган . ба жумыстарында жаттыгулардыц тУрлер1Н1Ц эрцайсысышд б t.-;. д1к жэне талхм=тэрбиелхк мэн=жайы дараланып талданды. Мунд. жаттыгуларды орындатудагы алга цойылган мхндеттер турлше. Мэселен, пыеыцтаушы жаттыгулар аркылы оцушылардыч жазба »-;,■ мыстарынан жхберген кателерш тузету жолдарын 1здестхрсе, турацтандырушы-жаттыгулар шэкхрттердхч еткен сабацтардан а. ган бтлхмЫ бекхтш, езхндхк эрекеттер1 мен адыл=ой тэсглд. piH дамытып отыру максаттарын кездейдь Жаттыгудыц бул туу ОКУ материалдарыныц мазмукын мацгерудх тереедете т'/су ушхк ныгайтушы жаттыгулар мен кагидалар шыгаратын жаттыгулар е.: ты сипаттарга ие болуы mymkíh.

Окушылардыц т1лд1к угывдарды мечгерух мен тихстх текстер= га талдауыныц цыскартылган холы уйыту /свертывание"/ тасх= лн колдана отырып ез бШмдер1Н кетеруге умтылады. Уйыту тэс}л1 бойынша мечгеруге тихстх материалдарды окып уйренудхч чемесе есеп щыгарудыч жолдарын цыскарып, окушылардыц тус1Н= /1Н жецглдетедх. ;

Тгл грамматикасын окытуды жетхлдхру жане оган койылатын-

»

галаптар мен усыныстар осы зерттеуден туындайтын пхкхрлерге негхзделе отырып мынадай маселелердхн мэн=жайына арналады. Б1рхншден, Т1Л пэнх мугалхмШч бШм!н кетер1п, цажетт1 оку куралдарын заманымыздьщ ескелец талабына орай жетхлдхре тусу. Ек1ннпден, шэкхрттердхц Т1Л угымдарьм мецгеруыен бхрге жуйелх ойлау кабглетхн калыптастыру. Ушхншаден, пан мугалхмх= Н1Ц шэкхрттердхч даралык ерекшелхктерхмен санаса отырып тэр= биенхч тагылывдыц сапасын арттыру. Тертхншхден, окушылардыц тиянакты бхЛ1М' алуына цолайлы жагдай жасау. Мундай талап= тхлектердх кузеге асыру оку=»тарбие хстерхнхц кептеген езектх маселелер1н тиянадты шешу. .

Грамматикалыц угывдарды мечгерудхч ешмд1 жолдары дан тихмд1 ад1стерх кгнделхкт! тажхрибеде калыптасада. Осындай максаттарды ясузеге асыру жолында шещущ1 мацызы бар мэселенщ бгрх -окушылардьщ саналы эрекетх мен бхл1М децгей!н арттыру.

Диссертациялык жумыста зерттелген мэселенх ЖУйелей отырып кысцаша корытынды жасалды. Онда еч алдымен тал«л=тарбие хсте= рхнде окушылардыч тхлдхк угывдарды мекгерулерхшч мацызы . ; : атап айтылып, бул ыэселен!ч зерттелу тарюсдаакыскаша шолу' жасалды. ЗерттеудеИ хргелх ыэселе-окушьшардыч ана тхЛ1 грам= иатикасы угывдарын мецгерудг психолотиялык, педагогикалык . •. тургедан к,арасть;рип, они тэж!риОе: ЖУэ1вда..колданудач амал^

тасхядерI методакалык жагынан хздестхру мшдеттерше арнаг да. Тхл грамматикасыныц угымДарын мецгеруде шэк1рттерд!ч л> гикалык ойлау жуйесхн калыптастыруга унемх ыкпад етхп отыра тындагы гылыми тургыдан караотырьшды. Мундай гргелх мэселе= лер арнайы таяирибелер аркылы зерттелхп, ез1НД1К сыр=сипат= тарын айцындау осы зерттеудщ гылыми жацалыгы деп санауымы: га болады.

Диссертациялык зерттеу жумысыныч езект1 деген мэселелерз мен мазмуны мынадай ецбектерде »лрияланды:

1. Окушылардьщ грамматикалык угымдарды мецгеру психолс -гиясы. Алматы, "Мектеп", 1983. Keлeмi 8 б.т.

2. Окушылардщ грамматикалык угымдарды мецгеру психолог1; сы жвнхндв. -Казакетан мектебх, №7, 1962.

3. Тхл сабагында окушылардыч ой зрекетгн дамыту. - Да' стан Мектебх®, Ш, 1978.

4. Ережелердх салыстыра нецгеру психеи :,гияси. - ;с мектеб1, №2, 1982.

5. йазу жушетарындагы психологиялык мэезлелер. -К,азвк. ыектеб1, №10, 1980.

1 б. Ой процесхнщ психологиялык жэне логикалык астарлар. Казахстан ыектебх, № 6, 1988.

7.Дызыкты психология. Алматы, "К,азак университет:" басы, 1992 /кэлемт б б.т., кемекШ1 кур&л/. ! 8. Об отношении изучения формальной логикч к риа-глтиг тельной деятельности. Тезисы докладов и сообщений. Фрунзе, 1983, с. 54-56,

9. О роли формальной логики в развитии мыслительной дек тельности. Методология и история психологии. Тезисы доклад

ч УП съезду общества психологов СССР» М., 1989,- с.З.

10. О соотношении логики и мышления. Тезисы докладов. Кир= шзской республиканской научно-теоретической конференции а тему: Творческое начало в деятельности... Фрунзе, 1988, с. 67-70. - .

Такырыпка катысты жарияланган езге ецбектерд!ц тхзхмх дессертациялыц жумыстыц колжазбасывда библиография Т131м}н= да керсетхлген.

Тгсхку терещцг!

¡а^аташаган тусхшк. /иатастыру/

т

Тольш;. ажыратылмаган туспнхк _•

Толь»; ажыратылган птустнтк /мецгеру

а

ч >»

» Й си а

«а о

К

0} Н

а <0

к Ь Ё? « а ее •

<4 &

г

я" »

а> ш (в

а 4 1«

К,иыншылщтарды жену

Зерект1к, талцыр-лыд. Вурынгы та-жхрибеге СУйену

Ынтала:*/ /ниет/'

Оку мазмундарын былдау

Ойлану

| Кете садтау Тэшриб^едз

_колдану

Тенстердх талдауга __.. долдану_

Б I Л I И .

а

Ояушыларга грамыатикаш? ур^^чарды мецгерту процестнде. жург1з!лет1н жазба жумыетар .

Экешриментт1к сабаг,тарда цолдадалатын жазба.жушстар

Жаттыгулар Бацылау жумысы /Оцушылардыц тЙ1 грамматикасын ыецгеру даре&ес: мен сауаттылыгьщ •.•-'•. аныктвйды/ Шыгарма жаэу , Орфбэпия. : /Сездерд: ; . Яурыо айту- • га теселдхру/ .

Дара окуш- ларыен жур- Г131лет1н жазба жумыс- . тары Пысыктаушы жат». тыгулар /сыналу тобындагы. .. окушьшардыч жазба кушста-рындагы олцылыктарын толтыру/ Турацтан д ы р у ш.ы ^ жаттыгулар -оцушылардын ет;л- ген.сабакта алган бхлгмхн бекх-ту мен езхндхк хс-эрекет.акил- ойын дамытуды кездейдх.

Ныгайтушы жаттыгулар

/Оцушылардщ белгШ тацырыптар-дан бШм ол^ылыцтарын толш;ты-

руды мацсат етедт/

Д а г и д а л а р шыгаратын жаттыгулар .

Дазба жумыстарын орындау арэдлы окушылар-дач ацыл-ой эрекеин даштада/ ■

Д,е д у к ц и я.л ы к о й л а у а д . I с Д бойынша орындалатын. -жазба яумыстар

Щнду кци я лыи . ойлау ад! бойынша-орындалатын жазба жушстар .

с I

К

АННОТАЦИЯ

каадидатской диссертации на тему: "Психологические основы усвоения грашатичееких понятий родного. . языка учащимися казахской школы".

Данное исследование затрагивает вопросы усвоения грашати понятий родного языка учащимися 5-6 классов казахской школ психологическом плане. Известно, что усвоение грамматически^ тий. у школьников вызывает определенной затруднение. В связи что они нефазу усваивают те или иные понятия.

Усвоение и формирование грамматических понятий представ,, бой длительный и сложный процесс, который осуществляется по; водством учителя на уроке. Исходя из этого, мы поставили пе} бою задачу на основе изучения опыта преподавания родного яз: 5-6 классах казахской школы проследить каким образом у учг происходят»усвоение и формирование грамматических понятий.

В этом исследовании ш опирались на экспериментальные ¡, которые широ1& применяются в психологической науке, Д .кьи' ваниа проводится впервые в истории школ Казахстана к нбл?» нию результаты исследования в определенной мере должно соде вать школьной практике, в частности усвоению грамматически?: тий и юс применение в процессе изучения родного языка. Рег ми данного исследования пользуются учителя школ, студенты средних педагогических учебных заведений.