автореферат и диссертация по педагогике 13.00.01 для написания научной статьи или работы на тему: Формирование нравственных качеств личности в "Шахнаме" Абулкосима Фирдоуси

Текст диссертации автор научной работы: кандидата педагогических наук, Раджабов, Махмадулло, Душанбе

6/: ¿&-/3 /¿/J- /

вазорати маорифи цумхурии точикисюн донишгохи давлатии омузгории тоникистон

srPi ^ Дастнавис

(с acj >с г? f a -'Ь ; Лс ^ 0

„ РА ЦЛЕОВ МА^МАДУЛЛО

* Ъ с") S А Шccjt ' Lr/Sy/j/c-oé^c^tst

ТАШАККУЛИ СИФАТ^ОИ АХЛОЦИШЫАХСИЯТ ДАР «ШО^НОМА»-И АБУЛЦОСИМ ФИРДАВСЙ

V

РИСОЛА

барои дарёфти дарацаи илмии номзади илм^ои педагоги.

С

Рохбари илми-доктори илмхои педагоги

к;, б. цодиров

Душанбе -2002

МУНДАРИЦА

МУКАДЦИМА......................................................... 3

БОБИ I. АБУЛКРСИМ ФИРДАВСЙ РОЦЕЪ БА ТАРБИЯИ ХИРАД ^ ВА ХИРАДМАНДЙ

1.1. Омузиш ва а^амияти тарбиявии<<Шохдома>> .....................

1.2. Тарбияи хирад ва хирадмандй аз дидгохиАбулкрсим Фирдавсй 25

1.3. Сифатхои хирад ва хирадмандй хдмчун хусусиятх,ои ахлокди

шахсият.............................................................................. 36

БОБИ II. ТАРБИЯИ ШАХСИЯТ ВА ТАШАККУЛИ СИФАТХОИ АХЛОКЙ АЗ НИГО%И л£у.7косим ФИРДАВСЙ

2.1. Пайдоиш ва манбаъх,ои афкори педагога дар «Шохдома» .... 65

2.2.0милхои тарбияи инсони комил....................................... 72

2.3. Абулкосим Фирдавсй дар хусуси ташаккули сифатх,ои ахлокди

инсони комил........................................................................ 87

* боби III. ТА ХОЛИЛИ АЩДА^ОИ АХЛОЩИ ДОСТОЙНОЙ

СИЁВУШ, МАРГИ РУСТАМ, КИСРОИ АНУШЕРВОН ВА БУЗУРГМЕХРИ «ШОВНОМА»

3.1. Ацидахои ахлокии достонх,ои Сиёвуш ва марги Рустам дар «Шохдома»........................................................................... 107

3.2. Ахдмияти тарбиявии андарзх,ои достони Кисрои Анушервон ва

Бузургмехр........................................................................... 123

ХУЛОСА.............................................................................. 143

АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА.......................................... 152

МЩАДДИМА

Зарурати тадвущот. Чум^урии Точикистон дар охири карни XX дар на-тичаи пошхурии еобик Иттих,оди Шуравй соли 1991 истиклолияти миллй ба даст овард. Конститутсияи (Сарконуни) Чумхурии Точикистон 6 ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалкй кабул карда шуд, ки хукуки хар як шахсро нисбат ба тахсил ва маълумот муайян намудааст. Бо вучуди душвори^ои чанги дохилй ва иктисодию ичтимой дар Чумхурй чандин х,уччатх,ои мух,им аз кабили Крнуни Чум^урии Точикистон «Дар бораи маориф»(1994), «Консепсияи макта-би миллии Точикистон»(1995), «Низомномаи намунавии муассисаи таълимии олии касбии (мактаби олии) Чумхурии Точикистон»(1996) ва боз чандин хуччатхои дигар кабул гардиданд, ки дар онхо рочеъ ба таълиму тарбияи наели наврас масъалах,ои муадмро ба миён гузоштаанд. Аз чумла, дар 1^онун «Дар бораи маориф» оид ба тарбияи наели чавон омадааст, ки «Вазифаи таълим ва тарбия хамчун чузъи таркибии маориф дар шароити давлати демократию хукукбунёд ва дунявй аз он иборат аст, ки шахрвандони сатх,и маърифаташон баланд, дорой тафаккури эчодй, ^амачониба рушдёфта ва со^иби дониши амик, мах,орат, малакаи касбй тайёр намояд, ки онх,о ба гоях,ои сулхдустй, инсонпар-варй, адолати ичтимой, риояи арзишхои аз тарафи умум эътирофшудаи инсон-парварй, хукук ва конунхо фаро гирифта шудаанд»(70;4).

Аз ин ру, Хукумати Чумхурии Точикистон бахри тарбияи хамачонибаи наели наврас гамхории зиёд зохир менамояд. Аз чумла солх,ои охир таваччухи бештар ба амалй намудани сиёсати давлат дар сохаи маориф, боз хдм амик гардондани раванди ислохоти куллии соха, татбики К^онун «Дар бораи маориф» ва ба дигар вазифах,ои раванди дигаргунсозих,ои азими иктисодй, сиёсй, ичтимой, фар^ангию маърифатй, демократикунонии хаёти чомеа, гузариш ба муносибатх,ои бозорй равона карда шудааст.

Замони мо давраи гузариш ба иктисодиёти бозорй ва чомеаи демократии хукукбунёду дунявй мах,еуб мегардад ва яке аз масъалахои мухим - масъалаи тарбияи ахлокии кудакону чавонон дар чомеаи имруза мебошад.

Вале натичди омузиш ва ташхиси дастовардх,ои муассисахри маориф оиди таълиму тарбия баъзе костагиву норасоих,оро равшан намуд, ки дар солкой тулонй маориф ва таълиму тарбия дар чумхурии мо дур аз тафаккуру ниёзман-дии мардум ва дур аз заминаи миллй гардида буд. Мардуми мо дар гузашта аз фархднг ва забони ганию кддима бархурдор буд, бо шеъру суханони волою сехрангези А. Рудкию А. Фирдавсй, Ибни Синою Закариёи Розй, Саноиву Ат-тор, Мавлавию Саъдй, Ч,омй ва гайра таълиму тарбия гирифта буданд. Аммо солх,ои рукуд мо босаводию илму донишро танхо дар «хондану навиштан» до-нистем, кариб аз аксарияти анъанах,ои миллй, осори гузаштагон ва чизи «кухда» бидуни ташхису огох,ии комил ба якборагй ва ба тамом ру гардонидем. Х,ол он, ки ч,омеаи пешраву чддид хдмеша бо афроди пурдону хирадманд ва моявар аз илму адаб ниёз дорад ва калиди кулли комёбих,о х,ам дар ашхоси бо-илму хушманд ва некахлок; аст. Ин навъи маърифат ба мактаб, муаллим, китобу барномахои таълиму тарбия ва шинохту дарки масъулияти падару модар, номеа ва амсоли ин вобаста аст. Барои хдмин моро лозим аст, ки анъанах,ои таълимию тарбиявии пешини халкамонро аз нав эх,ё созем. Чунки канда шудани робитаи мустаким бо анъана^ои тарбиявии гузаштах,ои дуру наздикамон, гусаста шудани пайванди наслхо дар корх,ои тарбиявй мушкилоти зиёдеро ба миён овард. Таълиму тарбия хамчун мах,сули хиради инсонй мохияташро аз даст дод ва ба василаи бозихои мафкуравию дидактики, табакотй ва идеолога табдил ёфт.

Хамакнун шароите фарохдм омадааст, ки барномах,ои таълимию тарбиявии мактаб^ои тахсилоти хамагонй ва олиро санчида ба меъёрх,ои нави давлатии маълумоти миёна ва олии касбии чахони муосир мутобик; созем ва бубинем, ки онх,о ба хонандагону донишчуён чй медих,анду мо аз кадом мерос даст мекаше-му кадом анъанах,о, роху равишх,о ва методхои таълиму тарбияро кабул мена-моем. Дар давраи гузариш меъёри давлатии маълумоти миёна ва олй, ки Хукумати Чумх,урии Точдкистон 4-июни соли 1996 тасдик кардааст,барои пеш-рафти сохаи маориф ахдмияти му^им дорад.

Дар СОЛХ.ОИ Хукумати Шурой ба барномах,о маводи таълимй ба таври субъ-ективй дохил карда мешуданд. Робитаи байни мавзух,о ба назар гирифта наме-

шуданд. Осори тарбиявии насрй аз кабили «Абумуслимнома», «Доробнома», «Самаки айёр», «Калилаву Димна», «Тутинома» ва гайра ба барнома^ои таъли-мию тарбиявй дохил намегардид ва хонандагону донишчуён дар бораи онхо та-саввуроти дуруст надоштанд. Х,ол он, ки ба гуфти олими шинохтаи точик профессор М.Лутфуллоев «Перомуни афкори педагоги ё дидактикаи намояндагони бузурги халки тоник метавон сад^о рисолах,ои алохида навишт ва ё тадкикот^о гузаронд.

Беш аз ин дар хазинаи арзишхои маънавии авлоди башар хиссаи намоянда-гон ва умуман халци мо зиёдтар аст. Дар хдмон арзишх,ои умумибашарй (замин, ватан, оила, инсон, маданият, сулх, мехнат, илм, дониш), ки то имруз эътироф шудаанд, симо, сират, хусусият- менталитета халки мо бештар ба чашм мера-сад»(71; 10-11).

Рал ату иштибохдои барномахои таълимй ба шитобхои доимй мегузашт. Муаллифони китобх,ои дарсй матнх,ои ба худашон маъкулро оварда дар зери он чанд саволу супоришро чо медоданд ва бо хдмин вазифаи худро анчомёфта ме-пиндоштанд. Оид ба ахдмияти тарбияи ахлокии кудакону чавонон дар шароити кунунии инкишофи чомеаи имруза Президента Чумхурии Точикистон Э.Ш.Рах,монов дар суханронии худ дар Анчумани IV Х,изби халкй - демократии Точикистон чунин ибрози акида намудааст: «Пешрафти хдр кадом чомеаро ин-сонх,ои дорой гановати маънавй, ахлокй ва зехдй таъмин менамоянд. Иктидори зехнй, яъне интеллектуалй ва маънавию ахлокй яке аз омилх.ое мебошад, ки чомеаро пайваста пеш мебарад.

Мо сиёсати давлатдории худро тавре ба рох монданй растем, ки раванд^ои ислох,оти ик;тисодй бо камолоти маънавй, покизагии ахлокй ва инкишофи маърифати чомеа дар хдмохднгй ва пайвастагии доимй чараён дошта бошанд» (102; 17).

Вобаста ба ин имруз бояд тамоми низоми таълиму тарбия ва бахусус тарбияи ахлокии кудакону чавонон дар заминаи эх,ёи фархднгу суннат^ои миллй, рукнх,ои истикдолияти давлат, самтхои пешрафти чомеа, арзишхои умумибашарй ба рох, монда шавад. Чунки Шарки асримиёнагй ба мо мероси тарбиявии

пургановат боки гузоштааст. Асари фалсафй, ахлокй, сиёсй ё динии асримиёна-гии Шарки Наздик ва Миёнаро пайдо кардан душвор аст, ки дар он масъалах,ои дарки табиати инсон ва тарбияи он ба миён гузошта нашуда бошанд (91; 6).

Ахдмияти омузиши осори тарбиявии гузаштагони бузургамон аз он иборат аст, ки осори онх,о аз кабили «Авасто», «Ч,овидон хирад», «Корномаи Ардаше-ри Попакон», «Андарзномаи Зардушт», «Андарзномаи Озарбоди Махраспандон», «Пандномаи Бузургмехр», «Дарахти ассурй», «Анвори Сухайлй»-и Хусайн Воизи Кошифй, «Иёри дониш»-и Абулфазл Ибни Муборак, «Синдбоднома», «Тутинома», «Носе*», «Тухфат-ул-мулук», «Рисолаи вори-дот», «Анис-ул-муридин», «Манозир-ус-соирин»-и Абдуллох,и Ансорй, «На-сихдт-ул-мулук»-и Мухаммад Разолй ва сад^о асарх,ои ахлокии дигар дар тули асрх.0 миллионх,о одамонро чй дар мамолики Шарк ва чй дар Рарб дар рухияи адлу инсоф, некию инсондустй ва ватандустй тарбия кардаанд (69;20).

Ин осори гаронмоя баъди истиклоли миллй ба даст овардани Чумхурии Точикистон боз арзиши зиёдтар пайдо кардааст.

Тамоми осори Рудакию Фирдавсй, Синову Мавлавй, Камолу Саной, Хайё-му Носири Хисрав, Саъдию Х,офиз, Ч,омию Соиб, Сайидову Шох,ин ва дахло нафари дигар ба меъёр^ои ахлокии цомеаи адолатпарвар ва инсондуст бахшида шудаанд.

Ин мутафаккирони бузург бо осори ахлокии худ на танхр ба мардумони мамолики Шарк таъсири тарбиявй расонидаанд, балки таъсири осори ахлокии онхо ба тамадцуни чахонй бузург аст.

Оид ба нащни тарбиявии осори онх,о Э.Ш.Рахдоонов чунин гуфтааст: «Сахми фарзандони донишманди миллати мо дар равнаки тамадцуни олам низ назаррас аст. Дар китоби илму адаби дунё номх,ои одамуиппуаро устод Рудакй, Носири Хусрав ва дигарон бо хаттй тиллой човидонй сабт шудаанд» (102; 6).

Вазифаи илми таърихи педагогика аз он иборат аст, ки омузишу фарогирии ин осори тарбиявй ва арзишх,ои маънавиро ба таври чиддй ба рох, монад.

Имруз вобаста ба осори тарбиявии гузаштагонамон мо бояд кудакону Навононро дар рух,ияи худшиносии миллй, хдфзи хотираи таърихй, бузургдошти за-

бон ва мероси фархангй тарбия намоем, ки дар онх,о симои миллат, суннатх,ои дав-латдории миллй ва расму оинхои ачдоди харчй бештар ташаккул ёбанд.

Яке аз бузургтарин мардони тамаддуни гузаштаи мо Абулкрсим Фирдавсй мебошад, ки бо таълифи «Шохнома» дар таърихи тамаддуни башарй ^амчун

* и

хамосасарои беназир шухра$! ёфтааст. Ма^муну мундаричаи «Шохнома» аз ма-соили сулх, дусти, хирад, ватанпарасти ва гайра иборат аст. Вале магз андар магзу чавхари он ва идеяи марказии онфэ масъалахои ахлокй, тарбияи шахе, муттахидиву ягонагй, роста, ватандустию адолатхохй ташкил медиханд. Барои хамин хам, боиси ифтихори мост, ки Фирдавсй ба катори бузургмардони илму фарханги чахонй дохил шуда, устоди маънавии шоирону мутафаккирони зиёди Шарку Барб махсуб мегардад. «Шохнома»-и Фирдавсй асарест, ки дар он акидахои таълиму тарбиявй, панду ахлокй ва фалсафй тачассум ёфтаанд. Шои-ри инсондуст ва ватанпарвар хангоми тасвири вокеа ва ходисахо дар дос-тонхояш бисёр фикрхои пеищадами таълиму тарбиявй ва ахлокиро таргиб на-мудааст, ки холо хам дар тарбияи чавонон ахамияти калон доранд.

Оиди таъсири Фирдавсй ба хамосахои адабиёти Шарк, бахусус форс-точик хануз дар аввали садаи нуздах шаркшиноси франсавй Жюл Мол андешахои чолиб иброз дошта буд. Ба гуфти у, «Гаршоспнома»-и Асадии Туей, «Сомно-ма», «Чдхонгирнома», «Фаромузднома», «Бехрузнома», «Бахманнома» ба мак-таби Фирдавсй тааллук доранд. Ин фикрро шаркшиносони асри гузашта Е.Э.Бертельс(Ю) ва И.С.Брагинский(13) низ пурра дастгирй намудаанд ва имруз хам бисёр адабиётшиносони ватанию хоричй бар ин акидаанд, ки Фирдавсй падари достони кахрамонию ахлок^ии Шарк буда, «Шохнома» сарчашмаи илхом ва манбаи пайравии бархе аз хамосасароёни Машрику Магриб гаштааст (82;4).

Олими точик Хуршеда Отахонова менависад, ки «Бо таъсири «Шохнома» як катор достонхо ба вучуд омадаанд, ки корномахои ачдодон ва авлодони Рус-тамро тасвир мекунанд. Аз чумла «Сомнома» ба бобои Рустам, «Чахонгирнома» ва «Фаромузнома» ба набераи Рустам, «Бонугушаспнома» ба

духтари Рустам, «Барзунома» ба набераи Рустам, «Бах,маннома» ба писари Ис-фандиёр бахшида шудааст (90; 11).

Мавзухои ватандустию инсондустии «Шохдома» ба афкори ахлокии бисёр халкх,о таъсири амик расонидаанд. Чунончи, афкори ахлокии «Шохдома» ба шои-ри гурчй Шота Руставели тайсир расонидааст ва у тах,ти таъсири ин афкор асари «Пахдавони пусти палангпуш»-ро эч,од намуд, ки идеяи асосиашро мавзухои ватандустию ахлокй ташкил медихднд (83; 146).

Аз «Шохнома»-и безаволи Фирдавсй ва аз хазинаи бои ахлокию маънавии он бояд дар чдраёни таълиму тарбияи наели наврас ба таври васеъ истифода ба-рем ва кушиш намоем, ки савияи донишомузй, хунару зебоишиносии хонанада-гону донишчуёнро боло бардорем, ба онх,о сурату сирати некию некухохдю худшиноей, хешогохй, адлу адолат ва покию ростиро биомузем. Ин корро бояд аз богчаю кудакистонх,о ва мактабх,о огоз намоем. Роч;еъ ба ин масъала гайр аз дарсх,ои таълимй, гузаронидани соатх,ои тарбиявй, конфронсу шаблон саволу чавоб, вохурихою сух,батх,ои паси мизи мудаввар бамаврид аст. Корнамоихри кахрамонони ин шохдеар нишон медихднд, ки онх,о барои хдфзи ватан корна-моих,ои бехдмто нишон додаанд. Барои хдмин хондан, омухтан ва тадкику тат-бики акддахои педагогии «Шохнома»-и А.Фирдавсй дар замони имруза ахдмияти бузурги тарбиявй дорад. Дар бораи ахдмияти тарбиявии «Шохдома» худи халк бе^уда нагуфтааст:

Х,ар он кас, ки «Шохдома»-хонй кунад, Агар зал бувад, пахдавони кунад.

Дар асоси фикрхои пуркимати ахлокди «Шохдома» асрх,ои аср боз наслх,ои чавони халкхои эронинажод тарбия гирифтаанд ва тарбия гирифта истодаанд.

Мухдмтарин сарчашмах,ои масъалаи мавриди омузиш асархои бевосита ба хдёту эчодиёти А. Фирдавсй ва «Шохнома»-и у бахшидашуда, инчунин тамоми ч,илдхои ба алифбои кирилй баргардонидашудаи асли «Шохдома» буданд, ки дар рафти тадк;ик,от аз он^о ба таври фаровон истифода бурдем. Аз асарх,ои И.С.Брагинский,(13-14) Е.С Бертельс (10), «Сад панди Фирдавсй»(109), К.Бекзода(48) ва баъзе фикрх,ои чолиб оид ба акидах,ои педагогии Фирдавсй

пайдо намудем. Лекин дар баробари ин як катор асархои тадкдаотчиён, аз чумла, асарх,ои нависандаи маъруфи точик С. Улугзода: «Достонхои «Шох;нома»(123), «Фирдавсй»(118), «Сказания из «Шахнаме»(119) ба хдёту фаъолияти мутафаккири бузург Фирдавсй, таърихи таълифи «Шохдома» ва достойной он, ки мазмунашон аз мафхумХ,ои тарбиявии кдхрамонй, ватандустй, инсондустй барин сифатхо иборат аст, бахшида шудаанд. Ин асархо хдмчун маводи иловагии тарбиявию таълимй барои хонандагони синфи миёна ва калони мактабй навишта шудаанд. Аз ин лихоз дар онхо низ барои тадк;ик;оти худ маводи зарурй ба даст овардем.

Дар Чумхурии Точикистон омузиши афкори педагогии халки точик аз охири солхри 60-уми асри гузашта шуруъ шудааст. Чунончи асарх,ои М.О.Орифй(89), Х.С.Афзалов ва Б.Ра*имов(44), И.Умаров(120), H.A. Кулматов(67) ва дигарон ба акдцах,ои педагоги ва ахлокии мутафаккирони аловдцаи форсу точик бахшида шуда буданд. Дар тадк;ик;оти худ ба хотири омузиш ва тахлили акидах,ои педагогии Фирдавсй ва замони таълиф шудани «Шох,нома» мо ба асархои педагогхо, шаркшиносон, муаррихон, этнографхо ва файласуфон: С.С.Айнй(З), В.В.Бартольд(9), Е.Э.Бертельс(Ю), И.С.Брагинский(13-14), А.М. Баховадинов (11), Б.Р.Рафуров(16), А.И.Пискунов(99), К.И.Салимова(91), И.О.Обидов(86), М.Л.Лутфуллоев(71) ва дигарон такя намудем. Асарх,ои ин олимон дар омузиши афкори педагоги, фал-сафй, ичтимой-сиёсй ва хаводису вок;еахои таърихии асрхои X-XI ба мо кумаки зиёде карданд.

Осори ба илму фархднг, забону адабиёт, таърих ва расму оинх,ои халкхои точику эронй бахшидаи С.Айнй(З), А.Н.Болдырев, М.Бойс(12), М.К,Мирбобоев(77), А.Содик;ов(110), У.Султонов(115) ва дигарон барои тадквдоти мо хеле чолиб буданд.

Баъдтар ба омузиши афкори педагогии халк;и точик як катор асарх,ои пур-мух,тавое бахшида шуданд, ки таввассути онхо таърихи педагогикаи халки точик кадаме ба пеш гузошт. Асархои М.Лутфуллоев(72), А.Пахдавонов(94), К.Б.Крдиров(64), К.Крдиров(бЗ), И.Х.Каримова(57), ва гайрах,о аз чумлаи

онхоянд. Вале дар хамаи асархои мутаззаккира дар бораи акидахои педагогии Фирдавсй аз чумла акидахои вай дойр ба ташаккули сифатхои ахлоки шахсият гайр аз маколахои алохидаи А.Афсах,зод(45), М.Мухаммадиев(80), Ш.Ч^умъаев(124), Мухтор Ш. (83) ва китоби К.Б. ^одиров, А. Хдлимов «Акидахои гуманистии Фирдавсй» танх,о ба акидахои инсондустии Фирдавсй бахшида шудааст. Маколахои мазкур бошанд хдчман хеле хурд буда акидахои педагогии Фирдавсй дар онх,о ба таври умумй ва нокифоя баррасй гардидаанд, ки катрае аз бахр аст. Ба масъалахои ташаккули сифатхои ахлокй бошад уму-ман бархурд накардаанд. Маколахои Ш.Мухтор бошанд асосан ба тарчума ва пахн шудани «Шохнома» дар Fap6, аз чумла дар Фаронса бахшида шудаанд.

Аз олимони хоричй асархои Забеуллохи Сафо(142), Мухаммади Ка-рамй(141), И.Сиддик(140) ва мак,олаи Эрач Башириро(130) кайд кардан ба мав-рид аст. Аммо ин асарх,о низ ба масъалах,ои достонсарой, накши Фирдавсй ва «Шохнома» дар ривочи жанри достон дар шеъри форсй бахшида шудаанд. Дар ин асарх,о ташаккули сифатх,ои ахлокии шахсият дар «Шох,нома» ва умуман акидахои педагогии Фирдавсй мавриди тадкикот к�