автореферат и диссертация по педагогике 13.00.01 для написания научной статьи или работы на тему: Педагогические взгляды Зайниддина Махмуда Восифи

Текст диссертации автор научной работы: кандидата педагогических наук, Маджидова, Кенджамо Авгоновна, Куляб

- '0/5 - (

/

ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ КУЛОБ

г 1 h ~> XU'Cf Г ■ Г/' ' Ъ/^,-///^

МАНИДОВА Кеннамо Авгоновна ^

/

(tftynr-vitccrrC "СГ;/с .

АКИДАХОИ ПЕДАГОГИИ ЗАЙНИДДИН МАХМУДИ ВОСИФИ

Бо ихтисоси 13.00.01. таърихи педагогикаи уму ми, педагогика ва маърифат

Диссертатсия барои дарёфти унвони илмии номзади илмхои педагоги

Рох.бари илмй: Академики AMP ИЧД1С, доктори илмхои педагоги, профессор Обидов И.О. Мушовир:доктори илмхои педагоги, профессор Пахлавонов А.

КУЛОБ - 2001 с.

МУНДАРИЧА

С;

МУКАДДИМА....................................................................................3-13

БОБИ 1. ШАРОИТХОИ ОБЪЕКТИВИИ ИНКИШОФИ

АКИДАХОИ ПЕДАГОГИИ З.М.ВОСИФИ................14-58

%\.Вазъияти иктисоди, сиёсй ва маданй дар асри XVI ва таъсири он ба акидахои педагогии З.М.Восифй.

§2.Манбаъ.^ои асосии инкишофи сщида^ои педагогии

З.М.Восифй. §З.Фаъолияти цамъиятй-педагогии З.М.Восифй (1485-1556).

БОБИ П. ПРОБЛЕМАИ ТАРБИЯ ДАРМЕРОСИ АДАБИЮ

ПЕДАГОГИИ З.М.ВОСИФИ ................................59-128

§1 .Масъалаи инкишофи .уаматарафаи шахсйят ва

омил.хои асосии таращиёти он. §2. Тарбияи одобу ахлок.

Тарбияи ватандустй ва инсошгарварй. §4.Тарбияи эстетикй. §5.Тарбияи оилавй.

§6 .Дар бораи тарбияи мсунатй ва касбу х,унаромузй.

ХУЛОСА............................................................................................129-137

АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА....................................................138-146

МУКАДДИМА

Гузориши масъала ва мухимияти мавзуъ. Точикон давлати сохибистиклолу демократй ва дунявй сохта истода харчи бештар бахри пойдор намудани иктисодиёт ва бою ганй гардондани

маданияти миллии оламшумулашон кадамхои устувор мегузоранд. Дар катори мактабхои ибтидой ва миёнаи хамагонй ба кушодани навъхои гуногуни макотиб ва таълимгоххо шуруъ намуда, дар талоши тарбия намудан ва ба камол расонидани шахси хамачониба инкишофёфтаи чамъият, одаме, ки дар дигаргунихои азими руйдода истодаи чунин як сохти давлат фаъолона иштирок намуда, бо хусусиятхои хамидаи инсонй сохиб бошад, камари химмат бастаанд. Онхо ба хубй мефахманд, ки бе тарбияи шахси комилу фозили чамъият барпо кардани чомеаи демократй, хукукбунёду дунявй аз имкон берун аст. Зеро муваффакиятхои дар сохаи иктисодиёти бозорй ва дигар самтхои хочагию маданй ба даст овардаи онхо ба таълиму тарбия, маълумотнокшавии наели наврас сахт вобастагй дорад. Аз ин лихоз, алхол моро лозим аст, ки барои тарбияи чунин шахсиятхо. пеш аз хдма, мавкеи тарбия ва мактабро баланд бардорем, аз харвакта дида ба таълим ва донишандузии хонандагон чиддитар машгул шавем. дарачаи кобилияти фикрй, доираи чахонбинй ва чахонфахмиашонро ташаккул дихем ва дар онхо сифатхои бехтарини инсониро ба вучуд оварем. Истехсолоти акнун ру ба тараккинихода ва куввахои ба он мувофик инкишофёфтаистода хам чунин нукта - тарбия намудан ва сохибмаърифат гардонидани чунин як наели нави чомеаро такозо менамоянд. Аз хама беш бо одобу ахлоки наку сохиб гардонидани чавонони имруза яке аз масъалахои мухими тамоми системаи таълиму тарбияи сохаи маориф ва маълумотноккунии чавонони чумхурй ва макотибу таълимгоххои имрузаи мо ба хисоб меравад.

Дар тарбия карда ба камол расонидан ва ба ахлоки наку сохиб гардондани наели наврас. омухтан ва дар амал татбик намудани мероси адабй-педагогии мутафаккирони барчастаи гузаштаи форсу точик ахамияти басо мухим дорад. Зеро гузаштагони мо аз Рудакй cap карда, то ба Саъдию Ч,омй. Бахриддин Хилолй, Камолиддин Биной. Фаридаддини Аттор. Хусейн Воизи Кошифй. Абдулкодири Бедил. Сайидои Насафй. Абдурахмони Мушфикй, Ахмади Дониш. Асирй. Шохин, Айнй ва амсоли инхо дар асархои хеш оид ба масъалахои гуногуни чараёни таълиму тарбияи наели наврас диккати беандоза калон дода, хатто дар бораи чи гуна тарбия кардани фарзанд дар оила, масъалахои тарбияи хисси баланди ватандустй ва инсонпарварй. дар чавонон ба вучуд овардани шавку завки бадей ва мухаббат доштан нисбат ба мехнату мехнатдустй, бедор кардани шавку хавас ба касбу хунар ва дигархо фикрхои пуркимати педагогй баён кардаанд, ки ба таври эчодй истифода кардани онхо дар амалияи мактабхои имруза ба ахамияти калон сох,иб аст. Диккати ин адибону мутафаккирони машхурро бештар проблемаи тарбияи одобу ахлок, пеш аз хама, дар чавонон ташаккул додани ростию покй, химматбаландй, далерй, шучоатмандй, ватандустй, инсонпарварй, мехнатдустй, башармй. хурмат кардани калонсолон. босабрй, каноатмандй ва ба хамин монанд дигар хислатхои начиби инсонй чалб карда буданд. Мутафакккирони машхури номбурда дар асархои худ хама вакт мавкеи тарбия, мактаб ва омузгорро баланд бардоштаанд. Онхо ба андозае ба кувва ва бузургии тарбия дар ташаккулёбии шахсияти инсон боварй доштанд. ки хатто иддае аз тарбиядихандагони мо имруз ба онхо чунин боварй ва эътикод надоранд. Ба акидаи онхо, сабаби хамагуна нобаробарихо, чабру зулм, истисмори одам аз тарафи одам, бадахлокй, фиску фучур аз сустии тарбия ва бемаърифатии аъзоёни чомеа ибтидо меёбад. Аз ин ру, ахли чомеаро. мегуфтанд онхо, лозим аст, ки аз хурдсолй дар оила ба таълим ва тарбияи наели чавон шуруъ намоянд, нагузоранд, ки дар фарзандони

мо сифатхои бади ахлокй ташаккул ёбад. Барои хамин бар хилофи сифатхои неки инсонй дар чавонон парвариш ёфтани буздилй, дуруггуй, чизу молпарастй. пурхурй, мастигарй, бехаёй, танбалй. танпарварй, бахилй. хасисй ва амсоли инхо барин хислатхои номатлуби ба инсон зарароварро ба зери танкид мегирифтанд.

Хдмин киммат ва ахамияти акидахои педагогии онхо дар «Конуни маорифи Ч,умхурии Точикистон» ва «Консепсияи мактаби миллии точик» баръало инъикоси худро ёфтаанд. Дар асоси ин ду хуччати мухими таърихй, хакикатан, моро лозим аст, ки алхол ба омузиши педагогикаи ниёгон, ба тадкики расму русум, анъана ва урфу одати мардумй ру овардем, то асосхои умумии педагогикаи миллии хешро кор карда бароем. Зеро «эхёи мактаби миллй, пеш аз хама, баркарор ва пойдор намудани педагогикаи ниёгонро дар назар дорад, ки хушбахтона дар анъанахо, урфу одат, расму русум, маросимхо ва адабиёти тароватбахши шифохию таърихии он бокй мондааст».1 Бе ба хисоб гирифтани табиати мардумй точик ва тачрибаи дар сохаи таълиму тарбия ба даст овардаи он, хаматарафа омухтан ва тадкик намудани адабиёти ганй ва оламшумули Шарки мусулмонй, чараёни таълиму тарбияи наели имруза ва ояндаи хешро дуруст ба рох монда, асосхои педагогикаи миллии онро тадкик кардан аз имон берун аст.

Модоме ки мероси адабию педагогии намояндагони барчастаи афкори педагогии халки точик кимати калон дорад, пас омухтан ва хаматарафа тахлилу тадкик кардани акидахои педагогии онхо дар назди тадкикотчиёни илми педагогика ва таърихи он вазифахои басо масъулиятнок ва мухим мегузорад. Хдрчанд хамин тавр аст, бояд эътироф кард. ки хакикатан хам, алхол мероси адабию педагогии Абуабдуллои Рудакй. Абулкосими Фирдавсй. Носири Хисрави Кабодиёнй. Фаридаддини Аттор, Хоча Насриддини Туей.

1 Консепсияи мактаби ми.члии гочик.- Душанбе. 1995.-С.4.

Унсурулмаолии Кайковус, Чдлолиддини Румй ва Давонй, Хусайн Воизи Кошифй. Восифй. Абдулкодири Бедил. Ахмади Дониш, Тошхуча Асирй. Хайрат. Савдо. Шохин ва дигар намояндагони афкори педагогии халки точик хаматарафа омухта ва тадкик нашудааст. Махсусан баррасии акидахои педагогии адиби барчастаи асрхои XV-XVI точик З.М.Восифй ахли фарханги имруза ва таргиби онхо дар байни чавонон зарурати бехад дорад. Дуруст аст, ки дар халли ин масъала як катор маколахо. хатто рисолахои номзадию докторй ба табъ расидаанд. Дар ин хусус махсусан тадкикотхои чиддии профессорон И.О.Обидов1 ва мархум М.О.Орифовро кайд кардан ба маврид аст.2

Рисолахои номзадии Э.Сангинова3 ва Г.Нуриддинов 4 дар халли масъалаи омузиши акидахои педагогии Абдурахмони Ч,омй ва Саъдию хамзамонони у бахшида шуда, аз тадкикотхои назаррасанд. Тадкикотхои дар солхои 60-уми карни XX кардаи А.Ганиев5 ва М.Фаттоевро6 оид ба фаъолият ва акидахои педагогии С.Айнй. Абдукодир Шакурй ва Саидахмад Сиддикиро низ ин чо ёдовар шудан ба маврид аст.

Аммо бамаврид аст таъкид намоем, ки акидахои педагогии Зайниддин Махмуди Восифй дар тадкикотхои А.Пахлавонов7 кисман инъикоси худро ёфтааст. Лекин ба назари мо тадкикоти А.Пахлавонов танхо барои омузиши фаъолияту акидахои педагогии З.М.Восифй заминаи асосй шуда метавонаду бас, ки кимат ва ахамияти тадкикоти у хам дар хамин аст.

1 Копсепсияи мактаби миллим точик.-Душанбе. 1995.-С.4.

: Обилии И.О. Развитие народного образования и пела готической мысли в Талжикистане в голы СОВС1СКОЙ власти.- Душанбе. 1967: Арипов М. Из истории педагогической мысли таджикского парода (1Х-Х) вв. -Душанбе. 1962. часть 1. часгь 2. 1965.

3 Сангинова Э. Педагогические взгляды Абдурахмона Джами,- Автореф. дисс. На соиск.учен.степ.канд.пел.наук.-Душанбе. 1971.

4 Нуридлинов Г. Проблемы воспитания и обучения в творчестве Саади и его современников. Автореф. дисс.на соиск.учен.степ.канд.пед.наук.- Ашхабад. 1966.

5 Ганиев А. Педагогическая деятельность и педагогические взг.тяды С.Айнй,- Автореф.дисс. на соиск.учен. степ. канд. пел. наук.-Ашхабад. 1961.

ь Фа поев \1. К истории развития педагогической мысли в Узбекистане в начале ХХв. Автореф. лисс. па соиск. учен.степ. канд.пед.наук,- Ашхабад. 1961.

" Пахлавонов А. Афкори педагогии халки точик дар асрхои XY1 ва ХУП. Душанбе. 1994.

Хаминро бояд кайд кард, ки З.М.Восифй на танхо бо асари офаридаи адабй - педагогии «Бадоеъ-ул-вакоеъ»-аш ба ташаккули афкори педагогии халки точик таъсири канон расондааст. балки хамчунин бо фаъолияти амалии омузгориаш дар таърихи педагогикаи мардумй шухрати беандоза калон дорад. Ва тазаккур бояд дод, ки З.М.Восифй дар ин асари безаволаш ба халли як катор масъалахои мухими педагоги: тарбияи ватандустию инсонпарварй, мавкеи падару модар дар тайёр кардани чавонон ба хаёт, хислатхои мардию далерй. хисси зебоипарастй, роххои дар онхо ба вучуд овардани хисси баланди мехнатдустию бедор намудани шавку завкд бошуурона дар интихоб кардани касбу хунар, дар хусуси кимат ва ахамияти ростию покй, саховатмандй, босабрй, каноатмандй, хамчунин оид ба зарари бадхохию киначуй, пурхурй, бехаёй ва бешармй, чоху мансабпарастй, бахилй, лаганбардорй, дуруггуй, кибру гурур ва амсоли инхо фикрхои пуркимати педагоги баён кардааст, ки арзишхои ин хама дар монографияи А.Пахлавонов, ки у корашро умуман ба акидахои педагогии намояндагони афкори педагогии асрхои XVI-XVII-и форсу точик бахшидааст, баррасй шуда наметавонист. Аз ин ру, ба акидаи мо. системаи акидахои педагогии ин шахсияти бузург тадкикоти алохида ва чиддиро талаб мекунад. Ба чуз ин хамин нуктаро хам ёдовар шудан лозим аст, Восифй чандин соли хаёташро ба касби бошарафи омузгорй бахшида. ба фарзандони иддае аз табакаи болоии чамъият даре гуфта. ба тачрибаи бои андухта ва хосилкардааш дар Хуросону Мовароуннахри асри XVI шухрати беандоза калон пайдо карда буд. Мо дар рисолаи хеш кушиш намудем, ки ба хамин самтхои кам тадкикгардидаи фаъолият ва акидахои педагогии З.М.Восифй низ бештар диккат дихем.

Адабиётшиноси маъруфи точик устод Айнй1 ва шаркшиноси шинохтаи Русия А.Н.Болдырев2 хам дар асархои офаридаашон

1 Айнй С. З.М.Восифй ва хулосаи "Бадоеъ-ул-вакоеъ",- Душанбе. 1985. : Болдырев А.Н. Зайниддин Махмуд Васифи.-Сталинабад. 1957.

фаъолияту акидахои педагогии ин мутафаккири барчастаи форсу точикро мавриди тадкикоти чиддй карор надодаанд. Зеро максади онхо аз нишон до дани ахамият ва мавкеи З.М.Восифй дар инкишофи адабиёти оламшумули форсу точик буд, на муайян кардани макоми ин хакикатнигори таърихй дар инкишофи афкори педагогии халки форсу точик.

Хамин ба таври пурра ва чиддй омухта нашудани мероси адабию педагогии З.М.Восифиро ба назар гирифта, мо дар назди худ омузиши мавзуи фаъолияту акидахои педагогии уро гузоштем.

Объекти асосии тадкикот мероси адабию педагогии яке аз симохои барчастаи афкори педагоги мардумй З.М.З.М.Восифй ва асархои бунёдии ба фаъолияту акидахои педагоги бахшидашудаи у мебошад.

Предмети тадкикотро омузиши фаъолияту акидахои педагогии З.М.Восифй дойр ба масъалахои гуногуни назария ва амалияи таълиму тарбияи наели наврасу чавонон ташкил мекунад.

Максад ва вазифахои тадкикот аз муайян кардани макоми З.М.Восифй дар таърихи инкишофи афкори педагогии халки форсу точик иборат аст. Алокамандона ба максади тадкикот аз тарафи мо чунин гипотезаи корй пешбарй карда мешавад:

Акидахои педагогии З.М.Восифиро дар амалияи корхои таълиму тарбияи наели наврас истифода кардан мумкин аст, ба шарте ки он, хамчун кисми чудонашавандаи маданияти пешкадами мардумй форсу точик, мартбут ба шароитхои объективию таърихии охирхои асри XV ва нимаи якуми асри XVI ба инобат гирифта шавад.

Дар тадкикот вазифахои зерин халли худро ёфтааст.

1 .Ошкор намудани шароитхои вокеии сиёсй, иктисодй ва мадании ба вучудой ва инкишофи акидахои педагогии З.М.Восифй дар охири асри XV ва нимаи аввали асри XVI-и Хуросону Мовароуннахр.

2. Нишон до дани манбаъхои асосии пайдоиш ва инкишофи акидахои педагогии З.М.Восифй.

3.Муайян намудани хусусиятхои умумй ва фарккунандаи акидахои педагогии З.М.Восифй.

4.Хаматарафа амик намудани масъалахои ба миён гузоштаи ин мутафаккири шинохта дойр ба проблемахои назария ва амалияи таълиму тарбияи наели наврас.

Дар халли ин вазифахо аз хама мухим он буд, ки аз "Бадоеъ-ул-вакоеъ"-и З.М.Восифй фаъолият ва акидахои педагогии ин шахсияти бузург чудо карда шавад. Ичро кардани ин вазифаи мухим мушкилотхои зиёдеро ба миён овард. Зеро З.М.Восифй аксари акидахои педагогиашро дар либоси адабй-бадей ифода кардааст. Аз тарафи дигар, акидахои педагогии З.М.Восифй ба акидахои ичтимоию сиёсй ва фалсафию адабиаш алокамандона баён карда шудаанд. Халли ин вазифахо мушкилихои дигарро пайдо карда бошанд хам, мо дар боби дуюми рисола кушиш намудем, ки акидахои педагогии уро дойр ба масъалахои инкишофи хаматарфаи шахсият, тарбияи одобу ахлок. тарбияи ватандустй ва инсонпарварй, тарбияи эстетикй ва тарбияи мехнатию интихоби бошууронаи касбро алохида-алохида баён кунем. Зеро дар боби якуми рисола мо ин вазифаро ичро карда наметавонистем. Вазифаи боби якум дар кадом шароитхои таърихй-конкретй тараккй ёфтани акидахои педагогии З.М.Восифй ва аз нишон додани манбаъхои инкишофи идеяхои педагогии ин мутафаккири барчастаи форсу точик иборат буд.

Бозёфтхои илмии ба дастовардаи мо он аст. ки рисолаи мазкур нахустин тадкикоти алохида дойр ба фаъолияту акидахои педагогии З.М.Восифй мебошад. Муаллиф дар он бори аввал дар таърихи педагогикаи халки точик фаъолият ва акидахои яке аз бузургтарин намояндаи афкори педагогии охири асри XV ва нимаи якуми асри XVI-и форсу точик - Восифиро тахлил намуда, ба чихатхои тарбиявии асари безаволи у "Бадоеъ-ул-вакоеъ" диккати махсус медихад.

Асосхои методологии тадкикотро нишондодхои фалсафй дар бораи бахамалокаманд будани ходисахои чамъиятй ва аз хусуси бо хамтаъсиррасонанда будани назария ва амалия ва дар вакти тадкикот ба хисоб гирифтани тачрибаи таърихии инсоният хангоми дарк намудани вазифахои мухими замони хозира ташкил медихад. Хамчунин дар вакти гузаронидани тадкикот асосхои назариявии "Конуни маорифи Ч,умхурии Точикистон" ва "Консепсияи мактаби миллии точик" оид ба тарбия ва маълумотгирии чавонон ба рохбарй гирифта шуданд.

Дар вакти тадкики мавзуъ чунин методхо истифода карда шуданд:

1.Омузиши "Бадоеъ-ул-вакоеъ"- и З.М.Восифй хамчун сарчашмаи асосй ва орининалй бахшида ба масъалахои таълиму тарбия.

2.Омузиши рисолахо, асархо, маколахо ва дигар корхои илмй-тадкикотй бахшида ба хаёт ва эчодиёти З.М.Восифй.

З.Тахлили мукоисавии сарчашмахо ва адабиётхои гуногуни илмй-фалсафй ва психологию педагоги.

4.Ч,амъбасти далелхои ба дастовардашуда ва тачлили системаи акидахои педагогии З.М.Восифй.

5.Гузаронидани сухбатхо ва мубохисахо дар рафти тадкикот бо омузгорон.

Омузиш, тахлил, мукоисаро инхо асоснок карданд:

1 .Мероси адабию педагогии худи З.М.Восифй.

2,Тазкирахо хамчун осори хаттии адабй-педагогй.

3,Асархои Абуабдуллои Рудакй, Абулкосими Фирдавсй, Носири Хисравии Кабодиёнй, Убайди Зоконй, Фаридаддини Аттор, Имом Газзолй. Саъдии Шерозй, Низомии Ганчавй, Хусайн Воизи Кошифй, Мир Алишер Навой, Абдурахмони Ч,омй, Ч,алолиддини Давонй, Бадриддин Хилолй, Камолиддин Биной ва дигархо.

4,Тадкикотхои бунёдй оид ба афкори педагоги, инкишофи мактаб ва маърифатй Х.С.Авзалов, И.Х.Каримова, Ф.Константинов

М.Лутфуллоев, И.О.Обидов. М.Орифов, А.И.Пискунов, А.Пахлавонов. А.И.Сембаев. А.Э.Измайлов. К.Кодиров. С.Р.Рачабов. ва дигарон.

З.Асархо дойр ба фалсафа ва таърихи А.М.Баховаддинов. Б.Б.Еафуров "Очеркхо дойр ба таърихи фалсафаи точик". "Точикон".

6.Макола ва асархои адабиётшиносони точик ва шаркшиносони варзида аз чумла С.Айнй. А.Афсахзод. А.Э.Бертельс. А.Н.Болдырев. А.С.Брагинский. А.Мирзоев. С.Саъдиев, Р.Хрдизода ва дигарон.

7.Лугатхои тафсирй: лугати истилохоти педагоги, фарханги забони точикй, лугати русй-точикй ва точикй-русй.

Арзиши илмию амалии тадкикот кам нест. Мавод ва хулосахои диссертатсияро хангоми хондани мавзуъхо аз таърихи фалсафа ва маориф, курсхои махсус дойр ба назария ва амалияи педагогикаи миллии точи