автореферат и диссертация по педагогике 13.00.01 для написания научной статьи или работы на тему: Воспитательное значение прогрессивных идей Дулата Бабатайулы

Автореферат диссертации по теме "Воспитательное значение прогрессивных идей Дулата Бабатайулы"

,, КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1Л1М МИНИСТРЛ1Г1 ^ ' АБАЙ УшНДАЕЫ АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!

Колжазба к.укында

ЖУМАТАЕВА ШЕШЕНКУЛ

ДУЛАТ БАБАТАЙУЛЫНЫН, ТЭЛ1М-ТЭРБИЕЛ1К ИДЕЯЛАРЫ

13.00.01 - Педагогика теориясы мен тарихы, этнопедагогика

Педагогика рылымдарынын. кандидаты гылыми дзрежесш алу ушш дайындалган диссертациянын АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы, 1996

Жумыс Абай атындагы Алматы мемлекеттж университетшщ педагогика кафедрасында орындалды.

Рылыми жетекшшерк

педагогика рылымдарынын кандидаты, доцент БЕЙСЕНБАЕВА А.А. педагогика рылымдарынын кандидаты, доцент АЙТМАМБЕТОВА Б.Р.

Жетекип уйым:

Казахстан Республикасы Б1л1м министр-лшнщ Орталык. мурашмдер бiлiм жетьт-д1ру институты

Ресми оппоненттер:

педагогика рылымдарынын докторы, профессор ЖАРЫКБАЕВ К.Б. педагогика рылымдарынын. кандидаты, доцент КАЛИЕВ С.К..

Диссертация 1996 жылгы «-У Ш&мЪ сагат /5 Абай атындагы Алматы мбмлекетпк университейнде (480100, Алматы каласы, Казыбек би кешеа 30, 4-кабат, 406-белме) педагогика рылымдарынын кандидаты рылыми дэрежесш беру жешндеп К 14.05.12 мамандандырылган кенестщ мэжшЫнде коргалады.

Диссертациямен университеттщ ытапханасында танысуга болады.

Автореферат " _ 1996 ж. таратылды.

Мамандандырылран кенестщ л

рылыми хатшысы ШЫНЫБЕКОВА Э.И.

ЖУМЫСТЫН. ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Зерттеудщ кекейкестшп. Казахстан Республикасынын тэуелазд1к алуына байланысты хорамнын барлых саласында кайта тулеу процеа xypin жатханы мэл1м. Осынау он. езгер1стерд! баянды ету yiuíh ел1м1здн! элеумегпк-экономикалых, саяси проблемаларын tuemiii хана коймай, сонымен 6ipre елдщ бет-бейнесш бейнелейтш рухани вм1рдщ жанды riperi - api хорамымыздыц sp6ip мушесшщ улттык. сана-сезш'ш бшктете тусуд1 талап етед1. Республика Президент! Н.Э.Назарбаев Казахстан халыхтары Ассамблеясынын ylliíhlhí сессиясында жасаган „Когамдык кeлiciм - Казахстаннын. демохратиялых дамуынын Heri3¡" туралы баяндамасында рухани к.ундылыктар жвшнде айта келш: „Жалпы улттык, идеяларды ¡здеепру барган сайын кекейкест) сипатка ие болып отыр", - деи атап керсетужщ улкен мэш бар. Демек, жалпы адамзаттык, ХУндылыкка, онын ишнде рылыми дуниетанымра жацаша кезкараспен карап, xa3ipri 6Liím мен тарбие беру ¡cine айрыкша кящл аударудын мацызы зор.

Бул мэселеш педагогика рылымы тарапынан бугшп кун талабына сай шешу yujíh халыхтын аткендеп мэдени мурасын, педагогикалых ой-пшрлер саласында жииакталран барлык хунды идеяларды зерттеп пайдаланудын. мацызы ерекше. Кез кед ген халыхтын, тэрбие беру ¡сжде езше тан ерекшелт болатыны секшд1, хазах халкында да сан расырлар бойы жас урпахты имандылых пен ¡згшкхе, адалдых пен эдшеттипкке, харапайымдылых пен мешрбандылыхха тэрбиелеген рулама Ралымдар, шешендер мен билер, батырлар мен ахын-жыраулар болраны баршара аян. Будардын. тарихи муралары 6ip рана халыхтын рухани игшп болып кана коймайды, ce6e6i ондагы непзп идеялардьщ езек-аркауы 6yxüi адамзатка ортак. Сондыхтан да Дулах Бабатайулы (1802-1874), Махамбет бтемюулы (1803-1846), Шернияз Жарылрасглы (1807-1867),

Шортанбай Канайулы (1818- 1881), Сушнбай Аронулы (1822-1895) сек1зд XIX расырдагы акындык, жыраулык дэстурдщ ipi екшдершш шырармаларындары тэл!м-тэрбиел1к ой-гпырлердщ бупнп урпактын рухани жетыуше, жеке тулра болып калыптасуына, азаматтык тургыдан езш-ез1 танып быуше ык.палы зор екеш даусыз. Сол кезендеп сез зергерлершщ арасынан взшщ кесек болмыс-бтм1мен, взшд1к ушмен ерекшеленетш, улттык эдебиетке елеул1 улес коскан, улттык тэл1м-тэрбиенщ дулдул жаршысы - Дулат Бабатайулынын шырармашылык мурасынын педагогикалык непздерш зерттеу жеткшшек урпактьщ зей1н-зердес1 мен ой-врийшн кенекмне жэне педагогика тарихынын, мазмунын жана денгейге кетеруге мумкшдж бередк

Элемд1к рулама ралымдар, улы ойшылдар катарынан лайыкты орын алатын Эл-Фараби, Ж.Баласарун, Мухаммед-Хайдар Дулати, Ибн Сина жэне т.б. табигат, корам, адам дамуынын зандылыгын, öiprYTacTbiFbiH, езара байланыстылырын ездершщ рылыми дуние танымына аркау ете отырып, урпак тэрбиесшщ кайнар кездерше зор мэн берген1 белгш. Сол секида XIX расырдары акын-жыраулар шырармашылырын жан-жакты зерттеген П.М.Мелиоранский, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов жэне т.б. секиш турколог-ралымдар ездершщ едбектер1нде казак., кыррыз, татар жэне с.с. TYpiK тшдес халыктардьщ тшдж ерекшелжтерше, олардьщ шешендж енерлерше, тарихи жыр, айтыс, салт-дэстурлерше токтала келш, халы к мурасынын тэрбиел^к мацызын атап керсетедь Ал халкымыздьщ улы ойшыл-агартушылары Ы.Алтынсарин, А.К.Унанбаев, Ш.Уэлиханов акын-жыраулардыц ецбепн халыктьщ ой-санасын оятатын кунды кдзына деп дэрштеген. Осынау манызды мэселе будан ксйш де халкымыздьщ кек!рек квз\ ашык зиялыларыныц назарынан тыс калган жок. Мэселен, Ш-Кудайбердиев, С.ТорайРыров, Ж.Аймауытов, МДулатов, М.Жумабаев, Х.Досмухамбетов, А.Байтурсынов жэне т.б. ез енбектер!нде казак халкынын улттык бай

мурасын урна к. тэрбиеамен байланыста алып карастыруы буран дэлел

бола алады. Республикада зерттелт отырран проблемара___Е.Бекмаханои,

Ж.К.асымбаев, М.К.озыбаев, Т.Садыков, К-Шудембаев секь-ш галымдар тарихи-философиялык. туррыда квц1л аударса, ал эдебиетпздщ ¡Р1 ек1тдер1 - М.Эуезов, К..Бекхожин, К,-Жумалиев, С.Мук.анов, С.Сейфуллин, кейшп кездер1 Н .Кел1мбетов, С.Мыр захметов, Х.Суйшшэлисв, Р.Сыздыкова, К,.8м1ралиев жэне т.б. зepттeyшiJlep акын-жырау шыгармаларындагы акындык ше6ерл1кке, сондай-ак. к.ерк.смд1к ерекшелжтерге рылыми бара берумен шектеледк

Ал педагогика саласында бул. мэселеге К-Бержанов, К.-Жарык.баев, С.К.алиев, А.Кебесов, С.Узакбаева, Т.Сабыров жэне т.б. галымдар едэу]р квН1л белдь Сонымен б1рге Дулат Бабатайудынык шырармашылык. мурасына ерекше ден койып, оны философиялык, тарихи, тшд1к тур! ыдан уцые терец зерттсгсн лит вист, эдебиетип-ралым К-0м1рэлиев екежн айта кету лэзгм. Ллайда философиялык,, лсихологиялык., тарихи-педагогикалык эдебиеттерге жасалган талдау 6ул ецбектерде Д.БабатаЙУлыныц шыгармаларындары тэл1м-тарбиел1к идсялардын. жуйс;п турде арнайы зерттелмегешн керсетт бердк К,азакстан Рсспубликасыида тарихи сана калыптасуынын. тужырымдамасында: „Корамга идеологиялык таптаурыннан, б{р1здшктен, уст1ртпк пен жамап-жаск,аун1ылык.тан ала шынайы тарих кажет" деп ете орынды айтылранындай, Д.БабатайУлы секши б!т1м! бшк тудралардын туындыларындары озык. идеяларды, тунриыры терен ойтп1к1рлерд1 жеткпииек урпакты тэрбиелеу ¡сше пайдалану, ол ушш, сайыи келгенде, арнайы зерттеулер журпзу кажеттт туындайды.

Ал айда, екшппке карай, бугш танда корамнын. элеумегпк-рухани объективтж суранысын канаратгандыру, ярни жеткшшектерд1 ¡р1 тудралардын мграсы непзшде тэрбиелеу мен акын-жазушылардын, сонын шпнде Д.Бабатайудынын, шырармашылырын педагоги калык.

туррыда карастыру ойдагыдай болмай отыррандыры купия емес. Демек, осынау кайшылыкты гылыми-теориялык тур г ы дан шешу, онын педагогикалык тэл1м-тэрбиелж непздерж, эд!стемелж талдамаларын карастыру б1здщ зергтеу1м1здщ квкейкестшп деп есептейм13. Корыта келгенде, осыньщ 6api зерттеу такырыбын „Дулат Бабатайулынын тэл1м-тэрбиел'1к идеялары" деп алуымызга себепип болды.

Зерттеу максаты. Дулат акын-жыраудын мурасындары озык. ойлы тэл1м-тэрбиел1к идеяларды жуйелеп, педагогикалык туррыдан непздей отырып, эдютемелж талдама жасау.

Зерттеу объектчск XIX расырдагы Казакстанда тарихи-педагогикалык ой-пшрдщ калыптасу процесс

Зерттеу пенк Дулат акын-жыраудын мурасындары озык. ойлы тэл1м-тэрбиелж идеялар.

Зерттеу болжамы: Егер Дулат Бабатайулынын мурасына тарихи-педагогикалык талдау бершсе; онын. енбектсршдсп озык. ойлы tbjiím-тэрбиелж идеялардын жуйес1 айкындалып, каз1рп мектептердщ тутас педагогикалык процесшде Дулат акын-жыраудын. шырармаларындары аталган жуйеш колданудьщ талдамасы жасалса; сондай-ак эд!стсмел1к усыныстар даярланса жеткшшек урпактын Дулат мурасындары кундылыктарды багалауына, e3ÍH-e3i тэрбиелеуге, жеке тулга болып калыптасуына ыкпал жасайтын мумкшджтер туар едк

Зерттеу мтдеттерк

- XIX расырдьщ басындары Казакстанда педагогикалык ой-шк1рлердщ калыптасуына философиялык, психологиялык, педагогикалык туррыдан шолу жасау;

- Дулат Бабатайулынын жеке тулга болып калыптасуынын педагогикалык непздерш айкындау;

- онын мурасына педагогикалык туррыдан талдау жасау, сонын непзшде озык-ойлы идеялардын тэл1м-тэрбиел1к жуйесш куру;

- зерттеу проблемасы бойынша эдютемелж усыныс беру.

___Зертгеудт эд1снамалык непзже жеке тулга теориясы, таным, ¡с-

арекет теориясы, жеке тулганын калыпгасуындагы эдеуметпк-мадени детерминация процеЫ туралы теория, жалпы адамзатгык, жене улггык. кундылык,тардыц диалектикалык езара б1рлжте болуы туралы тарихи, философиялык, элеумегпк, мэдени ипм, акын-жыраудын. муралары мен педагогикалык, ой-ншрлерш зерттеудеп жуйелиж-курылымдык, кешендж ттжырым алынады.

Жетекпп идея - жеке тулганын калыптасуына улттык, гарихи-мэдени, педагогикалык. муранын. тэл1м-тэрбиел1к, озык. идеяларын кешенд1 турде [¡рек ету.

Зерттеу кездет: Казакстан Республикасынын ресми к.ужаттары (Казакстан Республикасынын Конституциясы, Бшм беру туралы Зан, "Пл туралы Зан), сондай-ак тужырымдамалар, нускаулар, жаргылар, оку жоспарлары, багдарламалар, окулымар мен эд1стемел1к куралдар жэне т.б.; ел1м1здщ кернекп ой1иылдары мен агартушыларыныц, акын-жыраулар мен жазушылардын. мураларына кагысты философиялык, педагогикалык., тарихи-архив материалдары жэне олардыц шыгармашылык енбекчерг, Казакстан Реснубликасы Орталык мемлекетпк архишшн архивтж кужаттары, Казахстан Республикасы УРА эдебиет институты колжазба корынын. материалдары, Махамбет 0тем1сулы, Ш.Канайулы, К-вм4рэлиев енбектер1 жэне тарихи-эдеби колжазбалары; акын-жырау Дулат Бабатайулыньщ муралары.

Зерттеу кезендерк 1-кезеиде (1990-1992) зерттеудщ такырыбы, максаты, объекте!, пэш, мшдеттер1 айкындальш, такырыптыц рылыми-педагогикалык непз1 карастырылды жэне тарнхи-архив корларымен катар философиялык, тарихи-педагогикалык, психологиялык материалдар жинакталды, зерделендь

II кезендс (1992-1993) жинакталган теориялык., тарихи-

педагогикалык материадцарга ж уй ел Lai к - к ур ыл ы мд ы к туррыдан тарихи-педагогикалык салыстырма талдау жасалды; оларга жанаша ойлау непзшде сипаттама берищг, XIX гасырдын басындагы озык акын-жыраулардын мурасындары тэл1м-тэрбиелж идеялары айкындалды; Дулат Бабатайулыньщ эдеби-тарихи енбектер1 жеке сараланып, акындык шырармашылырына педагогикалык. туррыдан талдау жасалынды.

III кезецде (1994-1996) Дулат Бабатайулыньщ мурасына жан-жакты талдау жасау барысында, онын. тэл1м-тэрбиел\к непз! айкындалып, педагогикалык жуйе курылды; мектеп бардарламалары мен оку куралдарына талдама жасалып, тутас педагогикалык. процесте Д.Бабатайулынын тэл1м-тэрбисл1к идеяларына арналран эдютемел1к нускау усынылды.

Зертгеудщ рылыми жаналыры:

- акын-жырау Дулат Бабатайулыньщ мурасына тун.рыш рет педагогикалык. туррьщан рылыми талдау жасалды;

- Дулат шырармаларындагы озык идеяларра непзделген тэл1м-тэрбиелж „KicuiiK келбет1" атты жуйе курылды;

- когамнын элеуметк-рухапи объектиBTiк суранысына сай, Дулат акын-жыраудьщ тэл1м-тэрбиелж идеяларын Ka3ipri мектептеп оку-тэрбие урдшшде пайдаланудын мумкшджтер1 айкындалып, 11 еда го г и кал ы к-эд i сте м ел i к усыныстар берицй.

Зерттеудщ практикалык мэндшп:

- зерттеу материалдары бойынша ' акын-жырау Дулат Бабатайулыньщ тэл1м-тэрбиел1к идеялары непзшде КУрылран „Kici.Tiк келбетР' атты жуйеш колданудын педагогикалык-эдштемелж усыныстары эз1рленд1;

- Д.Бабатайулынын шырармашылык мурасы бойынша „Тудралар сыр шертедГ' орталыгы курылды, оньщ жумыс жуйесш орта жэне

жогары педагогикалык оку орындарында, мурал!мдер бЫмж жегЬвдру инсгитутында шэк1рттер мен устаздардьщ улггык рухани мэдениетж кетеру максатында пайдалануга болады;

- Дулат Бабатайулынын тэл1м-тэрбиел1к бай мурасын жалпы халыкха жане кепшшкке насихаттауга арналган эд1стемел1к нускаулар аз1рленд1.

Коргаура усынылатын жагдайлар:

- нкын-жырау Дулат Бабатайулынын. мурасындагы тэл1М-тэрбиел1К идеялардын. бугшп когамды кайта тулету куралы ретшдеп кекейкестшлн дэлелдеу;

- Дулат мурасынын байлыгын, санкырлы езшдж ернегш бейнелейтш фактор ретшде философиялык, нсихологиялык, тарихи-педагогикалык мазмун туррысынан тэл1м-тэрбнелж идеяларра силаттама;

- жас азаматтын. тутастай жеке тулра болып калыптасуынын ¡ргетасы болып табылатын, Дулат мурасындагы озык идеялар непзшде КУрылран „Клсипк келбетс" атты тэ;им-тэрбис:пк жуйе.

Д.Бабатайулынын, б1з тэл1м-тарбиелж жуйе ретшде курган идеялары еркш, белсенд! эрекет ететж, ¡зп-адамгерипл жеке тулганы калыптастырудын куралы болып табылады. Дулат идеяларыньщ тек корамдык-элеуметпк мацызы рана емес, сонымен б1рге педагогикалык. манызы да бар, ейткеш адамды тэрбиелеуге, жеткшшек урпактан жеке тулраны кдлыптастырура барытталран.

Зерттеу нэтижелерннн. делелдьпп. Дулат Бабатайулынын бай мурасын айкындайтын зерттеудщ эдюнамалык непзшен, тарихи, едеби, архив кор материалдарымен, XIX гасырдын. басындары акын-жыраулардьщ шыгармашылыктарына арналган рылыми зерттеулерге силаттама берумен камтамасыз еттледь

Зерттеу нэтижелерш сынактан еткпу мен енл!ру: диссертаииянын

непзп маселелер^ идеялары туралы жыл сайынгы ры л ы м и -теори я л ы к конференцияларда (1991-1996 ж.ж.) баяндамалар жасалды. Абай атындары АлМУ педагогика кафедрасынын, рылыми ок.у-эд1стемел1к кешеншщ семинарларында, мектептщ педагоги калы к. кечестершде талкыланды (1992-1993). Филология факультетшде эдеби-тарихи жэне педагогикалык „Тулралар сыр шертедГ атты орталык курылып, зерттеу проблемасына байланысты студент-жастар жэне жогары сынып окушыларымен тэрбие жумыстары журпзшдь Акын-жырау Дулат Бабатайулынын. озык. идеяларына непзделген „Ккъ'ик келбет1" атты тэл1м-тэрбиел1к жуйе курылып, мектеп тэж1рибесше енпзици, онын нэтижелер1 педагогикалык кенестерде, семинарларда талкыланып, мазмуны рылыми макалаларда, эд\стемел1к усыныстарда баяндалды.

Диссертациянын курылымы - зерттеу жумысы к1р1спеден, ек1 тараудан, корытындыдан, пайдаланылран эдебиеттер т1з1мшен жэне косымшалардан турады.

Юр1спе бел1м1нде зерттеуд1н рылыми . аппаратты, такырыптын.

кекейкестипп аныкталып, зерттеу жумысынын. максаты, мждетц

зерттеуд1Ц объект^, пэш сипатталган. Сондай-ак диссертациянын

эд1снамалык непз1, эдштер1, рылыми жацалыры, теориялык-

/

практикалык маныздылыры, коррауга усынылатын непзп жардайлары керсетьтген.

„Казакстандары XIX расырлыц басындагы педагогикалык ой-лшрдщ калыптасуы" атты б1ршил тарауда сол кездеп элеумегпк-экономикалык, тарихи жаидайларра жан-жакты сипаттама берше отырып, ол тарихи кезендер жеке тулгалардын азаматтык тургыдан езш-ез1 айкындаура эсерш типзгеш ашып керсетшген. Бул тараудын ен непзп идеясы - Дулат Бабатайулынын шырармаларына философиялык, психологиялык, тарихи-педагогикалык талдау жасау аркылы онын жеке тулга ретшде калыптасуынын педагогикалык

непздерш айкындау болды.

„Дулат Бабатайулыныц мурасындагы озык идеяларынын тэрбиелж жуйе(п" деген екншп тарауда акын-жыраудыц шырармаларындары тэл1м-тзрбиешц мэш, мэзмуны рылыми жанаша ойлау туррысынан карастырылып, соныц нэтижесшде туцрыш per „KicLiiK келбетГ' атты педагоги калы к, жуйе усынылып отыр. Жуйе бойынша мектеп окушыларын тэрбиелеудщ эдютемелж нысаналары берьиен. Мунда Дулатгыц твл1м-гэрбиел1к ой-пшрлсрппц непзшде курылран „Юсшк келбетГ' атты бардарламаны пайдаланудыц жэне „Тулгалар сыр шерте;и" орталыры бойынша журпзыген кластан тыс жумыстардын, Ka3ipri мектептерде педагогикалык тжмдшп айрыкша керселлген. Эр тараудын. сонында зерттеу жумысыныц езект1 мэселелер1 делелдешп, ры л ы м и- пела го ги кал ы к, тургыдан айкындалран. Сондай-ак Дулат Бабатайулыныц тэлгм-гэрбиел1к ой-гпюрлер! тужырым ретшдс баяндалган.

Диссертацииныц корытынды бел!мшде зерттеу такырыбыныц кекейкестЫгше байланысты рылыми теориялык. neri3i, басгы идеялары жэне Дулат Бабатайулыныц мурасы бойынша жас жетк'шшекпц жеке тулра болып калынтасуына мумкшдж беретж педагогикалык.-эд1стемел1к жуйе карастырылран.

Диссертацияныц непзп мазмуны.

Казакстан Республикасында болып жаткан элеуметт1к-экономикалык. езгерктер тэуелаздж алран ел]м)здщ Т1злнж 6epiK устауга кабьтетп, парасатгы урнакты гэрбиелеп шыраруды талап етедк Расырлар бойы жинакдалган халыкдыц бай рухани казынасын жэне акын-жыраулардыц урпактан-урпакка жалрасып келе жаткан ой-пшрлерш, тэл1м-тэрбис;пк мураларын зерттеу 6YriHri танда жалпы рылымаралык проблема болы'п табылатыны диссертацияда ашып керсетшген. Республика тарихындагы белгш жэне бурын турл!

себептермен журтшылык назарынан тыс калган ¡р1 тулралардыц ем!р жолдарына, шырармаларына жанаша пайымдаумен карау карастырылган. Казак, даласында Ресей империясы журпзген отарлау саясаты, ХУШ расырдыц 30-жылдарынан басталран Казакстанныц Ресейге косылуы тек XIX расырдыц сонында рана аякталраны туралы жэне ралымдардьщ (М.К-Козыбаев, К.Н.Нурпейсов, Ж.К.Касымбаев, М.Х.Асылбеков, Т.Мансуров жэне т.б.) муныц ез1 курдел1 карамакайшылыкты процесс болды деген тужырымдамалары, осынау тарихи окигалар сол дэу1рдеп акын-жыраулардьщ шырармаларында ею удай шшрлердщ калыптасуына ыкпал жасагандыры зерттеуде керсетшдь XIX гасырда ем1р сурген Дулат Бабатайулы (1802-1874), Махамбет вте\псулы (1818-1881), Шортанбай Канайулы (1822-1895), Суйшбай Аронулы (1822-1895) жэне т.б. ел камын жеген акын-жыраулар болып калыптасуына сол кездеп казак халкынын басынан кешкен саяси-экономикалык, элеумегпк жардайлар ыкпалын типзгеж - тарихи акикат. Тарихи, философиялык эдебиеггерге жэне акын-жыраулардьщ шырармаларына, сонымен архив кУжаттарына талдау жасау барысында, б!р расырга созылган отаршылдыкты тарихшылардьщ уш кезецге белген тужырымдары зсрттеудщ непзшс алынды. БУршшУ кезен -бодандыкты алгаш рет кабылдаран ХУШ Расырдыц отызыншы жылдарынан XIX Расырдыц жиырмасыншы жылдарына дешн; ек/нш/ кезен - 1822 жылры Казак даласын баскару женшдеп уакытша ережеден 1868 жыльн а дейш, ал ушшш/ кезен, - 1868 жылры патшанын еншш жарлыры „Жана низамнан" Казан тецкер1сше дешнп аралыкты камтиды. Акын-жыраулар ем1р сурген тарихи кезевдермен, олардыц мураларымен танысу, педагогикалык идеяларын айкындау, салыстырмалы турде мацызын ашу олардыц тарихи тулралар болганын дэлелдейдь Мысалы, акын-жыраулардыц бэр! дерл!к вткен гасырларда мемлекет пен ел билеуге белее не араласып, ¡шы-сырткы

саясатты белплеуде елеул1 рел аткарганы бслгип. Жаугершшк заман болып, ел басына kyh туранда акын-жыраулар ездержщ отаншыл, ерл1кке ундеген жалынды жырларымен елдщ басын 6ipÍKTÍpin, ж1герленд1рш, куреске кетерт отырран. Акын-жыраулар ел 1шшде агартушылык кызмет аткарып, адамдар арасында адамгершшк асыл касиегп, эдепл мжез-кулыкты калыптастырып, озык эдет-рурыпты насихаттап, тозырын шенеп, эдидж yluíh алысып, киянатка жол бермсуге тырыскан, зорлыкшылар мен паракорларды бетке тура айтып, аямай эшкерелеп отырран, халыкты ¡згшкке, енбеккорлыкка, б1рлжке шакырып, жол керсеткен. Осы туррыдан Караганда, XIX расыр басында румыр кешкен акын-жыраулар шырармаларындары басты сарын-халыктын отаршылдык к.урыгына LiiHÍn, содан шырура талпынган ерл^к Kypeci, уш аймакка белшш ыдыраган елдщ мун-муктажы мен арман-Ti.ieri, ондары саяси-элеуметтж, рухани жанс тэл1м-тарбче саласында калыптаскан жардайлар жешнде больш келедг Муны сол кездеп казак акын-жыраулардыц кериекп екыдер1 - Дулат, Махамбет, Шортанбай шырармаларынан да анык ацгарамыз. Олардын ckí жакты езпге -патша ykímctíhíh отаршылдык саясаты мен ел шпмдеп билеуиплердщ зорлык-зомбылырьша каская карсы туруын, олардын жалынды жырларындагы елдщ ерл1к рухын, мукалмас жнерш, халыктын алдагы болашакка деген ymítíh зертгеу1м1зде ашып керсетуге умтылдык. Сейтт, XIX гасырда казак даласында eMip сурген акын-жыраулардын кернекп екшдершщ 6ipi - Д.БабатайУлы эдеби мурасына, íiihifармашылык. ewip жолына, дуниетанымына талдау жасау аркылы оныц тэл1м-тэрбиел1к идеяларына бага берпдь Дулат Бабатайулы -туран елипн т1ршъпк-тынысын шынайы жырлап еткен бгрегей акын. Ол патшалык Ресейдщ казак влкeciн куштеп отарлау кезещн, одан туган зорлык-зомбылыктар мен зобаландарды вз кез1мен керш, соран барынша наразылык бъ-упрген, елше айтулы курескер адамдарыньщ

б1р! болгандыры, онын шыгармаларынан кдпысыз авдаймыз. Д.Бабатаиулынын мурасын езшд1к ерекшелжпен жана кырынан тал дара н галым - К.-6м1рэлиев. Ол езжщ зерттеулер1 аркылы Дулат шырармашылырына арналран б1рнеше рылыми енбектер, атап айтканда, „Дулат Бабатайулы", „Абай афоризм!", „ХУ-Х1Х гасырлардагы казак поэзиясынын. тш" жэне т.б. жариялаган.

Сол секшд! халыктык педагогика проблемасын зерттеупп галымдар: К.Б.Жарыкбаев, С.А.Узакбаева, С.К-Калиев жэне т.б. Д.Бабатайулынын. мурасын халыктык тэл1м-тэрбие тургысынан карастыратынын зерттеу!м1зде айтып етт1к. Дегенмен, Д.БабатайУлынын бай муралары бупнп кунге дешн тарих, эдебиет, тш жэне т.б. рылым салаларынан б!ршама зерттелгешмен тарихи педагогикалык туррыдан арнайы карастырылмараны дау турызбайды. Сондыктан, когам дамуынын кайнар кез1 - халыктык калын ортасынан шындалып шыккан акын-жыраулардын мураларын рылыми-педагогикалык. туррыдан терендете зерттеу бупнп танда басты нысанара айналуы ете манызды. Дулат ез1 ем1р сурген корам дамуында болып жаткан кептеген езгер1стерд1 терец ой-тужырымдармен туашире келт, элеуметпк жэне тэрбиелж мэш зор мэселелерд1 шырармаларына непзп аркау етш алады. Зерггеуде сол заманньщ козраушы куш1 - тэл1м-тэрбие идеялары когамдык катынастармен тырыз байланыста болганы накты дэлелдермен керсетшдь Сонымен б1рге арнайы максат кезделе отырып, такырыпка „идея" урымы енпз1лдк ©йткеш „идея" философия теориясында ойлау мен болмыстын мэн-марынасын, олардьщ езара байланысын б1лд1ретш арнайы рылыми категория болып есептелед!. Философия тарихында „идея" категориясы эртурл1 марынада карастырылран. Б1рде сез1мд!к бейне, б1рде заггардын. мэш, субъект! нщ эсерлену1, туйсшу1, дуниеш тудыратын шыгармашылык бастауы деп те айкындалады. Осы философиялык пайымдауды непзге ала отырып, б1з Дулаттьщ б!р расыр

бурын айтылган тэрбие;нк кунды ой-птрлерш „Клсшк келбетГ' идеясы айналасына жинактадык. Бул „Юсшк келбетшде" то I насты рыл га я адамдык асыл касиеттер елгмгздщ жаца барыт-белеске ------бет алган 6угшп кезенде жастар арасында орын алып отырран рухани_______

жутандык пен дардарысты шешуде, жеткшшек урпактыц бупнп уакыт талабына лайыкты жеке тулга рстшде калыптастыруда куатты КУрал бола алатынына айкын кез жетюздг

Сонымен, Д.БабатайУлыныц шыгармаларындагы тэл1м-тэрбиел1к идеялар неден турады, неден куралады, онын взс11 неде, пеш ¡¡рек еткен, оныц мэш неде деген сурактарра жауап 1здегетм13де мынадай педагогикалык тужырым жасауга мумкждж туды: бпдщ айкындауымыз бойынша, Дулат шырармаларына езек бол га и кундылык, - адам, мунын ез1 Дулаттыц философиялык. дуниетанымын бшд1ред1. Осынау рылыми ¡ргел'1 угымды - адам когамдагы ен кунды байлык. екенш будан жуз жыл бурын, ел1м1здщ ез алдына тэуелйздт, тутастыры, б1рл1П болмаран кездщ азшле-ак Дулаттыц кврсету1 оныц озпшк педагогикалык идеясы бар терец ойшыл болгандыгын дэлелдейдь Зерттеуиплердщ жинакталган матсриалдар ын, акын-жырау Д.Бабатайулыныц шыгармашылык мурасын жан-жакты саралап, талдау жасаганымызда, оныц болмыс-бшкп, калыптаскан ой-шюрлер1 мен дуниетанымы, адамдык кад1р-касиет1 мен ¡с-арекел, ем1рге кезк.арасы тулрасы би1К устаздык бейнеш жазбай танытады. Дулат шырармаларын зерттеунп К-©м1рэлиев онын, мурасын мазмунына карай темендепше: акындык туралы, арнау елендер!, туган ж.ер туралы, тарих квий туралы, адамнын ¡с-арекет1, мшез! туралы, жас кезещ, дастан жэне мысал елендер1 деп топтастырады. Б1здер Дулат енбектерш егжей-тегжейл1 зерттеп, оныц тэл1М-тэрбиел1к ой-шк1рлершщ жетюншек урпакка типзер ыкпалын ек! туррыдан карастырдык. Бфтшщен, онын енбектершдеп дуниетанымдык, педагогикалык ой-пшрлерш болашак азаматтарга улттык тэрбие беруде ойдагыдай пайдаланура болады.

Еюншщен, оньщ озык ойлы, жалпы адамзаттык к,унды тюрлер! адамнын. 63íh-e3i айкындауына, езш-ез! тэрбиелеуше mymkíhaík бередк Акын адам баласын акыл-ой, парасат мумкшдш шеказ екенж туйсше отырып, apKÍM ез сана-сез1м1 мен мшез-кулкын тэрбиелеу аркылы бшк адамгершшкке, аскар арман-мураттарга жетуге болатынын керсетедь Философтар адам проблемасын айкындаран кезде оньщ нелзшде жуйелшк бар екенш айткан. Сонымен катар, адамды адам ететш сапалык касиеттердщ жалпылама байданыстарын, тутастыгын карастыру аркылы олардын ерекше корамды к mshíh аныктаган. Бул философиялык аныктамалар 6í3 зерттеп отырран вте кур дел i, карама-кайшылыры мол кезен, yluíh, acipece сол кезде eMip сурген Д.БабатайУлынын. дуниетанымы мен педагогикалык ой-пшрлерш рылыми туррыдан байыптау yujíh ere манызды.

Сонымен, жорарыдары айтылран философиялык пайымдаулар 6i3flÍH зерттеу1м1зд1н педагогикалык принциптерш айкындаура мумкшдж турызды. Ол принциптер мынадай: жас жеткшшектерд! дамытуда когамдык, философиялык, психологиялык, педагогикалык ерекшел1ктерд1 ескере отырып, оку-тэрбие процесшде Дулатты жеке тулрэ ретшде тану; болашак урпакты елжандылык., азаматтык, ецбексуйпитк, адамгершшкке тэрбиелеуде Дулаттын тарбиелж идеясын тугае педагогикалык процесте карастыру принцип!; Дулаттын мол мурасын жалпы азаматтык, адамзаттык кундылык идеясымен байланыстыру принцип!; Дулат мурасын бупнп нарыктык экономикара ету кезеншдеп eMip талабына сабактастыра пайдалану принцип!; Дулат шыгармаларындары, тэл!м-тэрбиел!к идеяларды диалектикалык философиямен, элеуметтж, психологиялык, адамгершшк идеялармен б!рлжте алып карастыру принцип!. Осы айтылран принциптерд! философиялык туррыдан непздеуге философия рылымынын уйлестж (сайкеспк) категориясын басшылыкка алдык. Осы арада философтар - Д.Клиибеков, У.Сыдыков ездершж

„философия" атты окулыгында „УйлестжтГ' эдю ретжде кврсете отырып, оны екнрде эрдайым колданып отыру кажет деп есептейдь Авторлар уйлестж эрб1р объектшщ ез1мен-ез1 немесе онын, баска — затгармен тендт сэйкес келетшш, заттар арасында уксастык, уйлестж болатынын, оган сэйкес заттардын, кубылыстардын топка белшетнпн аныктаган. Философтар айкындаган „Уйлест1к" категориясы психологияда жеке адам теориясын шешуде непзге алынран. Д.Бабатайулынын шыгармашылырын психологиялык туррыдан карастырранымызда, психолог-ралым К-Б.Жарыкбаев езшщ „Психология" окулырында: „Жеке адам - тарихи-элеумегпк жагдайдыц жем1а", ол элеуметтж ортада (белпл1 ужымда) Рана калыптасады. Б1з ушш К.Маркстщ „жеке адам - барлык корамдык катынастардын жиынтыры" деген кагидасы ете манызды. Сонымен катар, орыс тьтшдеп „личность" термин! сонры кезде „к\с\", „жеке тулрэ" урымында алынып жур", - деген тужырымдамаларын зерттеу1м1зде непзге алдык. Ал „к!а" урымына талдау жасаранда Д.Юцпбеков, Э.Нысанбаев, У.Сыздыков жэне т.б. философ-галымдардын берген рылыми тусш1ктершде ол урымнын мэшн, мазмунын жан-жакты рылыми туррыдан ашкандырын кере\пз. Олардын „«¡сипк" деген урымды элеумегпк адамзат мэдениетшщ жиынтыры деп есептегендер! б1здерге тэл1м-тэрбиел1к жарынан „К1с1л1к" урымынын. педагогикалык-психологиялык мэшн ашуга мумкшдж бердк Атап айтканда, „Ктсшк келбетш" осындай философиялык, психологиялык туррыдан карастырранымызда, б1з бул сездщ ек1 турл1 (сырткы жэн'е ¡шю) кызметпк эрекет! бар екендтн айкындадык. Ол, б/ршш/ден, интеграцияланран (к1р1кт1ршген) жеке тулгалык сапалардьщ жиынтыры, екшшшен, ол адамнын даму процесжде б!р сапалык сатыдан екший сапалык сатыра жет^луде тулрэлык касиетшт куралы бола алатындырын зерттеучм1зде дэлелдед1к. Мэселен, кундел1кт1 ем1р т1рш!Л1Г1Нде тэрбиел1к максатпен айтылатын жекелеген карапайым

„тэр-пгт бол", „едбекп суй", „адамды сыйла" жэне т.б. сездерден б1здер дэлелдеген „ккшк келбетг" урымыньщ мэн-мазмгны, манызы ете терен, эр1 бшк денгейдеп кешенд1 педагогикалык категория екендт тэжipибeмiздe аныкталды. Жеке адамнын дамуына ыкпал жасайтын шeшyшi факторлардын б1р1 - биологиялык немесе тума бершетш мумкпадктер екеш белгш. Осыдан зерттеуш1зде психолог-ралымдар аныктаган жеке тулгалык касисттерди!. курылымы б1рдей болатын психикалык терт - сез/м, сана, сен/м, /с-эрекет - компоненттен туратынын б^здер Дулат Бабатайулынын тэл1м-тэрбиелж идеяларына арналран- „Клсшк келбет;" атты ЖУЙеш КУруда рылыми-теориялык непз етш алдык (кесте-1).

Кесте-1

Дулат Бабатайулынын тэл1м-тэрбиелж идеяларындары „Юсшк келбетшщ" Рылыми-теориялык непзь

Жеке тулганын дамуына непз болатын тары б1р фактор - ол когамдык, экономикалык, элеуметпк орта. Осыган орай жогарыдагы аталран рылыми айкындаманы б1здер адамнын даму, жетиту процесшдеп к1агс айналу факторы деп тусшем1з. Буран дэлел -философтардын ой-пшрлсрк „КлсР - 6ул жана сападагы, индивидтщ ез1мен б!рге ¡штен тумаган, белгш тарихи-мэдени ортада ететш вм\р барысында калыптасатын элеуметак-психологиялык жэне адамгершипк касиеттер1 акикат болмысты тануга жэне езгертуге барытталган жасампаз эрекет субъекпсь Педагогикалык туррыдан ойлана келгенде

мунын улкен тэрбиелк мэш бар. „Баскаша айтканда ол корэмнын 0Mip TBxipHôeciH бойына cinipin байыран, жетшген адам. Keü6ip адам ерескел кылык. керсеткенде халкымыздыц: „Эй, мынау клсЫктен журдай екен, бар бол Раны суйек пен еттен жарадран ленде екен" деп ренжитш1 белпль Ойлана келгенде, „kící", „kícLiík" деген туашктер „личность" деген урымга 6ip табан жакын келетш сиякты. Ал Kicüiiri мол, азаматтыры журттан аскан, кепшЫктщ кентлшен шыккан ардакты да ак.ылды адамдарды халкымыздын „мандайра 6ítkch тудра" деп дэрштегет белгЫ. Демек, жорарыдары Рылыми-теориялык. пайымдаулар „kícLiík" жана сапалык децгейге кетершп жеке тулрэ дэрежесше жететшдтн дэлелдейд1. Ал 6ул тужырым б1здерге акын-жырау Д.БабатайУлынын мурасына философиялык., психодогиялык., тарихи-педагогикалык талдау жасау барысында „Д.БабатайУлынын мурасындары тэд1м-тэрбиел1к идеяларынын тулрэлык. ¡с-эрекегплж жуйесш" куруга непз болды (Кесте-2).

Кесте - 2

Дулат Бабатайулыныц мурасындары тэл1м-тэрбиел1к идеяларынын ¡с-арекеттшк жуйеа

Осылайша жуйеш тужырымдау непзжде „Юсшк келбет!" адамнын тулрэлык касиеттержж жиынтыры екенж зерттеу1м1зде аныктадык. Д.БабатайУлыныц тэл1м-тэрбиелж идеяларына арналран „Юсшк келбе-п" атты жуйеде, б/р/ншаден, каз1рп философия, педагогика, психология рылымдарындары жеке тулга урымыныц мэш Дулаттын мурасындары юсшк деген урыммен сабактас екеш дэлелдещн; екшшЫен, осы куш б1здер айтып журген адамгершшш мол парасатты жандарды ата-бабаларымыз „юсшкп кии", „ккшп мол", „юсшк келбе™ бар" деген . улагатты урымдарды тэ1рбиелж кагида категориялары деп тани бшгендер! айкындалды; гш/нш/ден, Дулаттын. шырармаларында накыл-есиет ретжде айтылран узак арнау елендер, толгау жэне мысал сездер непзшен казак когамындары сол ез1 ем1р сурген кезеншн. тарихи шындырынан туындараны, адамньщ юсшк келбетш бейнелегеш, немесе керюшше адамнын азраны да, ардан безгсш де шырармаларында басты орын ал раны карастырылды. Кайырсыз байдан пайда жок, Би мен бектщ сэш жок -Нашарра жэрдем бермесе, Елш коргай алмаса,

Кем-кепкт1 кермесе, Тура жолра салмаса -

деп, ел-азаматтарынын да, жастардын да эдепаздтн, жагымсыз ¡с-эрекеттерш керсету1 жеке тулрэнын бойынан табылатын касиет сапалар жиынтыры екешн танытады. Сонымен катар, Дулат адамгершшк тэрбиесшщ непзп мат - адамнын к1сшк келбетшде, Отаны мен халкына адал кызмет ету, шындык пен акикатты суйе бшу, ад1летазд1кпен куресу деп дзлелдейдк

Жаксы болган тереш, Барж б1рдей тен керш, -

Эды демей не дей.чпз? Журтын тузеп турран сон, -

деп, халкынын ер азаматтык, тулрэлык болмыс б1т1м]н терт жолга сыйрызып тур.

Акылменен тенгсрш, взицц езж, менгерш,

Кайратына дем берт, К,ымтап уста пзгждк

Mine осы 6ip толрауында Дулат Бабатайулы акыл-парасатты тен устаган, eîiii-esi менгере бипен адамды KicLiiri мол деп TYcin;upc/ii. Сонымен, б1здщ niKipiMi3iiic, Дулат мурасы бойынша Kicùiiiï бар толы к. адам - ол акыл-ой, кайрат, мшез-кулык, сана, сез1мш игерш 6epiK устаганда рана, жеке тулгалык касиеттерге ие болады. Осы тужьгрымды тэж1рибеде бай к, а у Yirrfн „KicuiiK келбет!" атты жуйенщ непзшде „Тулталар сыр шертедГ' орталырын цурып, мск1ептер мен жогары оку орындарында тэл1м-тарбиел1к жумыстар уйымдастырылды. Дулат мурасыныц взшдж тэрбиелж 03crin, ол eMip сурген XIX расырдын. тарихи ерекшелнш 6yrinri урпакка жетюзу ушш гаж1рибсл1к жумыстар уш багытта журпзиии.

Танымдык-бшмдшк баеыт. Мунда „Дулат жэне заман" такырыбы бойынша архив материалдарымен, Дулаттын колжазбалары мен жэне галым-зерттеуш1лерд1Ц енбектер1мен танысу, окып-уйрену уйымдастырылды. Рефераттар, шарын мазмундамалар жазылып, баяндамалар жасалды. Дулат Бабатайулыныц мурасындары „KicuiiK ke.i6cTi" идеясыныц дамытушылык багыты. Буран байланысты „Акын-жыраулар бугшде де жыр алыбы" деген такырып бойынша рылыми-шыгармашылык ¡здешс жумыстары журпзидь Мэселен, „Ел аманаты -ердщ мойнында", „Бабалар есиетГ' такырыптарда диалог-семинар, сухбат, iiiKip сайыс жэне т.б. уйымдастырылды. Тэрбисл'шчс-эрекетгийк барыт бойынша окушы жастардыц Дулат Бабатайулыныц тэл1м-тэрбиел1к идеяларын тусшд1рген, жеке тулгалык касиет сагталарыныц калыптасуына ыкпал жасаранын айтып, насихаттау жумыстары жузеге асырылды. Атап айтканда, „Кдйран б1здщ аналар, арды ойларан", „Кун керудщ куралы, агаш кес, мейл1 жерд1 каз" жэне т.б. такырыптарра арналган эцпме, к1тап окырмандар конференциялары еткпьтдк Осыныц бэр1 жинакталганда ежелп тарихымыздан басталган акын-жырау, жыршылар дэстурь бупнп

дэуардщ езшдж сипаты, ой-ппар1, уакыт талабы, жацаша даму продес1мен жалрасып, халкымыздын ой-арманын, замана ушн танытатын жаршысы бола алатынын зерттеу1м1зден айкын керуге болады.

Сонымен зерттеу барысында кол жеткен нэтижелер мынадай корытынды мен рылыми-эдютемслж усыныстар . жасауьа мумкшдж бередк

1. Казакстан Республикасыныц тэуелазд1к мертебесш алуына байланысты, жеткшшек урпакты ез халкыньщ тарихи, мэдени, рухани асыл муралары аркылы тарбиелеу жэне тулра етш калыптастыру бугшп корамньщ езект1 мэселеа екеш айкындалып, зерттеу такырыбынын кекейкестшгт дэлелдсндк

2. Акын-жырау Д.БабатайУлынын шыгармаларына философиялык, психологиялык, педагогикалык. тургыдан талдау жасау нэтижесшде Дулаттын дуниетанымына, жеке тулга болып калыптасуына белгш факторлар - туа б1ткен дарындылык," когамдык-экономикалык, элеуметтж орта жэне нысаналы тэрбиешн ыкпал еткеш айкын кершедк

3. Акын-жырау Д.БабатайУлынын мурасын талдау непзшде б1здер „исшк", „юсшк келбетГ' урымдарын енпзш, олардыц мэн-мазмунын философиялык, психологиялык, педагогикалык тургыдан айкындап, мектеп тэж1рибесше енпз/цк.

4. Б1здщ зерггеу1м1зде Д.БабатайУлынын шыгармаларындары ен езект1 мэселе - КлсЫк идеясы екеш айкындалып, гылыми-теориялык жарынан непзделедь

5. Д.БабатайУлынын шырармаларынын езшдж сипатына (есиетнама, арнау елецдер1, адамньщ к-эрекеи, мшез-кулкы туралы) педагогикалык туррыдан талдау, саралау нэтижесшде, онын мурасынан туындайтын принциптер бслплендд.

6. Дулат мурасыныц озык идеялары непзшде „Kícuík келбетГ' атты тэ7пм^тэрбиел1к1куйё^"^а^пШТ^Т^ралар^^Т^ПТ^ртёд!" ортальн ы бойынша мектептер жане жотары оку орындарынык тэрбие-бЫм беру процесшде пайдаланудыц медагогикалык-эдктемел1к MYMKiwÚKTepi ашылды.

7. Бугшп шлыми-педагогикалык ойдын. даму ;ienreiíine байланысты, акын-жырау Д.БабатайУлынын шырармаларындары тэл]м-тэрбиелж идеялар непзшде „Kíclhík келбетГ' атты жуйет мектеп пен жорары оку орындарыньщ тутас педагогикалык, пропесшде жузеге асыру шарт;

8. Д.Бабатайулынын мурасы непзшде тэрбие салаларына арналран ютапшалар ("Дулат мурасындагы елжандылык", Дулат енбектершдеп аталы тагылым есиеттер", „Дулат жэне ÖYriHri заман" т.б.) шырару;

9. Дулат Бабатайулынын OMipi мен шыгармашылыгы жайында келер жылы iytанына 195 жыл толуына байланысты журтшылыкнен, окушылармен. С1удет жастармен арнайы конференция, г i i к i р алмасу. сухбат, ксздесулср уйымдастыру болашак. урпактын. тулгалык, калыптасуына ыкнал жасайды.

Элбетге, G i з ез1м1здщ осынау зерттеу1м1зде Дулат Бабатайулы мурасын, сонын. ¡шшде акын-жыраудын. тэл1м-тэрбиел1к ндеяларын егжей-тегжеГь'н камтып, 6ул мэселсшц зерггелуш тубегейл1 шeiiixiк деген ойдан scie аулакпыз. Сондыктан елппздщ жеткшшек урпарынын улттык-тарихи санасын еркениет денгейге кетеру ylhíh Д.БабктайУлынын мол мурасын tmímaí пайдаланудын mymkíhaíktcpíh бас каша кырынан ¡злеет ipy алдагы уак.ыт енннежде ден есетеймп.

Диссертациянын непзп мазмуны темендеп жарияланган екбектерде керсст'шген.

1. XIX расырдагы Кдзакстандык улы агартушылардын прогресппл идеяларынын тэрбиел1к мэш. Рылыми-педагогикалык хабаршысы, Алматы, 1994, № 19. 2-6.

2. Дулат Бабатайулы мен Махамбет втем1сулыныц шырармаларындары отансуйпштж тэрбие. Абай атындаты АлМУ-дын рылыми екбектер жинагы. Типография, КазНИИНКИ Алматы, 1996,

9б-104-беттерк

3. Урпак. тарылымы туралы. „Казак, Т1Л1 мен эдебиетГ' 1995, №1, 114 б. авторлык б1рлеспкте.

4. Тэрбие жумысынын методикасы. Курстык бардарлама, Алматы, 1995, 17 6.

5. Дулат Бабатайулынын тэл!м-тэрбиел1к идеялары. „Улагат" 1996,

№3.

ЖУМАТАЕВА ШЕШЕНКУЛЬ Воспитательное значение прогрессивных идей Дулата БабатайульГ 13.00.01 - Теория и история педагогики, этнопедагогика

Актуальность избранной темы исследования объясняется тем, что в условиях сегодняшнего времени, когда Казахстан признан мировой общественностью как независимое суверенное государство, имеющее свое богатейшее культурное и историческое наследие, появляется острая необходимость в его осмыслении и корретировке. Одним из важнейших условий, обеспечивающих успешное решение этих задач, является своевременная объективная оценка вклада, который внесен в историю становления и развития Казахстана. Автор аргументирует выбор темы положением из „Концепции становления и развития исторического сознания в Республике Казахстан", где отмечается: „Обществу нужна подлинная история, свободная от идеологических догм, схематизации, упрощений и натяжек. Недопустимо нигилистическое отношение к исследованию оьтельных периодов. Необходимо сохранение преемственности, использование накопленных исторических знаний, уважительное отношение к ученым прошлых поколений". Эти указания имеют прямое отношение к вопросу об овладении современниками историко-литературным наследием одного из видных представителей общественной мысли первой половины XIX века акына-жырау Дулата Бабатайулы (1802-1874).

Цель диссертации заключается в педагогическом обоснования наследия Дулата Бабатайулы и систематизации его прогрессивных воспитательных идей.

Научная новизна исследования заключается в том, что впервые предметом специального исследования была определена общественно-литературная деятельность Дулата Бабатайулы; во-вторых, культурно-историческое наследие акына рассматривается с позиции его воспитательной значимости для современной молодежи, педагогической науки и школьной практики; в-третьих, система ведущих воспитательных

идей представлена в разработанной автором программе „Юсшк келбетГ'.

Важным фактором в изучении и оценке богатейшего общественно-литературного наследия Дулата Бабатайулы являются те методологические посылки, на базе которых разрабатываются психолого-педагогические основы исследования. Одной из таких ведущих методологических посылок является вычленение и опора философской идеи „Кгсшк келбетГ', которая исходит из введения в диссертацию самого понятия „идея", раскрытия ее сущности и содержания, рассмотрения их в тесной связи с проблемой формирования, развития и воспитания всесторонне развитой личности.

Важное значение имеет- выяснение сущности взаимосвязанного процесса в системе „идея - юс1 - кк:шк келбет1 - личность", что дает возможность рассмотреть личность Дулата Бабатайулы как субъект, т.е. действующее лицо исторической деятельности и познания. В таком плане система взглядов и убеждений Дулата оказывает прогрессивное влияние на молодежь и окружающих людей и личностными качествами и своим литературным наследием.

В двух главах диссертации дается редкий архивный материал биографического и текстуального содержания Дулата Бабатайулы, представлены фрагменты его сочинений, посвященные вопросам воспитания. Достоинством исследования является глубокий и разносторонний анализ в проведении сквозной линии между философскими, психолого-педагогическими взглядами акына, с проблемами нравственного воспитания молодежи в условиях современной жизни.

Основные положения и выводы диссертации используются автором в работе со страшеклассниками в школах-гимназиях № 86 им.Мусрепова и № 140 им.Макатаева, со студентами филологического факультета АГУ имени Абая через деятельность воспитательного центра „Тулгалар сыр шертед!".

Результаты исследования представляют историко-педагогический интерес, могут быть творчески использованы учеными, изучающими проблемы истории педагогики Казахстана, учителями, классными руководителями в образовательно-воспитательной работе в школе у родителями в семье.

Zhumataeva Sheshenkul

Upbringing meaning of progressive idea of-----------

Dulat Babatayuly

13. 00. 01 - Theory and History of Pedagogics, Ethnopedagogics.

The actuality of choosen theme of research is explained by the fact that in modern conditions when Kazakstan is recognised by the world society as an independent souvereign state having its own rich cultural and historical legacy, the urgent necessity of its comprehension and correction is arising. One of the most important conditions providing succesful solution of these problems is timely and impartial evaluation of contribution brought to the history of development of Kazakstan. The author argues the choice of the theme by provisions of the Conception of Formation and Development of Historical Coscousness in the Republic of Kazakstan noting that "Society need true history, free of ideological dogmas, schemetisation, simplenesses and stretches, the nigilistic attitude to research of separate periods is inadmissible. The keeping of succession, use of collected historical knowledge, valid attitude to vise men of former generations". These indications have direct relations to the question of handling the historical-literatural heritage of one of outstanding representatives of social thoughts of the first half of XIX century akyn-zhirau Dulat Babatayuly (18021874).

The aim of the dissertation is concluded in pedagogical basing oflegacy of Dulat Babatayuly and systematization of his progressive educational ideae.

The scientific novelty of the research is that for the first time as subject of special study the social-literatural activity of Dulat Babatayuly were choosen. Second, cultural and spiritual legacy is considered from the position of its meaningfulness for contemporary youth, pedagogical science and pedagogical practice. Third, the system of his leading upbringing ideae is represented in "Kysylyk I Kelbety" program.

The important factor in study and evaluation of the richest so-cial-literatural legacy Dulat Babatayuly are those theoretical provisions, on the base of which the psychology-pedagogical basis of the research is studied. One of such leading methodological provisions is pointing out of phylosophical idea "Kisilik kelbtty" which grows from the insertion to the dissertation the notion "idea" itself, the uncovering of its essence and meaning, studying it in the connectiom with the problem of formation, development and upbringing of generaly intelligent person. The important meaning has. the clarifying of essence in the aspect of phylosophical, psychologic-pedagogical analysis, of interconnected process in the "idea - kisi - kisilyk kelbety - personality" system, which allows to consider the personality of Dulat Babatayuly as the subject, i.e. acting person of history and cognition. In such view the system of opinions and convictions of Dulat makes the progressive influence on the youth and environment both by his personal features and his literatural heritage.

In the two chapters of dissertation the rare archive material of biographical data, textual contents at works of Dulat Babatayuly, the fragments of his works is represented. The dignity of the work is in making the deep and broad analysis of through line between philosophical, psychologo-pedagogical views of akyn and problems of moral upbringing of youth in modern life. The main provisions and conclusions of the dissertation are used by the author in work with upper schoolchildren of school-gimnasiums No. 86 named after G. Musrepov, No. 140 named after M. Mukataev and with students of phililogical deptartment of Almaty State University, through the work of upbringing centers "Tulgalar Syr Shertedy".

The results of research may be creatively used by thé scientists studying the problems of history of pedagogics of Kazakstan, teachers and class instructors of general schools in their practical work and by parents in family.