автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Научно-методические основы внеклассной работы по казахской литературе

Автореферат диссертации по теме "Научно-методические основы внеклассной работы по казахской литературе"

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1ЛГМ МИНИСТРЛ(П АБАЙ АТЫНДАГЫ АЛМАТЫ МЕМЛ ЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!

Го ОЛ

1 п Г ' 1 ' Колжазба кукында

Ж ¥ М А Ж А Н О В А ТОКЕН ЦОНЫСВА ПЦЫЗЫ

ОДЕБИЕТТЕН ЖУРГ131ЛЕТ1Н КЛАСТАН ТЫС Ж У М Ы С ТА Р Д Ы Н. РЫЛ ЫМИ-ЭД1СТЕМЕЛ1К НЕГ13ДЕР1

13.00.02— Казак, эдебиетш ок,ыту эдютемес!

Педагогика гылымдарынын докторы деген гылым.к дзрежеге ие болу ушш дайындалган диссертацияныц

А В Т ОР Е ФЕРАТЫ

АЛМАТЫ, 1996 ЖЫЛ

Ж\тмыс Лбам атындагы Алматы мемлекеттж ушнзерситеть нщ казак. эдебиет1 кафедрасында орындалды.

Рылымн консультанттар

— педагогика гылымдарынын докторы, Кыргызстан Республикасьшыц енбек спирген гылыы кайраткери профессор

— филология гылымдарынын докторы, К,азакстан гылымына енбск сйирген каГфаткер, профессор

Ресмп оппоненттер

■— филология гылымдарынын, докторы, профессор

— педагогика гылымдарынын докторы, профессор

— педагогика гылымдарынын докторы

ИМАНЭЛИЕВ К. ОРАЛБАЕВА Н.

ЭД1БАЕВ X. Э. АБУЗЯРОВ Р. А. ИШЕКЕЕВ Н.

/Кетекнн уйым — И. Арабасв атындагы К,ыргыз Мемле-ксгпк педагогика ушшерситеть

V

Диссертация 1996 жыл «¿>. ¿- » ¿¿Ис/'И-'?"7? сагат

Абай атындагы Алматы мемлекегпк универентетшщ педагогика гылымдарынын докторы дэрежесш беру женшдеп Д. 14.05.02 мамандандырылган кенес мэжшешде коргалады.

(480100, Алматы каласы, Достык дацгылы, 13).

Диссертацнямен Абай атындагы Алматы мемлекеттш уни-верситетшд штапханасында танысуга болады.

Автореферат 1996 жылы « /I » . таратылды.

Мамандандырылган кенеспц тылыми хатшысы, педагогика рылымдарыныц кандидаты, доцент у //'[)« < ШМАНОВА Н. Н.

-з-

Жумыстын жалпы сипаттамасы Зерттеулерд1н езект1п1г1

Казахстан Республикасыныц тэуелс1зд1к алып, Т1л1м1зд1н мем-лекетт1к мэртебе алуша байланысты жастарга'жуйел! бШм берумен катар, оларды Отанга, елге, жерге, улт мэдениетШе деген шынайы суй!спеншШкке тэрбиелеу, улттык рухани келбет калыптастыру ей, мацызды 1стерд1ц б!р1не айналып отыр.

Халкымыздьщ гасырлар бойы жиган асыл рухани к'азыналарын, касиеттерШ жас урпактыц бойына с!ц1руде казак эдебиетШн улес! ерекше зор.

"Казак, мектеб1ндег! казак эдебиег! пан! - .61л1мд1к, тчр&к-ел!к улкен жук кетерет!н, эр жак,ты кызметтер аткараткн ен, мацызды' пзндерд!ц б1р1", деп, эдеби бШм тужырымдамасында орынды керсет1лед1*/. ' Эдебиет пэн1н!ц нег1зг' керкем шыгарма болган-дыктан; ■ оцушы одан эр жазушыньщ жан толганысынан туган, ез1нд1к кайталанбас енер куд1рет1мен танысады. 9негел1 окигалар, улгШ кей1пкерлер аркылы жасэсп1р1мдерд1 тэрбиелеу, адамгер;;;1л1к би1кт!кке ундеуд!н манлзы айрыкша. орны белек. Бул - эдебпеттш тэрбиел1к рел1н1ц туп казыгы, сарщпмас кайнары.

Казахстан Республикаск сайланган Жогаргы КецесШц VIII сес-сиясы БШм беру Зацын кабылдады. Зацныц 14 бабында балалар мен жастардыц жан-жак;ты ' ынта-ыкыласы мен бей1м к,аб!лет1н дамытуда, енерге, здебиетке. улттык дэстурге куштарлыгын тэрбиелеуде клас-тан тыс жург!з1лет1н жумыстардыц . рел! ерекше екен! атап керсет!лд1. Бул зерттеу ецбег1м1зде алынып отырган эдебиетке байланысты жург!з1лет1н кластан тыс жумыстар окушынык эдебиеттен

*/ Эдеби бШм тузырнмдамасы. Алматы. 1991, 11-6

бШм1н терецдетуд!ч. жет!лд1руд1ц бастау кездер1н1н, б!р! болган-дьщтан, ук!мет белПлеген завды талаптарын жузеге асырудыц багытына сай деп санауга болады.

Казак, эдебиет!н1н, бук1л байлыгын- сабакда бел1нген сагат келем!нде окушыга меигерту мумк!н емес. Сондыктан казак эдебиет! бойынша материалдын кепшШг1н ок,ушыга игертуде эдебиеттен жург1з!лет1н кластан тыс жумыстардын мацызы ете зор. Эдебиет пэн1 мен одан жург!з1лет1н кластан тыс жумыстардьщ алдына коятын максат, м!ндеттер1 б!р, ол окушы жастарга <ЗгллМ' эр1 тэрбие беру. "Эффективная внеурочная работа это дополнительный фактор усвоения учебной программы"- деп, ете орынды керсетед1 агылшын галымы М.Д.Хамблин*/. Кластан тыс жумыстар окушыньщ бос уакытын лайдалы 1спен толыктыру мэселес!не саяды. Каз1рП заманда окушынын, бос уакытын дурыс пайдалануы бугЛл элем педагогтер!н катты толганды-рып отыр, ейткен1 окушыньщ жаксы есу!не, бШмн!ц кецекпне азамат рет!нде калыптасуына онын, бос уакытында уйымдастырылган кластан тыс жумыстардьщ мацызы ете кушт!. Мекгеп бШм алудыц кхлтш гана беред1. "Мектептен тыс, б1л1м алу, бос уакытты орынды пайдалану -бук1л б!р гумыр!" - деген А.В.Луначарский сез!нде улкен мзн жа-тыр**/. Эдебиет пэн!не байланысты кластан тыс жумыстардьщ аткдра-тын кызмет! мен оныц мацызы,бук!л элемд1к педагогика гылымында танылганымен, казак . эдебиет!н ' окытуга байланысты жург1з1лет5.н жумыстарда эл1 кунге деи!н бул теорияльщ децгейде жан-жакты зерт-телмеген тыц маселе, онын гылыми эд1стемес! де б1зд1н ел!м1зде эз1рге жасала коймаганы кегшШк кауымга белг1л1.

Каз1рг1 кезде. окушылардыц езд1г1нен окуга. к!таппен сырла-

*/ М. Д. Хамблин, Формирование учебных навыков (перевод с английского) М, 1986

**/ А.В.Луначарский. Даналардан шывдан сез. Алматы, 1987,189 б.

суга ынта-ыкыласы темендеп кеткен! элемд!к децгейдег! проблема болып, саналы кауымды кобалжытып отыр. •

Казак орта мектеб1н1ц адеби 61л1м тужырымдамасында: "Арнаулы бакылауларга Караганда мектеП' Ькушыларыньщ кеб! к!тап окымай-ды,хрестоматиядагы уз!нд1мен шектелед!, окырмаядык мэдениет1 ете темен", - деп керсетед!*/., Бул б!зд1ц окырмандык кызыгушылыкка байланысты арнайы жург!зген тэж!рибем1зд1н, дурыстыгын дэлелдейд1. Муньщ ез1 эдеби бШм беруд!н кептеген келел! мэселелер! дэйект! зерттеулерд! кажет етед1. Осыдан кел!п зерттеу нысанамыздын акту-альднлыгы (езек.тШг1) аныкталады. Мундай ете мацызды мэселе казак галымдары тарапынан жетк!л1кт1 мэнге ие бола алмай келе жаткандыгын керем!з. Рас, оныц тек жекелеген кейб1р мэселелерш гана' баска проблемаларды карастыру -барысшда жол-женекей сез ет-кен енбектер кездесед1. Демек, эдебиетее байланысты жург1з1лет1н кластан тыс жумыстар, " кластан тыс ок;У мэселес! - гылымда тубе-гейл1 кдрастырылмагандьщтан, 61 з бул проблеманы арнайы зерттеу такырыбы ет!п алып отырмыз.

Зерттеу жумысымызда эдебиеттен жург1з1лет1н кластан тыс жумыстардыц гылыми-теорияльж; эд1стемес1н жасау максат ет1лд1. Осы максатты жузеге асыру уш!н, темендег!дей м1ндеттерд! орындау кезделд1: ■ '

- педагогика мен психология гылымдарыныц сонгы жет1ст1ктер!не суйене, озат мугал1мдерд1ц тэж!рибес1н ескере, казак эдебиет1не байланысты кластан тыс жумыстардыц гылнми нег!зхн белПлеу;

- эдебиетке байланысты кластан тыс жумыс эрб!р окушыныц бей1мд!л1П мен каб1леттер1не сэйкес уйымдастырылуын. окушынин

*/ Эдеби бШм тужырымдамасы. -Алматы. - 1991

бос уакытта пайдалы З.спен шу'гылдануын щамтамасыз етет1ндей утымды эд1с-тэс1лдерд1 1здест1ру;

- адебиетке байланысты кластан тыс жумыстардыц мазмуны мен турлер1н, оларды мектепт1ц оцу-тэрбие жоспарша сэйкес уйымдасты-ру жолдарын аныцтау;

- кластан тйс жумыстардын мектеп багдарламасындагы материал-дармен сабактастыра зхург1зуд1ц ти1мд1 эд!с-тэс1лдер1н шешу;

- оцущыларды окурман рет1нде зерттеу:

- кластан тыс оку сабактары мен к1тапханалык, сабактардын мазмукын, турлер1н уйымдастырудыд ед1с-тэс1ддер1н белПлеу;

эдебиетке .байланысты жург1з!лет1н кластан тыс жумыстарды уйымдастыруда пэн мугал!м1 мен к!тапханашынщ, класс жетекш1с1 мен ата-ананыц атк,аратын- кызмет1н айкындау;

- сщушылардын, кабылдау дэрежес1не сэйкес окырмандык; ын-та-ык;ылас тугызудын, жолдарын карастыру., эд!стемес1н жасау, турШ;ты окырмандык; кызыгушылыкты тэрбиелеу;

- «дебиеттен жург1з1лет1н кластан тыс жумыстарды уйымдасты-руда егеменд1 ел!м1зд1ц болашак; азаматтарьгн улттьщ мэдениет; ха-лык, дзстур1мен таныстыруга. ата-бабаларымыздыц отаншыл касиетт! улг!лер!н жете тусШп. игеруге,багыттау;

- адебиетке байланысты жург!з!лет1н кластан 'тыс жумыстар арк,ылы окушылардын, ез1нд1к ой дербест1г!н калыптастыру, шыгарманы туглну, кабылдау талдауда ккем дагдыларын жет1лд!ре тусу, эстети-калыц сез1м1н теревдету, эдеби шыгармашылын; дарын кез1н ашу;

- озат мурал!мдерд1ц- 1с-тэж1рибелер1н. жинактай отырып. каз!рг! гылыми :. жет1ст1ктерге, суйен1п. „казак "эдебиетШен жург!з1лет1н кластан тыс жумыстардын, - ти1мд1 эд1с-тэс1лдер" жуйесди жасау:

Зерттеуд!^. объектШ. Каллы б!л1м 'беретШ казак орта'мек-тепгер!н1ц У-'/ГП;. 1X^X1 • кластарында" эдебнеттен жург1з1лет1н

кластан тыс жумыстардын, турлер! мен мазмуны. Пэн мугал1м1. класс жетекш!с1, кХтапханат. ата-ананщ кластан тыс огдаш уйымдастыру процес1.

(

Зерттеу жумысымызда.ез1м1зд!ц узац жылдар бойгы, педагогика-лык; 1с-тэж1рибем1зге суйене.эд1стемел1к ецбектердегГ п1к!рлерд1, психология мен педогогика,эдебиеттану гылымдарындагы содгы жацалыктарды зерделей отырып,темендеПдей гылыми болжамдар жасал-ды;

- жалпы бЗл!м берет!н казак орта мектептер!кде эдебиетке байланысты кластан тыс ' жумыстар гылыми нег1зде 'айккндалган эдЮтермен жург1з1лет1н болса. окушылардын, эдеби бШк корын те-ревдетуге,. шыгармашылык ' каб1лет!н, дарын-талантын уштауга лэрменд! ыкпал етед!; .

- кластан тыс оку арк,ылы окушылардын керкем шыгармага деген кызыгушылыгын тэрбиелей отырып, олардьщ ощэмандык дэрежес!н ¡шн-дай тусЗп, жогары'дарежеге кете руге болады, сондай-ак окушылардщ тус!ну, туйс1ну мумк1нд!ктер1 к,алыптасып, сез енерШц адамды жан сулулыгьша тэрбиелейт!н, адамгерш1л!кке баулайтын кдкнар бастау екен.1не кез жетк!зе алады;

- эдебиетке байланысты жург!з1лет1н эрб1р кластан тыс жумыстар,. белПлГ б1р жуйел1кпен ти1мд! жург!з1лген жагдайда, сукхл оку-тарбие жумысыныц ¡куйес!н дурыс/уйымдастыруга кемектесед!;

- кластан тыс оку сабадтары жоспарлы, максатты турде еткШлген жагдайда, окушылар ок,ыган шыгармаларын жан-жак,тк терец талдай (Плуге, оныц кайталанбас эсемд!Пн сез1п, кабылдай 61луге. оцырмандык талгамын, белсендШЯ арттыркл, ауызек1 сейлеу жене жазбаша т!л дамыту кэселелер1 шеш!м!н табады.

Кернект! фплоссфтар мен эдебетш! галыкдзрдын, тэрбие тузгйлн, керкгм туындиныч кудхрет! туралы кагидалары, халык педагог,ньчецн-дагь! д*стурл!к принцип. тэннм процес1н.е датысты таддау ¡.:ен *и-

нактау жэне даралау. салмстыру,.ой корытындысын шыгару тэс1лдер1 карапайымнан курдел! угымдарга карай мецгерту сияк;ты принциптер зерттеу жумысыныц методологиялык нег1з! рет!нде алынды.

Зерттеу жумысында к,олданмлган эд!стер:

- элеуметт1к-педагогикальш; (гылыми-эд!стемел1к, гылыми-тео-риялык ецбектерд! талдау). .

- тэжЗрибел!к бакылау жург!зу, анкеталар тарату, п1к1р алма-сулар, эн,г1мелесу, к1тапханалык; формулярларды зерттеу;

- статистикалык, тест эд1стер1, салыстырулар, экспериментт!к жумыс нэтижелер!не талдау, корытындылар жасау.

Зерттеу жумысыньщ гылыми жаналыгы

- Жалпы б!л1м берет1н казак; орта мектебШн, эдебиет пэн1мен байланысты бук!л оку-тэрбие процес!не катысты кластан тыс жумыс-тардын, алгаш рет гылыми эд1стемес! жасалды.

- Эдебиеттен жург!з1лет1н кластан тыс жумыстын, окушыньщ эде-биеттен сабакта алган 61л1м1н толыктыратын; 61л1м1н кецейтетЗн негхзг1 арна екен! гылыми тургыда дэлелденШ; эксперимент нэти-жес! арщлы о л расталды..

- Кластан тыс жгумысты уйымдастырудыд нег!зг! белг!лер1, шарттары аныкталды, ■ эс!ресе, окушынын, беМмдШг! мен к;аб1лет1н ескере, оны дамыту нысанага алынатыны дэлелденд1. Саналы азамат, талантты тулга ес1рудег1 мацызы айкындалды.'

- Эдебиетке байланысты жург!з1лет!н кластан тыс жумыстардыц турлер! айк,ындалып, жуйеленд!, мазмуны белплещц, оны сзбадпен уштастыра еткЗзудщ утымды жолдары, ти1мд1 зд1с-тас1лдер1 ааь:г;гапды.

— 9- Казан мектептер! жагдайында кластан тыс окудыч алатын ор-ны, жолдары, кластан тыс окуды уйымдастыруда пан мугал1м1, класс жетекш!. к1тапханашы. ата-ананыц аткаратын кызмет1 аныкталып, оны етк1зуд!н улг! жоспары бер1лд1,■ кластан тыс окудвд гылыми жуйес! жасалды.

- Кластан тыс оку сабактарйныд, к1тапханалык оку сабактары-ныц мазмуны. етк1зу жолдары аныкталып. ол эксперимент аркылы тек-сер1лд1.

Зерттеуд1н практикалык мацызы

1. Зерттеу ецбектег1 накты усыныстар мен тэж1рибе натижелер1 казак эдебиет1н опыту э*1етемес1«дег1 ак,тавда-ктармен толыктырыл-ды, арнайы курс, . семинар, лекцияяарда. эдебиетт! ок,ыту эд!сте-мес!н жет!лд1руде, багдарламалар мен окулыктар жасауда пайдала-луга болады.

2. K,a3iprl кезевдег! жалпы 61л1м берет1н казак орта мектеп-тер1ндег1 эдеби бШм берудег! ен езект! проблемалардыц 6ipi -окушылардыц оку'га жэне эдебиетке деген суй!спеншШг1н, керкемд!к талгамын, окырмандык кызыгушылыгын арттыру, жан-жакты дамыган же-ке тулганы кальттастнру, • оган ыкпал ету. Бул ецбек осы населен! шешуге багытталгандыктан эдебиет nani мугал1м1. катапханашылзр муны ез жумыс тэж!рибес1не ад1стемел1к курал рет!нде пайдалана а лады.

3. Зерттеу жумысымызыдьщ нэтижелер1 орта мектепте адебиетт! окыту эд1стемес1н дамнтуга улес!н косады.

4. Едбекте керсет1лген кластан тес оку, к'1тапханалык са-бактарды утымды жург!зу укымдастырудыН турлер!. ад!с-тзсМ ддорЗ багдарламалык материалдьщ бер!к саналы игер1лу1не.неПз болгам-дыктан пен муга.п1мдор1, к1тапханашилар окушылардин психологнякик

кас ерекшел!Пн ескере отырып кундел1кт! тэж1рибеде пайдаланады.

- 61л1мн1н коскмша кез!не улкен мэн берШп отырган кезде адебиетке байланысты жург1з1лет1к кластан тыс жумыстыц осы едбек-те' бер!л1п отырган толык жуйес!, ондагы жумыс турлерШн кай-кай-сысында болсьш эдебиет пэн1 мугал1мдер1 уш1н ен, б!р к,ажетт1 эд!стемел1к кура^ бола-алады деп сенем1з.

Зерттеу жумысыныц нег!зг! корытындылары коргауга усынылады: 1. -Педагогика, психология, здебиеттану, т!л бШмх гылымдары-ньщ соцгы жет!ст!ктер1не суйене отырып, эдебиеттен жург!з1лет1н ■ кластан тыс жумыстар окушыньщ эдебиеттен алган 61л1м1н те-рендет'1г, оны унем1 жуйел1 турде толыктырып отырады.

2. Мектепте эдебиеттен жург!з1лэт1н кластан тыс жумыстардьщ орны, турлер1. мазмуны, мацызы аныкталды.

3. Эдебиеттен жург1з1лет1н кластан тыс жумыстар гылыми кег1зде жасалган эд1стеме бойынша жуйел! турде жург!з1лгенде. нактклы кэтижеге жетуге "болады.

4.- бдебиеттен журПз1лет1н кластан тыс жумыстар окушыны керкем кыгарма окуга кызыктырады, окушыньщ рухани байлыпш артгы-рады, улттык сезШн. халкына суй1спеныл1Пн кушейтедь '

Кумыстын жариялануы. 1. Зерттеуд1н, нег1зг1 багыттары мен нэтижелер! кез!нде X Бук1лодактык; педагогикалык окуларда баянда-лып (15-18 мамыр, 1979 ж. Алматы, I дэрежел! дипломга де Волады). ("Воспитание школьников" журналында 1979 N 5 (24-28 бет) толык Мул:кь-т бер1лед1, Москва).

2. Мугал1мдерд1н реслубликалык. ■облыстык, таулы Алтай &лу.6о1к1к б1л1м жет1лд1ру институтында, . гылыми-педагогикалык окуларда, семинар-кенестерде. баяндалды.

3, Шэкэр1м атандагы Семей -Педагогикалык институтыньщ 1:^81-1994 жылдар арасындагы ётк1з1лген гылыми конференцияларда баяидамалар жасалды.

-Г1-

4. Казак эдебиетШ окыту эд1стемес1не байланысты, орта мек-теп онушыларына педагогикалык училищелерге арналган эд!стемел!к нускаулар. иакалалар, к1таптар, так,ырыща байланысты 2 монографи-ялык едбек жарык; керд!.

Тэж1рибе жумыстары Семей каласындагы NN 1, 5. 16, 37 мектеп-терде, Аксуат, Абай, Шар. КекпектЗ. аудандары мектептер!нде еткШлд!. Шыгыс Казакстан облысы бойынша (Зайсан. Курш1м аудан-\ дары) таулы Алтай елкес1н1н, Косагаш орта мектеб1нде жургШлд!. Диссертация к!р1спеден, 3 тараудан. к,орытынды жэне пайдаланылган адебиеттер т!з1м!нен турады.

Жумыстын кыскаша мазмуны

К1р1спеде зерттеу такырыбыныц езектШг! (актуальднлыгы)' нег1здел1п, алдыга койылган мацсаттар мен м!ндеттер зерттеу бары-сындагы болжамдар жумыстыц гылыми жаналыгы мен практикалык мацызы сипатталады.

Б1р1нш1 тарау. "Казак; эдебиет1нен кластан тыс жумыстардыц гылыми нег!здер1не" арналган тарау ум тармакган турады. Б1р1нш1 тармакта "Эдебиеттен кластан тыс жумыстардыц зерттелу1", онда кластан тыс жумыстардыц тарихына шолу жасалып, окыту эд1сте-мес1нен багдарламада алатын орны, жарык керген адебиеттер талда-нады.

Эдебиеттен жург1з!лет1н кластан тыс жумыстар нег!з1нен мек-тепте 9т1лет1н казак, здебиет! сабагыныц мазмуны, окыту ед!сте-месамен тыгыз байланыста карастырылады. Казакстан Халык агарту Комиееиариатн бШм кецесШц шеш!м1 бойынша 1930 жылы Кызылорда кдлаошщн туш'ыи багдзрлама "Казак шаруа жастар мектесИне ар-нллггн багдзрлама гзне тусиик хаттар" деген атпен басылнп зкг.тн. Бул туцгыи багдарлямада И. Эуезов Здебпет мвселелер Ь'ен к;атар

алгаш рет кластан тыс оку мэселес1н кетер1и, балага бул максатта пайдаеы тиет1н к1таптардыц Т1з1м1н жасау керект!п1н керсеткен. Усынылган шыгармалар, баланьщ эдебиет сабагына байланысты болуын, кунтайды. Демек, эдебиет эл1 жеке пэн рет1нде окылмаган кунн!ц ез1нде улн жазушы М. Эуезов керкем шыгарманы кластан тыс ок,У мэсе-лес1не ерекше ман бер1п, кунды ус-уныс, п!к!рлер б1лд!рген!н керем1з. М. Эуезов 1930 жылдан кластан тыс оку мзселес!н котер-ген1мен. ол 1940 жылга дей1нг! багдарламадан кер1н!с таппады, тек 1940 жылгы Ш. Кэр1баев жасаган багдарламада гана б1р!нш1 рет на-зарга 1л1кт1. 1939-1940. жылдары белг1л1 педагог-галым методист и/а.йкн Кэр1баевгын басшылыгымен эдебиетт1 окыту багдарламалары жа-салды. Багдарлама эдебиетт1 сез анер! деп карап. оныц идеялык-эс-тетикалык, б!л1мд1к-тэрбиел1к мацызын аныктай туст1. Окушылардын кластан тыс уакытта окуына ти1ст1 шыгармалардыц шагын т1з!м1 кэрсет1лд1.

Эдебиеттану гылымынын талап-йлектер^е сэйкес арнаулы комиссия курылып, 1947 жылы казак едебиет1н окытудын жаца багдарла-масы шыкты. Мунда окушыларга жуйел1; терен б1л1м берумен б1рге тэрбие беру ici, эдебиетт! окытудын сапасьш жогары кетеру мзсе-лес1 карастырылды, кластан тыс оку жумыеына катысты алгашкы нускаулар бер1лд1. "Окушылардын кластан тыс ок,уын жэне окыган к1таптарын талкылауды. сол сиякты эдебиет уй1рмелер1н!н жумыста-рын окушыларга бШмдГй жэне кызыктылык жагынан аса мацызды деген такырынтыц тен1рег!нде топтастырып уйнмдастырган жон"*/ - деп корсет!лд1. Ягни мектепте эдебиетт! окытудын дэрежесЗ. оган бэй-ланыстн жург1з1лет1н кластан тыс 1с шзраларда Л1ршама 1лп?рьтеу бо.лды. Методист Ш. Кар1баев нег!г!н салган эдебиетт! опыту ба?дар-

*/ С»?г!2 жылдык мектел прпграммалчры. 1947-4S ' ок,у жьцшна армал^ч адебиет. АлматЫ. 1947 ж. 4б.

ламалары одан эр1 терецдетШп, унем! жет!лд1р1луде болды. Ук1мет каулы-дарарларына сайкес Ы.Алтынсарин . атындагы гылыми-зерттеу институттыныц эдебиетг! окыту секторыныц алдына эдебиеттану гылы-мы мен дидактикадагы утымды, белсенд1, ти!мд! эд1с-тэс!лдерд1 мектеп тэж!рибес1не батыл енПзу. эдеби б1л!м мазмунын, курылымын кайта карап нацтылау м1ндег1 койылды. Осы мШдетт! орындау макса-тында 1950-1960 жылдарда эдебиетт1 орта мектепте. окытудын кепте-ген гылыми тарбиел!к мэселелер! бойынша аущмды зерттеулер журПзШп, эд1стемел1к ой~п1к1рлер айкын гылыми сипат ала баста-ды. Булар Ш.Кэр1баев, Т. Ащиолаков, Э. Коцыратбаев, А. Кеш1мбаев, Э.Дайырова, С.Плешева енбектер!нен кер1нед1*/.

Ел1м1здщ егеменд1к елуына байланысты рухани казыналарымызга оралу к,ажетт1г1н талап ет1п отырган цогамдык; сураныск,а орай эдебиет пэнШч бук!л мазмунын. ок;у-зд1стемел1к жуйес1н кайга жаксарту кажеттШП туды. 1993 жылдан бастап республика мектеп-тер! етпел1 багдарламен жумыс 1стей бастады. Онда окырмандык мэдениетт1 кетеруге ыкпал жасау жагы ескерШп: "Окушылардыц кластан тыс жэне факультативт1к окуын жэне окыган к1таптары бойынша пШр-сайыс, окырмандар конференциясын, сол сияк,ты адебйет уй1рмелер1н1ц жумысын окушыларга 61л1мд1к жэне тэрбиел1к жагынан мацызды, кызыкты такырыптардыц тец1рег!нде топтастырып уйымдасты-рылган жен"**/ деп керсет1лд1.

Кластан тыс жумыстар мен кластан тыс оку туралы осы багдар-ламада керсет!лген жумыстын турлер1 буган дей1нг1 1951 жылгы багдарламадан бастап, 1993 жылга дей1н езгер1сс1з кайталанып

*/ Ш.Кэр1баев "Эдебиетт1к оку, Т.Акшолаков "Керкем шыгарманы талдау" (1960) Кондратбаев " Эдебиетт1 окыту методикасыныц очерк-тер1" (1962) э.Кеш!мбаев "Сег1з жылдын; мектепте эдебиетт! окыту методикасы", 1958. Э.Дайырова "Бастауыш кластарда кластан тыо оку" (1953) С.Плешева "V класта керкем шыгарманы окып уйреиу" 1957 ж.

**/ Жчлпы бШм берет1н орта мектеп багдарламалары. Алматы, 1993- 52' бет.

келд! жзне оны жург1зу мэселес! мугалхмнЩ ерк1не калдырылып отырды.

Сол себепП, • эдебиет багдарламаларында эдебиеттен жург!з1лет1н кластан тыс жумыстар, кластан тыс оку, оларды уйым-дастырудын жолдары туралы толык багыт-багдар бер1л!п отырды дей алмаймкз. Ол жум^ста шолудан анык кер!нед1.

Эдебиеттен жург!з1лет1н кластан тыс жумыстар мен кластан тыс ОКУ мэселесШн, зерттелу жагдайын 1здест1ргенде, бул мэселен!ц арнайы гылыми-зерттеу объектЮ! болмаганы аныкталды. Б1рак; мэселе мулдем елеус1з калдыдеуге болмайды. Жекелеген макалалар*/, баска мэселелерд! зерттеу уст!нде жол-женекей айтылган пШрлер бар**/. Сол сиякты кластан.тыс жумыстарга арналган 2-3 к1тапшалар жарык; кердь 1956 жылы' Э.Ксщыратбаевтыц авторлыгымен, 1966 жылы А.Кеш1мбаевтыц авторлыгымен- "Эдебиетт1 оку методикасы" окулыктары баспадан шыкты. Казак эдебиет! ед1стемес1 бойынша жазылган бул окулыктарда: кластан жэ^е мектептен тыс жумыстар окушылардын, эдебиет сабагында алган бШм корын молайтып. ой-ер!с1н дамытып, дуниетаным к;аб1лет1н арттыруьша кемектесет1н1 к,ыска айтылады. Кластан тыс жумыстардьщ турлер1 кластан тыс оку, турл1 уй1рмелер, кермелер, кинотеатрга барумен шектел1п, жалпылама шолу бер!лед1. Окулык авторларынын, эдебиетт1 окыту эд1стемес1 туралы ой-п!к1рлер1н 1ле-шала . жалгастырып. терендету жумыстары

*/ Т.Сабиров "Окушылардын оку белсенд!л1г1н арттыру жолдары". Ал-маты, 1978

**/ Ж. Кэр1баев "Здебиетт1 уйде окыту маселес!". Алматы, 1946. *«*/ С.Плешова "ЭдебиетПк оку сабактарына байланысты кластан тыс оку" 1957 ж.

«*«*/ А.Кеш1мбаев, Э. Мембетоеа.' Ь:Усенов. "Кластан тыс жумыстардш, тл1кд1.г:И'1н арттыру" Алматп. 1947 ж.

жург1з!лмегенд1ктен кластан тыс жумыстар мзселес1 б1рсыпыра уакыт назардан тыс к;алды. Эдебиетт! окыту. эд1стемес1н1н зерттелу!ндег1 кемшШк байкалмай налган жоц. Ол жен1нде эд1скер устаз Э.Жания-зов былай дейд1: "Осы уакытка дей1н казак эдебиет1н окытудын гылими эд!стемес1н жасай алган жокпыз. Кез1нде А.Квш1мбаев пен а.Коныратбаев уакытында елеул1 енбектер жазып, осыган- талпыныс жасады ла кеГПн тиянакталмай калды. Буларга коса жеке акын-жазу-шылар шыгармашылыгыи. жеке туындыларды окыту ад!стер1, эд!сте-мел1к кейб1р мзселелер1 жеШнде жарияланган гылыми енбектерд] озат мугал!мдерд1н жуздеген 1с-тэж1рибелер1н досуга болады. Булар эрине, таудай суранысты етей алмайды"*/. Галымннц бул пШр! ете орынды.

Здебиетп окытудын эд1стемел1к мэселелер1н зерттеу, озат тэж!рибен1 жннактау, жет1лд1ру тэд1рег1нде 1зден1с, гылыми зерт-теулер кей1нг! жылдары гана жандана бастады. 1984 жылы М.И.Бай-мурзиинЩ "Внеклассная воспитательная работа в многонациональной' сельской школе" деген енбег! орыс т1л1нде басылып шыкты. Бул ецбекте автор казак, кыргыз, езбек, уйгыр мектептер1нде, оннн ш1нде ауыл мектептер! жагдайында кластан тыс жург1з!лет1н жумыс-тардын кейб1реу!не токталган. Окушыларды ецбекке баулу, эстетика-лык тарбие беру_, эр турл! уГирмелерге тарту мэселелер! орынды соз болгзн. "Усынылып отырган зерттеу авторыныц 1992 жылы "Кластан тыс оку аркылы т1л дамыту", 1994 жылы "Казак эдебиет1нен жург1з1лет1н кластан тыс жумыстардыц турлер!" енбектер! жарык керд1: Бул рцбектерде кластан тыс жумыстардын мачызды мэселелер! сез болды. онда негШнен. кластан тыс оку. окушы кызыгушылы'гын дамыту мосе-,лелер1 саз болды. Соган карамастан казактьщ бай керкем эдебиет1н гнрбие куралы рет1нде ти1мд1 пайдалану туралы жасалган шолу бул

*/ э, Кашюзов "Кззаь; т1.ч! м"н ллеби«?т1'и жур. 1993 N 1

мэселен1н жуйел1. тубегейл1, арнайы зерттелмеген1л керсетт1. Мацызды населен iн казак мектептер1 жагдайында карастырылмауы, 61зд1 осы такырыпты арнайы зерттеуге багыттады.

Ек1нш1 тарнак. Эдебиеттен жург1з1лет1н кластан тыс жумыстар-дыц калпы сипаттамасына арналган. Окушынын эдебиет пэн1нен са-бакта алган 61л1м1н терендетуде, керкем туынды аркылы окушынын зстетикалык талгамын дамытуда осы пан бойынша кластан тыс жург1з1лет1н жумыстардын аткаратын кызмет1 орасан зор.

Кластан тыс жумыс окушынын азамат рет1нде калыптасуына, б!л1м. б1л1к дагдьшарында, класта окылатын сабактан кем кызмет аткармайды. Сондыктан ол оку-тэрбие жумысында жогары багаланып. еркениетт! елдерде оган гылыми-тэж1рибел1к тургыдан ерекше ман бер1лед1. бйткен1 кластан тыс жумыс окушынын сабактан бос уакытында жург1з!лед1. Окушынын сабактан бос уакытын пайдалы жумыска жумсауы оныч дурыс ecylHe, калыптасуына улкен эсер етед1.

Кластан тыс жумыс окушылардыц бос уакытын дурыс уйымдасты рып. белг1л1 максатка багыттай отырып, олардын ез1 калаган 1стер-ге кызыгуьм арттырып, каб1лет1н1н жан-жакты дамуына эсер етед1. Кластан жэне мекгептен тыс жумыстарды эр мектептерде жуйел!, са-палы турде узд!кс1з, узШсс1з журПзу мэселес1 - улкен педагоги-калык проблема. Бул маселе, ен алдымен, бос уакытты утымды пайдалана б!лу проблемасына экел!п саяды.

Сондыктан да балЯ тэрбиес1нде кластан тыс жумыстын алатын орны ерекше. Окушынын мектептен. сабактан тыс уакыты мол. Оны кластан тыс жумыстар аркылы пайдалы 1ске жумсамаса, окушы бос уакщть'н колайсыз 1ске жумсауы мумк1н. ондай жагдай ем1рде кез-дес1п журген1 кепшШкке белг1л1. Сондыктан окушылардын еабактан тыс уакытын уйымдастыру мэселес1 аса жогары жауапкершШкпен карауди талап етед1. Окушылардын сабактан тыс уакыттзгм lc-гре-кет1н накгылы жуйемен уйымдастырудык кэжеттШг! де осында. Де-

мек. окушыньщ жан-дуниес1не кеб1рек унШп, они жете б1луге ш\ь сол аркылы тэрбиел1к ыкпал ету мумк1нд1г1н арттыруда кластан жэне мектептен тыс жург1з1лет!н жумыстыц рол1 зор.

Окушыга ыкпал ету, онын неге ынтык, кандай ерекшел!ктер1 мен ез1нд1к умтылысы бар екен1н кете б!лу1не кджетт1 жагдайлар са-бактан гер1 кластан тыс жумыстарда мол. Кластан тыс жумыстарди уйымдастыру барысында окушылардьщ жас ерекшел1ктер1 гана емес, жеке дара ерекшел1ктер1н ескеру кажет. Окушылар б1р-б1р1неи м1нез1мен, к,аб1лет1мен, муддес1мен, б1л1м-б1л1ктер1мен ерекшеле-нед1. Эрк1мн1ц ез ойы, толганысы, арманы болады. Сондьщтан тэрби-ел!к эсер етуд1н негурлым ти1мд1 жолдарын 1здест1р1п белПлеу кажет. Кез1нде Француздьщ улы агартушысы Жан Жак Руссо: "Тэрбие максаты - бала бойындагы табиги дарын мен к,аб1леттЩ квз1н ашып, адамныч творчестволык калыптасуына кемектесу деп карады. Баланы куш кврсет1п зорлау емес, дурыс багыт беру, ез ерк1мен кулшындыру аркылы тэрбиелеу керек"*/ - деп орынды керсетт1.

Каб1лет дайын нэрсе емес. Ол тэрбие аркылы дамиды. Даб1летт1 дамыту, кдлыптастырудын алгашкы кезен1 оку эрекет1мен басталип, кластан тыс жумыстар аркылы жалгастырыла тусед1. "Б1лмекке кумар-лыкты сактап. оны дамыту - езд1г1нен жумыс 1стеуд1ч. б1луд1ц жо-лын тэс1лдер1н уйрету - Каб1летт1 туракты дамытудыч шарты«* - деп керсетед1 эдЮкер галым Р.Сулейменова*/.

Жас урпакда улттык,, халыктык тэрбие беруд1ц кайнар кез1 казактын бай эдебиет1нде жатыр. Эдебиетт1ц тэрбиел1к мэн1 туралы В. Г. БелинскийдЩ берген багасы ете жогары: "Эдебиетт1ч тэрбие-

*/ Жан Жак Руссо Педагогикалык тацдамалы шыгармалар жинагы. М.,1981,

«*/ Р. Сулейменова "Окушылардын эдебиеттен езд1г1нен орцндайтын

жумыстарын уйымдастиру" Алматы. 1979 ж. 21 б.

шШк мэртебес1 каншалыкты мадызды улы эр1 кастерл! десец!зш1. Оньщ колында адам ем!р!н1ц тагдыры тур"*/ деген сез! жогарыдаги пШр1м1зд1 далелдей тусер! сезс1з.

Казак адебиет1н1ч байлыгын сабак; жоспарында бел!нген сагат квлем!нде мецгерту, окушынын оны игеру1 мумк!н емес. Сондыкдан казан; адебиет! бойынша материалдын б!рсыпырасын окушыга мецгерту эдебиеттен жург1з1ле<г1н кластан тыс жумыстар арк,ылы жузеге асади. Демек, есер урпактыц жан-дуниес1 халык тШ мен адебиетшен су-сындап: бойына с1н1р1п, оныц ой санасынын толуы уш1н. сабакта жэне кластан тыс уакытты жург!з1лет1н сан алуан жумыс турлерШщ мацызы ерекше. Елд1ц елд!г1н. улттын унамдысын, халыктын кас-терл!с1н, абзал ардактысын, журег1ндег! нарш окушылардыц бойына с1н1р1п, тэрбиелеуде ■ эдебиетке байланысты жуйел1 турде етк1з1лет1н, утымды уйымдастырылган, кластан жэне мектептен тис жумыстар ерекше мэнге ие.

Сабак, пен кластан * тыс жумыс б1р максатты кездегеншен, эркайсысыныц ез1не тан ерекшел1ктер1 бар Маселен, кластан тыс жумыстыц сабак сиякты барлык мектепке жане пэнге арнаулы ортак

Оагдарламасы, ер жумыс тур1не белг1ленген уакыт мелшер! жок- Сол сиякты кластан тыс жумысца катысатын адам саны да шектелмеген. Кластан .тыс жумыстын барлык тур1не катысуга окушы м1ндетт1 емес, ол - окушынын 03 ерк1мен шеш1лет1н мэселе. Эдетте жумыстыц кай тур1не катысу ол окушынын ынта-ыкыласына; каб1лет1не карай шеш!лед1, Алайда окушыныц' кластан тыс жумыстарга катысуында мугал1мн1ц ыкпалы айтарлыктай дэрежеде болатынын естен шыгаруга болмайды. Эс1ресе, бул пэн мугал1м1 мен класс жетекш1с1 окушылар-ды зерттей отырып, окушынын каб!лет1н. икемд!л1г1н, неге бей!м1

*/ В.Г.Белинский Тандамалы шыгармалар Алматы, 1978.

бар екен1н, долынан не келет1н1н олар жаксы б1лед1. Сондыктан окушыга кластан тыс жумыстыц .кай. тур1не катысуга акыл-кецес бер1п, унем1 багыттап отырады. Пэй мугал1м1 мен класс же-текш!с1н1ц бедел1 мен дэлелд1 кенес1 окушыга эсер етер1 сезс1з.

Здебиетке байланысты жург1з1лет!н кластан тыс жумыстардын ен б1р езект1 саласы - кластан тыс оку. Окушылардын эдеби .б!л1м1н1ц аясы кластан тыс окумен толыктырнлады. олардыц эдеби талгамдарын калыптастырып. т1л1н байытады, 61л1м1н кецейтед1. ен бастысы, к1тап окуга куштарлыкты оятады. Каз1рг1 заманда окушылардын керкем шыгарма округа кызыгушылыгы темендеп кеткен1 белг1л1. Жалпы окушы к!таптан аулактанып, к!тап 61л1мн1ц б1рден-б!р кез1 болудан калып барады десек те артык емес. Окушыларымыз жан-жакты кундел1кт! неп1р болып таскындап куйылып жаткан акпараттар агыны-нын ыкпалында. Мунын ез! окушыныц к1тап окуын унем1 кажеттШкке' багыттап. оган зэрушШк тугызуды курдел! проблемага .айналдырып отыр. Эдебиетке байланысты жург1з!лет1н кластан тыс жумыстардын 1ш1нен "Кластан тыс оку " мэселес!не бул жумыста ерекше кец1л белшд!. Онын себеб! керкем эдебиетт1 окушыга игертумен байланысты. "Егер керкем эдебиет болмаса, адам сез!м1н1н, мол байлыгын ешкашан да игере алмаган болар ед1к" - деген эд1скер устаз С.А.Гуревич сез! бул жумыстыц ман!н аша тусед!*/.

Кластан тыс жумыстык, турлер1 ете кеп жэне олар ез1нд1к белг1лер1не карай топтастырылады. 9тк1з1лу мерз1м!не карай узд1кс!з жэне дуркпщ! жург1з1лет!н кластан тыс жумыстйр деп боданедь Сол сиякты окушылардын катысына карай жеке дара, топтнк ждне копш1л1к кластан тыс жумыстар болып Ж1ктелед1. Кластан тыс жумыстардын барлык турлерШн, ерекиелштер!, ез!нд1к белплер!

*/ Г. А. Гурер.чч. Организация чтения учащихся старших классов,

й . ГЛЧ4. ¿тр. 11.

айкындалып. эркайсысы ецбекте жан-жакты талкыланды.

Эдебиеттен жург1з1лет1н кластан тыс жумыстар окушынын ел1не, халкына деген асыл арманын, аскак сез1м!н оятса, ушкыр киялын ес1рсе, адамгерш1л1г1 мол саналы, бШмд! азаматты тэрбиелеуге кемектессе," ол жумыстарды жург!зудег1 максат м!ндеттер он шеш1м1н табары сезс1з. Бул максат денгей1нен шыгу барысында эдебиеттен кластан тыс жумыстарга темендеПдей талаптар койылады:

а) кластан тыс жумыстардын кейб1р турлер!н етк1зуд! жоспар-лаганда олардын мазмуны окушыны улттык салт-дэстур, эдет-гурып. т.б. сиякты асыл казынамен каруландыруга багытталуы керек;

э) эдебиеттен кластан тыс жург1з1лет1н жумыстар каз1рг1 кез-дег1 ем1р талабымен тыгыз байланыста болуы кажет:

б) кластан тыс жумыстардын мазмуны мен уйымдастырылуы мек-тепт1н оку-тэрбие жоспарынык'м!ндеттер1не сэйкес болуы керек;

в) кластан тыс жург1з1лет1н жумыстардын уакыт кестес1. отк1з1лет1н кундер1, мерз1м1, орны накты белг1лен!п отырганы дурыс:

г) эдебиеттен жург1з!лет1н кластан тыс жумыстар окушынын жас ерекшел1Пне, б1л!м денгеШне сэйкес карастырылады;

д) кластан тыс кумысшн турлер! эр окушыныц икем-дагдылары-на, каб1леттер1не сай уйымдастырылып. оларды кызыктандыратындай дэрежеде бос уакытта пайдалы 1спен шугылдануын камтамасыз етет1ндей болуы керек.-

Демек: эдебиеттен жург1з!лет1н кластан тыс жумыстардын психология лык эд!стемел1к нег1здер!н аныктап. оны уйымдастыруды б!р жуйеге келт!руде бул жумыстардын жогары талаптарга жауап бе-рет!ндей болуы карастырылуы кажет.

Б1р1нш1 тараудыи уш1нш! тариагында эдебиеттен жург1з1лет!н кластан тыс жумыстардын окушынын 61л1м1н терендетудег! кнзмет! ал'кымдалады.

Эдебиетт1н оку пэн1 рет1ндег1 нег1зг1 максаттарынын б1р! -окушыларды халкымыздщ гасырлар бойы жасаган рухани мэдениет1мен. керкем эдебиет1н1н жекелеген озик улг1лер1мен таныстырып, олрадиц адамгершШк-эстетнкалык мураттарын. керкемд1к талгамын. ез1нд1к дуниетанымын калыптастыруга кьзмет ету. Буган дажет материалдар ушан-тец1з, Онын барлыгин эдебиетт1к оку са^актарында тугел камту мумк!н емес. Демек, эдебиеттен 61л1м беру, онитерен мецгерту багдарламалык материал нег1з1нде кластан тыс жург1з1лет1н эртурл1 жумыстар аркылы толык 1ске асырылады. Сонгы 1994 ж. эдебиетт1 окыту багдарламасында: "Окушылардын эдеби 61л1м1н1н аясы кластан тыс окумен, факультативт1к сабактар, т.б. кластан тыс жумыстармен толыктырылады" - деп керсет1лген»/.

Багдарламада окушылардьщ кластан тыс окьган шыгармалары жа-йында энПмелесу уш1н арнаулы уакыт бер1лген. Мугал1м кластан тыс оку жумысын дурыс жолга кою аркылы окушылардын эдебиеттен алган б1л1мдер!н терендете гусер1 сезс1з. Утымды уйымдастарылган кластан тыс жумыстар аркылы окушылардын оку белсенд1л1г1н арттырып ой-ер1с1н кенейтуге: шыгарманы тус1н1п, талдап уйренуге. сол аркылы эдебиетт1н табигатын тануга жол ашары сезс1з. "Уакыт еткен сайын эдебиетт1н когам дамуындагы манызы артып, муралык туындылар жанаша окылады. жанаша'тус1нд!р1лед1" - дейд1 академик С. Дираба-ев«*/. Демек, эдебиет1м1зд1н кундылыктарын окушыны жанаша ойлау идеологиясы тургысынан угып тус1нуге эр уакытта багыттап отнру басты м1ндет1м1з1д1ц б1р1 болмак.

Сабакпен тыгыз уштастырыла жург!з1лет1н клстан тыс жумыстар.

*/ Жалпы 61л1м берет1н орта мектеп багдарламалары. Эдебиет.

Алмаш, 1993ж. 11 бет. **/ СДирабаев "Казак эдебиет1не окулыгына методикалык н\скДу, Алматы. "Мектеп". 1987. 6 б.

оку-тэрбие процес1н!н курамдык бел!г! рет1нде карастырылса. ай-тарлын,тай дэрежеге жетуге Оолатынын арнайы жургШлген тэж1ри-бел1к 1зден1стер то'лык керсетт!. Кластан тыс жумыстар аркылы окУшылардын дербес 1зден1с арекеттер1н дамытудын ти1мд1 жолдары унем! 1здест1р1лген жагдайда олардыц езд!г1нен Ютейт1н жумыста-рыныд турлер! аныкталып. жаттыгу. зерттеу, шыгармашылык тур1нде 1ске асырылды.

Эдебиетке байланысты, багдарламага сайкес жург1з1лет1н кластан тыс жумыстардын нег1зг! максат, м1ндет1н темендег!дей тургыда алып карастырдык:

- окушылардын-керкемд!к талгамын. танымдык белсенд1лн'1н. шыгармашылык оку мэдениет1н. эдебиет сабагына деген ыкыласын арт~ тыру;

- окушылардын эстетикалык кабылдау мумк!ншШгш ес1р1п, шыгармашылык каб1лет1н дамыту;

- окушылардын ок,ырмандык, тэж1рибес1 мен бШм сапасин кушей -туде эдеби-теориялык угымдарды калыптастыру, жумыста керкем шыгарманын эстетикалык табигатын таныту мен багалаудиц эд!с-тэс1лдер1 гылыми тургыда. кен турде сипатталады. Эдебиетке байланысты жург!з1лет1н кластан тыс жумыстардын кай тур!нде бол-сын багдарламалык материалмен уштастыру. класта ет1лет!н келемд! шыгармалардын кейб1р езект! нег1зг1 мэселелер1н камтып отыру унем! назарда болды. Мэселен: кластан тыс оку жумысын эдебиет са-багымен байланыстырудын жолдары, эд1с-тэс1лдер1 белг!л1 б!р жуйе-мен жумыста накты мысалдармен берШп отырылды. Жанрлык байланыс. такырыбы. идеясы жагынан ундес, уксас шыгармалар байланысы, пэна-ралык байланыс турлер1 жумыста эр кластын багдарламалык материа-лына сайкес жан-жакты талданып кврсет1лд1. Окушылардын кластан тыс уакытта орындауга эдеби-тапсырма жаттыгулар бершп. тел-сер!л1п отырылды. Кей1пкерлерге т1лд!к м!нездеме,- суреттеулер жа-

cay окушынын езд1к ж\гмысы рет!нде орындатылды. Мундай тапсырма-ларды орындау барысында окушылар.керкем шыгарманыч 1шк1 курылымы-ньщ астарлы, бейнел1 образдар жуйес1не ой жуг1рт1п, езд!г1нен 1зденуге. текспен жумыс 1стеуге дагдыланады, шыгарманы бар нэр1мен тереч кабылдап, теб1рене эсерленед1. Еч бастысы оларда шыгарманн оку га кызыгушылыктары артады. Диссертация лык; ечбекте оз1м1з арнайы педагогикалык; тэж!рибе жург1зген мектептерде, багдарламалык материалды тереч мечгертуге байланысты орындалган узак жылдардагы сан турл1 1зден1стерд1ч аркасында сэтт1 нэтиже берген кейб1р жумыс турлер1н1ч улг1с1н усындык. Мзселен, XI клас-та багдарлама бойынша И. Эуезовтыч "К,органсыздыч кун1" эчг1мес1 шолу тур1нде ет1лед1. арнайы жан-жаКты талданбайды. Текст! толык игерту мэселес1 кластан тыс оку. соган катысты жург1з1лет1н ар-турл! жумыстар улес!не тиед1. Солардыц 61pi рет1нде, окушы-' ларга такырыпка, байланысты проблемалык сурау - тапсырмалар жуйес!н усындык. Бул тапсырмаларды орындау барысында окушыларда танымдык эрекет калыптасып, ойлануга, 1зденуге' багыт-багдар бер!лд1. Окушыны шыгарма мазмунына тереч бойлату, образдар жуйес!, ондагы кетер!лген нег1зг! проблемаларда, шыгарманыч ком-позициялык курылысын, т1л1н тереч дамыту аркылы-о'сы эцг!мен1ц бук1л керкемд!к ерекшел1г!н ашу мэселес1 шеш1м!н табады. Ечбекте сурау-тапсырмалар улг1с1 бер1л1п. текске сэйкес улест!рмел! усы-ныс карточкалары толтырылды. Бул жумыстардьщ окушыларда шыгарма-шылык жагдай тудырудагы рол1 ерекше екен!н керд1к. Мэбелен. "Коргансыздын кун!" анПмес! бойынша олар: б!р1нш1ден, эчПме мазмунын сатылап, дами кел!п шарыктау ■' шег!не жеткен!н дурыс тус1не б!лгендер!н байкатады. Сондай-ак Акан болыстыч жан турш1герл!к зулымдыгы шыгарманыч шарыктау шег1 болса, энг1мен!ч шеш!м! Газизаныц ел1м1 екен1н аныктап. , дэлелд! ой-п1к1рлер б1лд1ред!. осы аркылы текст! сапалы 'турде мечгергендер!н таныта

61лед!. Ек1нш1ден, мундай проблемалы тапсырмалар жуйес1н орындату окушыларды гылыми тургыдан логикалык ойлауга уйретед!. 1скерл1к, шеберл1к дагдыларын калыптастырып, дербес 1здену жолына багыттай-ды. Уш1нш1ден, проблемалы м1ндет-тапсырмалар окушыны ойлануга же-телейд1. шыгарманы талдауга ез1нд1к 1зден1стер1, дэлелд1 П1к1рлер1 калыптасады. Максатты турде узбей жург1з1лген жумыс нэтижелер1нде окушыньщ б1л1м децгей1 Жогарылап. 1скерл1к ше-берл1г1 б1рт1ндеп арта беред1. Окушылардын, багдарламалык бШммен шектел1п калмай, оны эр1 карай теревдет1п жет1лд1рудег1 танымдык 1зден1мпаздык белсенд1л1г1н калыптастырудын жолдарын, эд1с-тэс1лдер1н унем1 дамытып отыру - педагогикалык манызды проб-лемалардыц б1р1. Мектеп окушыларыньщ танымдык 1зден1мпаздыгын калыптастыру проблемасына одак келем1нде педагогтерд1н, психолог-терд1ц, эд1скерлерд1н кептеген ецбектер1 арналганы белг1л1. В. П.Есипов. М. М. Махмутов, И. А. Половников, И. Я. Лернер, М.И.Скат-кин, В. Н. Крутецкий, И.Ф.Талызина т. б. Галымдар зерттеулер1нде бул проблемага айтарльщтай кенД'л бел1н!п, эркайсысы ез жолымен мэсе-лен1ц жолын ашады. Казак эдебиет1н окыту эд1стемес! жагдайында К-Тасболатов, Э.Касымбеков, Р.Сулейменова, ' К- ЭдХбеккызы ецбек-тер1нде шыгарма рухына, кей1пкерлерд1ц сез!м сырларына теренДрек уц1луге багытталган танымдык;' жумыс. турлер1н - дамытура байланысты утымды п1к!рлер.усынылган.V-Алдаш уакытта бул маселе казак мек-тептер1нде жан-жакты карастырыла"берет1н1не сен!м мол.

Вагдарлама бойынша акын-жазушылардын, ем1рбаянын окыту, олар-дыц шыгармаларыныц идеялык; мазмуны мен квркемд1к ерекшел1г!н та-ныта суретгейт!н кезе<-н1н аныктайтындай дэрежеде карастырылады.' Окулыкта бер1лген ем1рбаяндык мэл1меттерден тыс мугал1м уш1н косымша деректер, естелхктер. б1рге журген туыс, дос жарандарынын, жазбалары, жазыскан хаттары, кейб!р тарихи кужаттарды 1р1ктеп пайдалану мэселес!н кластан тыс уакыттарда орындалады. Багдарлама

-2511 класс бойинша согыс жылдарындагы жэне одан кей!нг1 эдебиет (1941-1951) енг1з1лген. Осыган сабактастырыла эдебиет уй1рмес1н!н Dip отырысын "Естел1ктер сыр шертед1", "Устаздар мен тустастар элем1" сиякты такырыптарга ■ арнауга болады. Мундай жумыстыч турлер1 ецбекте жан-жакты мысалдармен бер1лд1.

Казак; мэдениет1 мен эдебиет1нде ез1нд1к орны бар Ы. Алтынса--ринн1ц шыгармашылыгын багдарлама бойынша тугел . камтуы мумкЩ емес. Сондыктан онын еч тацдаулы улг1лер1 окушылардын психология-лык жас ерекшел1г1не сай сурыпталып усынылган. Сондай-ак окушы-ларга Казан тенкер1с1не дей1н-ак урпак камын ойлаган улт зиялыла-рынын оку-тэрбие саласындагы ечбектер! болганы айтылуы ти1с. Олар: Ахмет Мэмбетулы "Эб1рит", "8неге" Мухамет Ораз Нурбаевтын "Кергенд1 бала, улг1л1 ана" (1911, 1912), М. Дибердиевт1ч "Казак балаларына кирагат к1табы", (казан, 1910), Н.Малдыбаевтын "Казакша оку к1табы" (Семей, 1912), Н. Кэш1мовтыч "YrlT" (1907). Булардын бэр1 Ы.Алтынсарин шыгармаларымен ундес екен1н, бул туын-дылар аркылы окушылар махаббат. мей1р1м, рахым, инабат, имандылык сабактарын алары сезс1з. Осы шыгармалардан кейб1р уз1нд1лерд1 эдебиет дэптер1не жазгызып жаттап алуга усынып, окушыларды ар жа-зушыньщ шыгармасында кетер1лген проблемалык ой-туй1н1не ун1лд1р1п. ез1нд1к nlKl-рлер козгаудыч мэн! зор. Сондай-ак "бнер б1л1м бар журттар" елен1н еткен кезде, М. Жумабаевтыч "Жатыр" елен1мен сарындас екен1н салыстыра 61л1мд1к, танымдык максатын кездей отырып, уй1рме отырысында мэнерлеп окытуга болады. Окушы текст! мэнерлеп оку барысында автордын сез1м-куй1н тус1н1п шыгар-манын керкемд1к ерекшел1г1н ' тани бастайды. Эр турл! эд1стерд1 пайдалана, тапсырмаларды турленд1ре орындату бул енбекте мысалдармен жан-жакты керсет1лд1. Сондай-ак, диссертацияда кластан тыс жумыс аркылы пэнаралык байланыс турлер1 белг1л1 б1р жуйемен, утымды эд1стермен сапалы турде шеш1л1п, эр класс бойынша мысалдар

аркылы дэлелден1п тужырымдал'ады.

Казан; эдебиет1н1ц багдарламасында баска оку пэндер1мен бай-ланыстыра окытуда такырыптар. пан аттары керсет!лген. Багдарлама-дгс "Мугал1м пэн-^аралык; байланысты жузеге асырамын деп. эдебиетт1 умытып. баска пэнмен тым эуестен1п кетуден сак болу керек" деп керсет1лед!*/. Б1рак •оны калай байланыстырып, кай тургыда шешу адебиет пэн1 мугал1Мдер1н1ц ез ерк1мен, эд1скерл1к шеберл1г1не сэйкес 1ске асырылуда. Диссертациялык ецбекте тэж1рибеден етк1з1л1п, кластан тыс жумсыстар аркылы 1ске асырылган пэнд1к байланыстардыц жолдары. турлер! улг1 рет1нде усынылды.

Эдеби керкем . шыгармалардыц нег!з1нде музыкалык туындылар дуниеге келед1. 9н айтып, домбыра тарта б1лет1н айтыскер,. дарынды окушылардьч катьсуымен : "Кыз Ж1бек жыры - махаббат муды", "Б1ржанныц 1н1лер1, Сараныд с1цл1лер1" сахналык койылымдары да-йындалады.' Сурет енер! мен байланыстыру барысында: "Суреттер сыр шертед1" атты ауызша жу[5налдар, Турсын Эбуовтыц "6м1р еткелдерГ' сурет нолотносы бойынша окушыларды сейлете б1луге дайындау жумыс-тары сатт1 нэтижелер берд1. Тарихпен байланыстыру мэселелер1 жумыста белг1л! б!р такырыптык жуйелШкпен усынылады.• Шешенд1к сездер улг!лер1н (VIII кл.) еткеннен кей1н жинактау. кортындылау максатында кластан тыс оку сабагы "Билер сэз1 - акылдыц кез1" де-ген такырыпка арналды, кай халыктыц болса да. ец мацызды ес-кертк1ш1 онын, тарихы бо.лып табылатыны белгШ. Соцгы жылдарга дей1н окушылар ел баскарган елбасшысын, кол бастаган батыр кол-басшысын, сез бастаган кемедгер билер!н толык, жан-жакты тани б1лд1 дей алмаймыз. Бул мэселеге каз1рг1 демоктаратияландыру, Когамды 1зг1ленд1ру, жацаша ойлау саясаты нэтижес1нде халкымызбен Кайта табыскан кайта табыскан казак тарихындагы 1р1 кайраткер

»/ Эдебиет багдарламасы. Алматы. - .1993 ж. 11 бет.

тулгалар, асыл муралар мектептег1 б!л1м мазмунына б1рт1ндеп ене бастады. С. Сейфуллин "Кекшетау", Д.Жансуг1ров "Дала", т. б. шыгар-маларды откен кезде Абылай'хан жен1нде м1ндетт! турде сез болады. Кей1нг1 кезге дей1н б!здер бул мэселеге уст1рт карап, окушыларга б1ржак;ты тус1нд1румен келд!к. "Когам саласындагы туб!рл1 жанару-ларга сэйкес эдебиет пен тарих гылымы ондагы актандактарды жанаша ойлау тургы-сынан багалау проблемасы кун тэрт1б1не к,ойылып отыр" деген эдебиетш1 галым М.Мырзахметов*/ п1к1р1 бук1л мугал!мдер кауымына ой тастап. келел1 м1ндеттер жуктейд1. Диссертациялык ецбекте (Х-Х1) класс окушылары уш1н :"Ерл1кт1н. ерк!нд1кт!н шыны - Абылай" атты тарихи-эдеби кешт1 етк1зу улг!с1 толык, бер1лд1.

Демек, кластан тыс уакытта жург!з1лет1н пэнаралык, байланис-тын турлер! сан алуан, камтатын мэселел'ерШц аукымы кец, уакыты жагынан шекс!з.

Багдарламага байланысты материалды кецейте, толыктыра оты-рып, халкымыздыц мэдени мураларымен таныстыру барысында эдебиетке байланысты жург!з1лет!н кластан тыс жуыстардын утымды. ти!мд1 жолдарын карастырып, б1р жуйеге келт!ру маеелее! кун тэрт!б1ндег! басты проблемалардын б1р! демекп1з.

Ек1нш1 тарау кластан тыс жумыстар жуйес1ндег! кластан тыс окудын орны. уйымдастьгоу ед!стемес1 мэселелер1не арналган. Осы тараудьш, б!р!нш! тариагында окушылардын окырман рет!нде кызыгушы-лыгын аныктаудын жолдары карастырылады. ' Кластан тыс оку мэселес1 орыс эде£иет!н окыту эд!стемес!нде XVIII гасырдын басынай бас-тап-акч жан-жакты зерттел1п, дами келе. каз1р белг!л! гьшыми нег1зде калыптаскан. Н. И. Новиковтыц уйь!мдастыруымен 1785-1789 жылдары Россияда окушыларга арналган "Детское чтение для'сердца и разума" атты журнал шыкты. Бул журналдан сол кезд!ц ез!нде мацызы

«/ М.Мырзахметов Казак т!л! мен эдебиет! жур.1994 N 1 5 б.

зор болды. "Изданием журнала Новиков также стремился развить в подростках любовь к чтению и воспитывать в духе передовых идеи эпохи" - деп керсетед1 Я.Л. Роткевич*/. Сондай-ак В.И. Водовозов, В.Я.Стоюнин. В. П. Острогорский, Ц. Н. Балталон. т. б. ен,бектер1ндег! п1к!р-тужырымдар казан тенкер1с!нен кей1нг1 жылдардагы ецбектерге нег!з болды.

Аталмыш проблемйны психологиялык,, гылыми-эд!стемел1к тургыда зерттеуш1лер рет1нде орыс галымдары Л.С.Выготский, М.М.Рубинштейн, М.А.Рыбникова, И.М.Соколов. В.В.Голубков, М.Д.Пушкарева, Н. И. Кудряшев, . Н.Д.Молдавская, Н. И. Светловская, В.Т.Шррбина. З.Я. Рез, В.Б.Бондаревский, Н.М.Якобсон. И.А.Бодрова, Л. М. Сигал. Л.И.Беленькая, Л.И.Беляев ес!мдер1н атауга болады. Улт.мектеп тер!н1н галым эдЮкерлер! -де кластан тыс оку проблемаларыньи кейб1р езект! мэселелер1н гылыми енбектер!нде эр кырынан карас-тырды. Мэселен, Н.Г.Осак кластан тыс оку мэселес1н Кабардин-Бал-кар, С. Д.Филипов-Чуваш, * Ю. Д. Руденко-Украин мектептер1 бойынш;-' карастырган. С.Тимофеев. Б.Гафаров. Л. Б. Хван, Т. Р.Ниязметова', Б.Б.Митарева, Т.М.Яковлева енбектер1нде бул мэселелер диссертаци-ялык зерттеулерд1н объектШ болган.

Казак мектептер1 жагдайында бул проблеманы арнайы зерттеген енбектер рет1нде осы жумыс авторынын "Окушыларды окырман рет1нд<? зерттеу" (1981), "Кластан тыс оку аркылы т1л дамыту" (1992) К. Нурахметованьщ "П-УШ класс окушыларынын окырмандык кызыгушы-лыгын калыптастыру жэне тэрбиелеу" (1986), Т.А.Наумованын ."Кызыгушылыктын б1л1м мазмунына тэуелд!л1г1" (1989), А.Тамаев "Эдебиет сабагында жогары класс- окушыларынын окырмандык кызыгушы-лыгьи калыптастыру" (1995) деген мэселе бойынша кандидаттык дис-

»/ Я. А. Роткович Внеклассная и внешкольная работа по литературе. М.."Просвещение"; 1970. стр. 181.

сертация к,оргады. Бул ецбектерде кластан тыс оку аркылы . мектеп окушыларыныц эдеби 61л1м1н теревдету, оньщ ти1мд!л1г1н арттыру, жан-жакты тэрбие беру тец1рег1нде эр автор мэселен!н кейб1р ас-пект!лер1н алып ез1нше карастырган. Б1рак каз1рг1 урпак танымы' тургысынан сонгы кезенд1ц талаптарына сэйкес кластан тыс оку мэселелер! жуйел1 турде арнайы зерттел!п, оныд гылыми эд1стемес1 жасалмаган. Ал гылыми дэлелденген эд1стемес!з кластан тыс оку-мэс.елес1н жогары сатыга катеру мумк1н емес. Оны казак мектебШн тэж1рибес1 керсет1п отыр. Жуйел1 турде гылыми эд!стеме бойынша уйымдастырылган кластан тыс окудыч оку-тэрбие процес1нде мэн! мен мацызы зор екен1н б!зд!ц жург1зген экспериментт!к жумыстар айкын керсетт!. Бул класстан "тыс окудын жуйел! гылыми эд!стеме нег1з1нде жург1з1лу1 кажет екен1н дэлелдейд!. Ал мундай эд1стеме аркылы кластан тыс оку жург1з1лмей, эр мугал!м ез!нше журПз1п' журген жагдайда кластан тыс окудыч сапасы темен екен!н -тэж1рибел1 мугал1мдер айтып жур. "Керкем эдебиетт1 окыганды былай койганньщ ез1нде окулык,тыд бет1н ашпайтындардын куннен-кунге кебей1п келе жатканын кер!п отырмыз" - деп, ашына жазады эд!скер-устаз С.Дуйсенов*/. Будан 15 жыл бурын айтылган академик С.Кирабаевтьщ "Эдебиет окытудын жай-куй! эл! уакыт дэрежес1нен кеп темен жатыр. Орта мектепт! б1т1рген балалардыц эдеби угымынын теменд1г1н. окыган к!таптарьшын аздыгын, керкем-эдебиетт1н сыр-сипатын угыну-дагы кепш1л1г1н1н мэдениет1 теменд!г1н, ' ал орыс жэне дуние жуз! халыктарынын эдебиет1нен хабары аздыгын б1з жыл сайынчкер1п журм!з. Мектептен жэне кластан тыс окуды уйымдастыру буг1нг1 тавдагы эдебиет мугал1мдер1н1н алдындагы Касиетт1 борышы" *»/ де-ген сездерШн кундылыгы дэл каз!рг1 кезещце арта тус1п отыр. Га-

*/ С. Дуйсенов Казак тШ мен эдебиет N 1, 19ЭЗ ж. 41. **/ СДирабаев Мектеп жэне казак эдебиет!. Алматы. 1979.

лым барша устаздар кауымына улкен жауапкершШк, 1зден1стер жуктеп,- кластан тыс окуды жаксартуга шакырып отыр деп тус1нген жен. Зерттеу жумысымызда темендеПдей басты мэселелерд! аныктап жуиелеуд! кездед1к. Олар:

а) окушылардыц керкем эдебиетт! окуын шыгармашылык ецбек дэрежес1не кетеру;

э) класта ет!лет!н багдарламалык материалдарды кластан тыс окылатын шыгармалармен уштастыра б!луд!ч эд!с-тэс1лдер1н айкын-дау;

б) окушылардыч езд!г1нен кластан тыс окуын жет!лд!ру жумыс-тарын жуйел! жолга коюга арналган ер1ст1 жоспар белг1леу. Окушы-ныч керкем шыгармага деген суй1спенш1л!г1, керкемд1к талгамы, оку мэдениет1, шыгарманы жан дуниес!мен кабылдауы, кей1пкерлер тагды-рына ортактаса б!лу1, бастауыш кластан бастап мугал1мн1ц узбей жуйел! турде жург1з!лген жумысыныц нэтижес!нде !ске асырылатынын тэж1рибем!з дэлдей туст1.

Кластан тыс окуды уйымдастыру барысында, еч алдымен, окушылардыц психологиялык жас ерекшел1ктер!н ескере отырып, оларды окырман рет1нде - зерттей- б1луд1ч мэн1 ерекше екен!' жумыста жан-жакты керсет1лд1. Оныц б1р тур!: У-УШ. 1Х-Х1 класс окушыла-рыныц ар тобына лайыктап жазбаша анкеталык сурактар тарату, оларга толык жауап алу, жеке окушылармен, уй1рме мушелер!, класс ужымымен ауызша п!к1р алысу, эцг!мелесу барысында шэк!рттерд1н кандай акын-жазушылардыц шыгармаларын суй1п окитындыктарын, келе-шекте нен! оцыгылары келет1нд!ктер1н, такырыптык тацдауларыныч багыт-багдарын аныктау, "Мен1н суй!кт! жазушым", "Мен'енеге тута-тын кей!пкер"; "К1тап - досым, жан сер!г1м", т. б. такырыпка жа-зылган шыгармаларды талдау. .Бул жумыстардыц корытындылары жи-накталып. зерттеу ечбекте таблицалар аркылы бер1лд!. Б1з /600-ден аса окушылардыц жазба жумыстарын:тексер1п, талдай келе байкаганы-

-зх-

мыз, пэн мугал1м1 тарапыяан шыгарма жазуга теселд1руд1н жолдары ез. дэрежес1нде жург1з!лмейт1н1н керд1к. Алдын-ала дайындык жумыс-тары кай класта болмасын жалпылама уст1рт царастырылатынын. окушылардын б!л1н дэрежелер! дэлелдед1. Сондай-ак мектеп к1тапха-насындагы окушы формулярын зерттеп, к1тапханашы п1к1р1мен танысу. окырман кундел1г1ндег! окыган шыгармаларыца байланысты жазылган п1к1рлерд1 талдау. б1зге окушыны окырман рет1нде зерттей б1лу1м1зге кемектест1. Осы максатта жург1з1лген жумыс турлер!:

- мектептеП эдебиетке байланысты кластан тыс жург1з1лет1н жумыстармен толык танысу;

- жекелей окушыларга арнайы жаттыгу - тапсырмалар, шыгарма-шылык, проблемалык сурактар бер!п, эдеби бШм1н, 61л1кт1л1г1н багалау;

- окушылардын тавдауына, суранысына сэйкес инсценировка жа-сап курауга, сахналык " койылымга б!рнеше энПме, ертег1лер такырыптарын усыну;

- кластан тыс окуга отбасынын к!тапхана, когамдык кепшШк орындарынын, жолдастарынын ьщпалы кандай дэрежеде екен1н бакылау.

Енбекте осындай жумыс турлер1н саралап, гылыми тургыдан тужырымдап, талдап корытындылай келе. мектеп окушыларынын жас ерекшел1г1не сэйкес керкем эдебиетке. деген кызыгушылыгы, багыт-багдары толык аныкталады. Олардын жауаптары, тапсырмаларды орындау дэрежес1 гылыми тургыдан нак,ты мысалдармен дэлелденШ. Корытынды ' бер!л1п отырады. Жогарыдагы жумыс турлер1н жинактай отырып. окушынын окырмандык, такырыптык кнзыгушылыгын эр кырынан алып саралай келе. шартты турде темендег1дей топтарга бал1п керсегПк.

I Топ. Дызыгып окитын шыгармалары такырып жагыйан турл1ше. Бэр1н окуп, бэр!н 61лг1с1 келет1н, .к1тапты ез1не ем1рл!к Сер1к, дос еткен нагыз к1тапкумарлар. Рас. мундай ез1н1н жан дуниес1н

61л1мн1ц, гылымнын. эсемдЗк элемШн байлыгымен сусындатуга шына-йы. кумар окушылар саны вте аз.

II топ. Буяар к!тапты тавдап, талгап окитындар. Олардын ОепПл1 б!р такырыптык кызыгушылыгы бар-(ертег1, согыс, махаббат, шытырман окига, зпостык жырлар, казак халкыныц тарихы, т. б.).

III топ. Бул топка нактылы б1р такырыпка деген кызыгушылыгы жок. колына не туссе, соны окып, жоспарсыз, жуйес1з, максатсыз окитын окушылар. Багдарламалык материалдарга кызыкпайды, ездерДнЩ жас ерекшел!ктер!не сай емес шыгармалары окуга кумар.

IY топ. К1тап окуга мулдем кулкы жоктар. Хрестоматия, окулыктардагы шыгармалармен шектел!п. оныц ез!н толык мецгере ал-маган окушылар. Егер шындыкка келеек, осы топтагы окушылар саны эр класта кептеп кездесед1.

Окырман кызыгушылыгын аныктауга, байланысты жург!з!лген зерт-теу материалдары квркем эдебиетке деген окушыныц кызыгушылыгы кептеген жагдайларга байланысты калыптасатынын байдатты. Булар: а) ата-ананын, басшылыгы; а) к!тапханашы, пэн мугал!м1, класс же-текш!, жолдастарыкыц эсер!;, б) кластан тыс сан алуан жумыс турлер!; в) кино, радио! ' газет, журнал, телевизор хабарлары. Б1а мулде аз окитындармен, т!пт1 окушылардыц белгШ 6ip белег1 мулде KiTan окьшайтындыктарцн аныктадык'.;; Муныц накты ceöerrrepi' ецбекте толык керсет1лд1. Бул: мэселе шетел .галымдарын да аландатып отырганын керем!з. Киото каласында (Жапония. 1991) "Балаларга эс-тетикалык тэрбие беру" мэселес!не байланысты еткен симпозиумда мугал1мдер, галымдар, ата-аналар, к!тапхана кызметкерлер!, жазу-шылар балалардьщ к!тап окуга кызыгушылыктары мулде темендеп кет-кен1н улкен жанашырлыкпен ерекше сез кылып, оньщ нег!зг1 се-6e6lHiH 6ipi, керкем шыгармалардщ мазмуны окушыны кызыктырмайты-ны, мектеп, отбасы тарапынан,басшылыктыц жоктыгы, эр турл1 теле-хабарлардыц эсер! деп керсетт!. Демек, кай кезде болмасын окушыны

-зз-

KiTan окуга уйрету Ici оган 61л1м беру 1с1мен т1келей уштасып жа-тыр. Бул жумысты педагогикалык, ужымныц, ата-ананыд, жеке пэн мугал1м1н1д, к1тапханашыныц тэж1рибес1, 1скерл1г1, уйымдастыру к,аб!лет1 - бэр1 б1р арнага топтастырылуы. б1р максатка тогыскан жагдайда гана нэтижеге кетуге болатынын тэж1риб,ен1з дэлелдед!.

Ек1нш1 тармак "Пэн мугал1м1н1ц кластан тыс оку бойынша жург!зет1н жумыстары". Одушнлардыд эдебиетт1к б1л1м1и1ц мол жэне турадты болуы, эдеби шыгарманы тус!н!п окуына, керкемд!к ерек-шел1к жактарын дэл угынуына байланысты. Окушыныд эдебиетке деген кумарлыгын оятып. . ынталандыру, езд1г1нен окуга уйрету жолдарын калыптастыру. т1л1н байыту. киялдау даб1лет1н тугызу, логикасын дамыту жэне ой елеПнен еткен б1л!мд! жинактап, баяндап айтып, я жазып бере б1луге баулу эдебиет пэн1 мугал1м1н1ц басты м1ндет1 болмак,. Окушыларды кластан тыс оку эрекет1не уйрету мутал1мнен улкен шеберл!кт1, 1скерл1кт1. тапкырлык. таланттылыкты кажет етед1. Муныд ез! эр турл1 эд1стемел1к ти!мд1 тэс1лдерд1 пайдала-нып, • каз1рг1 заман талабынан сай етк1з1лет1н сабак процес!нен бастап. соныд жалгасы рет1нде жург!з1лёт1н кластан тыс жумыстар аркылы 1ске асырылады. Демек, пэн мугал1м1 кластан-тыс окуга бас-шылык жасауда, ед алдымен, эр турл! эд1с-тэс1лдерд1 утымды поддана отырып. окушынын, окырман рет!нде кызыгушылыгын аныктайды. Окушыныд психологиялык жас ерекшел1г1н ескере отырып. эр класс бойынша окушыныд окырмандьщ /диагностикалык/ картасын жасайды. .Бул онын, келешекте . жург1з!лет1н жумыс турлер1не багыт-багдар с1лтеуш1 рет1нде колданылады. Пан мугал1м1н1д аткарар жумыс турлер1 едбекте жан-жадты 'мысалдармен тужырымдалып бер1лд1: а) окуга усыныс жасау; э) к1тап жадалыктарыныд кермес1н уйымдастыру. - Оку жылыныд басында эрб1р окушы мугал1мн1д кемег1мен кластан. тыс окуга ти1ст1 шыгармалардыд т!.з1м1н темендег1дей улг1де жазып толтырып отырады;

Рет саны (Авторы |К1таптын 1Кайдан алды? |0кып шывдач|¥нады ма | | аты | I мерз1м |жок па?

б) мектеп кабырга газеттер1н, радио хабарларын пайдалану. "баспа базарлыгы", ■ "жаксы к1тап - жан азыгы" атты хабарлар уйымдастыру;

в) кластан тыс окыган шыгармаларын есепке алу, есеп беру конфе-ренцияларьи 8тк1зу, езд1г1нен оку барысында окушыньщ ойлау каб!лет1н каншалыкты артканын байкауда темендеПдей улг!де кар-точкалар толтыру колданылды.

Танымдык 1зденд1руш1 С 6з1нд1к п!к1р | Текст! пайдалану

сурактар I I

Пэн мугал1м1н!Ц жург!зет!н жумысыныч б!р! рет!нде казак мек-теб!нде мулде колданылмай, шеш1м!н таппай журген мэселе - кластан тыс оку сабактарын уйымдастыру. "Основой для планирования уроков внеклассного чтения является программа по литературе, создающая своей стабильностью возможность долговременной связи классного и внеклассного чтения на базе . програмных, тем" - деп керсетед! Н.Я.Якушина */. . Диссертацияда-мектепте етк!з1лген . тзж1рибем1зд1 жинацтай келе. кластан ;тыс оду-сабактарыньщ темендег1дей турлер!н керсетт!к.

1. К!р!спе сабактар,

2. Кластан тыс окитын шыгармаларга усыныс жасау сабагы.

3. Корытынды сабактар.

Жумыста У класка арналган кластан тыс оку сабактарыньщ такырыптык жоспары усынылды.

Багдарламага сэйкес "К!тап - ' шебер т!лс1з мугал1м", "Ер-тег!лер дуниес1не саяхат",•"Туган табигатты аялайык". "Шыгармалар сыр шертед!" атты сабактардын, етк!зу жолдары, мазмуны толык 0ер1лд1. Кластан тыс оку сабактарыньщ ерекшел1ктер1н!ч

б1р1 мазмунга бай. оны етк1зуд1н турлер1. эд1с-тэс1лдер1 де сан алуан. Бул сабактардыц такырыбы, мазмуны, келем1, окушылардын б1л1м корына, . психологиялык жас ерекиел!г1не байланысты жург1з1лед1. Демек. жас урпакты идеялык жагынан шындалган, мо-ральдык бейнес1 мвлд1р, ез ел1н мактан ете алатын патриот ет!п тэрбиелеу барысында мектептег1 сан алуан кл^стан тыс жумыстарымен б1рге кластан тыс оку сабактарынын рол1 зор екен1н тэж1рибем1з дэлелдей туст1. Жумыс барысында экспериментт!к кластардагы окушылардын к1тап окуга деген кызыгушылыктары б1рт1ндеп артып, шыгарма мазмупын тус!ну дэрежелер! аз да болса ескен1н керем!з.

Семей облысы 1990-1992 оцу шылы

Класс

Жалпы окушылар саны 476

I Эр клас- |Суракка1Кыска, жал-1Шыгарма |Мулде жа-|тагы оку-|тольщ |пылама гана|мазмунынIуап кай-|шылар са-|жауап |жауап бер- |толык |тармаган-|ны |берген-|тендер |тус1нбе-|дар

I I дер | |тендер I

Бакылау 1 ' 80 9% 55% 22% 14%

2 80 1% 57% 24% 12%

класы 3 80 10% 55% 20% 15%

Экспери- 1 78 16% 65% 12% 7%

мент 2 78 14% 66% ' 11% 9%

класс 3 80 17% 61% 14% 8%

Барлыгы 6 476 12%' 60% 17% 11%

Уа1нш1 тармак к1тапханашыныч окушыны к1тап окуга тэрбие-леудег! аткаратын кызмет1не арналды. А.Байгурсынов "Кбркем эд?-

*/' Н.Я.Якушина Уроки литературы в П классе. М., 1973

биет шыгармасынсыз шын мэн1ндег1 толык канды тэрбие жург1зу, адамды .рухани кемелденд1ру мумк1н емес. 6йткен1 адебиет кещлге сипаты жагынан квркемд1г1мен, магына жагынан кушт1л1г1мен жагады" - 'деп, ете оршды керсеткен болатын */. Демек адебиет жаршысы оныц насихаттау орталыгы - мектеп к1тапханасы. Онын жумысын дурыс жолга кою игШкт! 1стерд1н б!р1 екен1 даусыз. К1тап акыл-ойымыз-дыц рухани казыналар." ордасы болгандактан. к1тапханалардын максаты мен м1ндеттер1 жаца талаптар денгей!не карай кетер!лу! кажет. Орыстын алдыцгы катарлы адебиет ек1лдер1, сыншы педагогтер, мето-дистер! XIX гасырдан 60-80 жылдардыц ез1нде балалар к1тапханасы-нын дамуына ерекше.мэн берген. Бул мэселе В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, И.А.Добролюбов, А.И.Герцен, Н.В.Шелгунов, К.Д.Ушинс-кий, В. И. Водовозов. В. Я. Стоюнин, А. И. Корф, И. А. Рубакин, т. б. гылыми ецбекгер1нде эр кырынан сез болып отырады. Н.В.Шелгунов турмеде журген кез1н1ц ез1нде балалар к!тапханасынын жобасын жа-сап. олардын кластан ^ыс окуына адебиетер усынудын жолдарын керсетуге тырыскан. Бул мэселеде казак мектептер1 жагдайында да галым эд1скерлерд1н ецбектер!н де назарга алынып, эдебиетт! окыту эд1стемес1не катысты ецбектерде б1рге каралып. арнайы сгез болып отырды. К1тапхананын барлык жумысы бук1л мугал1мдер ужымынын, оку-тэрбие жумысымен тыгыз байланысты. 9с1ресе, эдебиет пэн1 мугал1м! жумысы нэтижел! болуы к!тапханашыныц жург1зет1н жумыста-рымен т1келей сабактас. Б1з диссертацияда тэж!рибе бакылау журПзген мектептердеМ к!тапханадагы жумыс турлер!н жан-жакты эр кезевде алып, толык сипаттап керсетт1к. Муныц ез1 к1тапханашыныц жыл бойына журПзеТ1н жумысы- 0ук1л оку-тэрбие жумысыны'н ец езект!

мзселелер1н камтитынын дэлелдед1. К1тапханашыныц окырмандармен

- т ' ■

жург1зет1н сан турл1 жумыстары мынадай.тургыда енбекте бер1лед1: */ А. Байтурсынов ■ Тавдамалы .шыгармалар. Алматы, 1991.

а) такырыптык к1тап кермелер1н уйымдастыру; э) акын-жазушылардыц шыгармашылыгына арналган ар турл! кештер кездесулер, конференция, сайыстар уйымдастыру; б) окырмандармен эцПмелесу кундер1н етк1зу; в) окушыныц уй к1тапханасын тексер1п, ата-анасымен байла-ныс жасау; г) к1тапханалык сабактар етк1зу. Бул сабактардыц белг1л1-б1р жоспары. ет1лег1н мерз1м1, мазмуны, такырыбы пэн мугал1м1мен б1рлесе отырып дайындалады. К1тапханашы жумыстарыныц неПзг! б!р тур1 - окушылардыц к!тап окуын бакылау. окнрман фор-мулярын толтыру, к1тапханалык плакаттар шыгару. окырман кундел!ктер!н тексеру. Ецбекте конференцияныц турлер1, балалар к!табыныц апталыгы. Жец1ст1ц 50 жылдыгы карсацында етк!з1лген "Бауыржан Момышулы ерл1Г1' - б1зге улг1" атты к!тапханалык са-бактыц улг1с1, жург1зу эд1с-тэс1лдер1 толык бер1лд1. Жогары-дагыдай жумыс турлер1н!ц кай-кайсысы болмасын белг!л1 б1р максат-та окырмандармен т1л тауып, тыгыз карым-катшаста жуйел1 жург1з5л1п отырганда оларды кластан тыс окуга баулуда ерекше ыкпал еткен!н керем1з. Эксперимента кластардагы окушылардыц к1тап окуга кьгзыгушылыктары б!рт1ндеп артканы б1зд! К'/антады.

Класс Юкушы саны 1 1 1 |Жумыс жург1з-|Жумыс жург1з-1 тенге дей1н |геннен кей1н

5 600 Мулде к1тапхана-

га келмейт!ндер "50% 35%

У1 800 Окта-текте келе-

т1ндер Ш 50%

VII 900 Туракты окырман-

дар 10% 15% ■

УЫ 700

"Библиотека необходимый помощник, без которого школа и

учителя не могут обойтись" - дейд1 Н. Н.Житомирова */. К1тапханашы тек к1тап улест1руш! гана емес, ол эр1 тарбиеш1 рет1нде кызмет аткарып. эр мектепт1н мактанышы дэрежес1не кетер!лу1 керек.

Терт1нш1 тармак кластан тыс окуды-уйымдастырудагы класс же-текш1лер1нЩ жумыстарына арналган. Мектепте. класс жетекш1н1ц аткаратын жумыстарынын тур! сан алуан. Б1з жумыста класс же-текш!н1ц эдебиетке байланысты жург!зет1н кластан тыс оку тец!рег!ндег1 жумыстарына токталдык- Класс жетекш1л1к - внер. Оган шыгармашылык 1зден1с керек. Нектеп окушыларын психологйялык. педагогикалык тургыдан ерекшел!ктер!н аныктау, олардын кнзыгушы-лыгын, бей1мд1л!г1н, каб!лет1н аныктау, артта калушылыктын. окушыныц тэрт1б1ндег! кемшШктерд1ц себеб1н дер кез1нде айкын-дау, оларды жоюдын ти!мд1 эд!с-тэс!лдер1н дурыс тавдай б1лу -буг!нг1 тавда класс жетекш1ге жуктелет1н басты талаптар. Эрб1р класс жетекш!, ен алдымен, ез класындагы окушылардын бос уакытты калай втк!зет!н1н анкеттеу, эцг1мелесу, бакылау, т.б. кентеген тэс!лдермен жете аныктайды. Мектеп 1с1нде терен тамыр ала бас-таган жачашылдыкка бетбурыс класс жетекш!с1н1ц ез жумысын шыгар-машылыкпен багыттап журПзуге жол ашады. Б1з диссертацияда тэж!рибе журПзген мектептерден класс жетекш!лер1н1н эдебиетке катысты кластан тыс акуды тэрбие жумыстарында пайдалану жолдарын керсетт!к. Класс жетекш1 т1келей класпен жумыс жург!зе отырып, халык педагогикасын "'оку-тэрбие жумысыныц мазмунына терен енг!зуд1ц эд1с-т.эс1лдер1 мен жолдарын рет1не карай карастырын отырады. Муныц ез1 эр тектепте эр мугал!мн!ц 1с-шеберл1г1не карай жузеге асырылуда. Психолог-галым К- Жарыкбаевтын "Халыктык тэрби-* ен1 елеп-екшеп, оньщ терен!не сунПп. туныгын 1шсек, сейт1п буларды балгын жастын бойына б!р!т1ндеп с!ц!ре берсек. жас

*/ Н. Н. Жптомирова Руководство чтением детей в библиотеке. М.. 1364

урпактин бойына гасырлар бойы жиналган барлык асылдарды с1н1рУД1 кузеге асырган болар ед1к"*/ деген п1к1р1нде улкен ман1 жатыр. Класс жетекш1н!ц халщтик салт-дэстур нег1з1нде жург1зет1н тэрбие жумыеыныц ]Х класка арналган улг1-жоспарын толык келт1рд!к. Халкымыздыц улттык сез!м1н, унамды касиеттер1н уга б!луге. улц-лигин, терецдШн тануга багытталган мундай 1с-шараларды эр мугал1м. класс жетекш! езШ1ц ой-ер1с1не байлаиысты турленд1р1п етк1зед1. Ецбекте Б.Булкышевтын ем1р1 мен шыгармашылигына арналган "Жалынды ом!р" /УШ класс/. "Куй атасы - Курмангазы" /X класс/ тербие сагаттарын етк1зу улг1лер1 толык бер1лд1. Демек, класс жетекш1 оку-тэрбие жумысыныд артуына т1келей кемектесе ала-тыны даусиз.

Б1рак. тэж1рибе жург1зген мектептердег1 кептеген класс же-текш1лер вз м1ндет!н дурыс аткармайтиндыктарина кез1м1з жетт1. Класс жетекш! б!р кластагы окушынын б1р-б1р1нен м1нез1мен. Каб1лет¡мен. арман-муддес1мен, эр 1ске бей1мд1л1П- мен ерекшеле-нет1нЗн жаксы тус1нуге умтылуы та1с. Эр окушынын бойындаги жацси кыликтар мен касиеттерд1 жет1лд!ру уш1н класс жетекш1 окушынын психологиялык ерекшел1ктер!н ескере. оган тэрбиел1к эсер етуд1ц негурлым ти1мд! жолдарын 1здест1р1п. ез 1с1н жет1к б1лет1н шебер уйымдастырушы болганы аОзал.

Бес1нш1 тармак, ата-ананьщ баланы к1тапка кызыктирудаш ыкпа-лына арналди. Эрб1р отбасы балаларын тэрбелей отырыгг. жасвсп1р1м 1збасарларымизды дурыс калыптастыру 1с1н1ц б1р бел1г1н аз1 аткарып отырганын жете тус1ну1 керек. Б1зд1н, зерттейт1н мэселем1з келешек урпакты тарбиелеуде^ ата-ананын бук1л кумысын к&мтып керсету емес, тек кластан тыс оку мэселес1не тиг!зер ата-ананын

*/ Ж. Жарыкбаев Аталар сез1 - асылдыц каз1. Алматы. 1980. 116. Казак тап1м-тэрбиес1. Алмато, 1985. 224 б.

щпалин. аткаратын кызмет аясын саралау. Эрб1р ата-ана уйде окудын м1ндеттер!н, к1таптыц адам ем1р1нде алатын орны мен мацызын терец угынып тус1ну1 кажет. ез балаларын к1таппен жумыс. 1 с'гей б1луге уйрету. окуга кызыгушылык тугызудьщ жолдарын карас-тыра б1лген отбасында нагыз окырмандар тэрбиеленер1 сезс1з. К1тап оку - тэрбиен!н жэне баланьщ ез1н-ез1 тэрбиелеуд1н, манызды кайнар кез! екен1н ек1н1шке" орай кепшШк ата-аналар терец тус!не бер-мейд1. ■ Б1з зерттеу барысында кептеген ата-аналармен кездес!п, п1к1рлес1п, сырласа отырып, ез ойларын ортага салуга мумк1нд1ктер тугыздык. Ол бакылау, байкау жумыстары кез1нде де унем1 назарда болды. ПШрлер жиынтыгы жумыста толык келт1р1лед1. Кластан тыс окуга басшылык жасау - мектеп пен ата-ана б1рлест1г1н камтамасыз ету - улкен педагогикалык проблема. Осыган сэйкес диссертацияда ата-аналармен жург1з1лет1н жумыстардыц мынадай ти1мд1 жолдары аныкталып керсет1лд1: а) ата-ананыц мектеппен, к!тапханамен бай-ланысы; э) уй к1тапхаЬасыныц сапасын арттыру жолдары; б) уйде б1рлес1п к1тап окуды адетке айналдыру мэселес1. Жеке адамныц жогары моральдык касиет1, ец алдымен, отбасында дамиды ар1 калып-тасады, ягни педагогикалык ужымныц - пэн мугал1м1н1ц. кЧтапхана-шыныц, класс жетекш1н1ц. ата-ананын, тэж1рибес1, 1скерл1г1. уйым-дастыру каб1лет1 б1р арнага топтастырылып. б1р максатка уштасты-рылганда кластан тыс оку жумыстарыньщ айтарлыктай нэтиже бе-рет1н1н тэж1рибем1з керсетт1. Ол бук1л оку-тэрбие процесш1н жан-дануьна. окушылардьщ сабак улгер!м1н1н артуына септ1г1н тиг!зд1.

Класс | I Тэж1рибеге катыскан окушлар саны

|5 /ете жаксы/|4 /жаксы/|3 /орташа/|2 /жаман/

Бакылау 750 3/ -33/ 52/ 12/

31/ 4/

41/ 8/

Yffllmal тарау Эдебиет бойынша кластан тыс жумыстардын эдЮте-мес.1 мэселес!не арналган. Бул тараудын б1р1нш1 тармагында кластан тыс жумыстардын турлер1, мазмуны мен етк1зу жолдары камтылды. Эдебиетт! енер табигатында сай окып-б1луге, онын идеялык-эстети-калык мэн-магынасына терен, бойлап. ерк1н кабылдауга кажетт1 б1л1ммен, б1л1кт1л1кпен каруландыру, окырмандык мэдениетт1 кетеру мэселес1 тек сабакпен гана шектелмейд1. Ол кластан тыс жумыстарга да т1келей катысты. байланысты болып табылады. "Единство урочной' в внеурочной работы - залог успеха в преподавании литературы" -дейд1 эдебиет1 галым Ж. Э. Кушнарева»/. 1987 жылы 26-29 мамырда шыгармашылыкпен жумыс 1стейт1н мугал1мдерд1н республикалык б1р1нш1 слет1 болып етт1. Нунда: "Мектеп жумысында ураншылдык ба-сым. Ken мугал1мдер жогарыдан нускау кутуде. Кагаз кеп, жоспар, шара жетк1л!кт1. формальдылык басым. Мугал1мдер окушыларды кластан тыс жумыстар барысында калай тэрбиелеуд1 б1лмей дагдарыска ушрауда"**/ деген ашык; п1к1рлер айтылды. Сонгы жылдарга дей1н тэрбие жумысы коммуниста мораль кодекс1 нег!з1нде, барлык тэрбие саласы б1р багытта, коммуниста партия идеясы тургЫсынан жург1з1л1п келген1 белг1л1. Жастарымыз халкымыздыд салт-дэстур1н умытып, т1л1нен айырыла бастау кауп! туды. Демек. буПнг! тавда

*/ К. Э. Кушнаревз "Из опыта внеклассной работы по литературе"

Кссква. 1э70. стр. 34. »*■' Казахстан мектеб! журналы. 1987 HS'

кластеры

Экспери- 740 10/ , 55/

ментт1к

кластар

Барлыгы 1490 7/ 44/

жастарга б1л!м нег1здер1н менгертумен коса, оларды сабакта жзне одан тыс уакытта тэрбиелеу мзселес1 ец басты проблема болып отыр. Себеб! окушы жастар керкем эдебиет окуга кулыксыз, кинотеатр-ларга, музей, т.б. мэдени орындарга баргылары келмейд). Жогарыда окушыларды оклрнан рет1нде зерттеу. бакылаулар нэтижес! керсет-кен1ндей, к1тапхана залына айлап келмейт1н окушылар кездесед!. Бул окушылардын рухани жутаедыгын тугызып, олзрда имандылык. ина-баттылыктын азаюына эсер ет1п, олардын !ш1нен келенс1з 1ске каты-сушылардын шыгып жатканын керсет1п отыр. Бул жагдай кеШр мугал1мдерд1н окушылар туралы темендег1дей п!к1р айтуына себеп болып жур: "каз1рг! жастардиц кепш!л1т1 ар, ождан, 1згШк, адал ецбек, карапайымдылык, к1ш1пей1лд1л1к, кайырымдылык сиякты мо-ральдык жэне эдепт!л1к касиеттерд!н кун! еткен деп б!лед!. Олар-дыц жалпы мэдени дэрежес! кулдырауда" - деп жазады */.

Бул, б1р1нш1ден, кейб1р ата-ана тэрбиес!н!н элс!зд!г!, бала-ныц бацылаусыз ез бет!мен кету!н1н нэтижес.1. Зр турл! жаман кылыктарга ел1ктеуш1л1кт1ц окушылар арасында кездесу!не байланыс-ты. Ек1нш!ден, кластан жэне мектептен тыс жург1з!лет!н жумыстар-дыц гылыми-эд!стемес1 болмагандыктан, олар шашыранкы, жуйес1з уйымдастырылады. Сонымен б1рге мектеп пен ата-ана, когамдык уйым-дар арасындагы байланыстьщ жоктыгынан деп багалаган дурыс. Демек, будан мектеп, отбасы, когамдык уйымдар б!л1м мен тэрбие беру барысында эдебиетке байланысты ар турл1 кластан тыс жумыетарды жуйел!, максатты, сапалы турде б!рлесе журПзу! кажет деген коры-тынды шыгады.

Уакыт озган сайын жана талап, сан-оалалы мПшптер тунндай-ды. Демократия тагылымдары. нэтижеспнде улттнк Дйстурге, тэл!м-тэрбие бастауларына лен кою, оган жэнашэ кизкараснен карал

* ' " К^закотан мутал1м1" газет! 1995 жыл 9 мзмыр-.

байыптауга бег бурылды. Б1з бул тарауда эдебиетке катысты кластан тыс жумыстардыц ед нег!зг1 турлер1не токталып. мектеп жагдайында оксперименгПк тэж!рибеден етшзген, уйымдастыру барысында колай-лы деп тапк,ан турлер1н улг1 рет1нде толык усындык.

Эдебиетке байланысты кластан тыс уакытта жург1з1лет1н жумыстыч нег1зг! б!р саласы - турл1 уй1рмелер. Диссертацняда эде-би-шыгармашылык, мэнерлеп оду, драмалык уй1рмелер жумысы жан-жакты гылыми-эд1стемел!к тургыдан талданып, мысалдар аркылы керсет1лд1. Бул аталган уй1рмелерд1ч эркайсысыныц ез алдына кездей'Пн мацсаты, жумыс мазмуны мен формалары, уйымдастыру прин-циптер! бар. Олардыч ортак ерекшел1ктер1 толык ескер!лд1. Орыс эдебиет1н окытуга байланысты жург1з1лет1н кластан тыс жумыстыч нег1з1 эдеби уй1рмелерден, эдебиетт1к б1рлес!п окудан бастау алганы . белг!л1.. А. Я. Роткович, И. 0. Збарский. В. П. Полухина, Я.Г.Неструх, В.И.Столетова, Г. А. Курдюмова, т. б. ецбектерШде эдеби б!рлест1ктер, уй1рмелер эр кырынан алып карастырылган. XIX гасырдыц 40-50 жылдарында орыс гимназияларында кластан тыс б1рлест1ктер, кластан тыс оку мэселес! epic алды. Руксат ет1лме-ген эдебиеттерд! кластан тыс уй1рмелерде окыгандар ете катан жа-заланды. Гимназияда кластан тыс жумыстардын турлер1 "Окырмандармен энпмелесу кун!", ''Поэзия кештер!" болып калыптасты. Мундай шаралар кей1н эдебиетте жург1з!лет!н кластан тыс жумыстыч дамуына жол ашты.

Казан тецкер1с1не дей1н Казакстан жагдайында д1ни мектептер, медресе гана болганымен, урпак тэрбиес1н1ц ойландырмаган кез! жок. Гасырлар бойы калыптаска}/ дэстур бойынша казак баласы тэрби-ен1 уй 1ш1, айналасы, ескен ортасынан алатын болды. Ауыз эдеби-ет1н1ц озык улг!лер1 тэрбие куралы рет1нде пайдаланшды. Ауцз эдебиет1 • - халкымыздык сан гасырлар бойы жогалмай, кунднлыгвд, асылдыгын жоймай, буг1нг1 б1зге жет!п отырган асыл казынасы. Ооу

казынаныц бар асылын буг1нг1 урпак бойына дарыта б!лсек, онда бШм де, тэрбие де ез!н1н нэтижел1 жем1с1н берер1 сезс!з. Тарих сырына зерделей ун1лсек. казак жастарына аскан жанашырлыкпен караган данышпан Абай жазу, сызу мектеб1м1з болмаган куннЩ ез1нде. мацына жастарды зшнап, оларда эдебиетке баулып шыгармашы-лыкка тэрбиелеген. Болашак улы акын Абай жас кез1н1н ез!нде неб1р ертег!лер мен ацыздарды. батырлар жырын. акын-жыраудыц толгаула-рын, шешенд!к сез улг1лер1н б1л!п, жадавда сактап, баскдларга ай-та б1лген. Уэсилэ Абайкызы: "Б1з сабактан шыкканан кей1н экем б1зд1 шакырып алып эцг1ме айтатын. Орыстыц Пушкин. Лермонтов де-ген акындарынын атын мен 9 жасымда тунгыш рет экемнЩ аузынан ест1д!м. Сондай~ак. акем талантты жастарды айналасынан жиып. кейб1р кисса-дастандарды б1рлесе талдайтын. 6з п1к1р1н б!лд1р1п, дурыс айтылмаган жер1 болса, тузейт1н" - дейд1*/. Б1зд1ц адебиет уй1рмелер1м1з осындай отырыстардан бастау алды десек, кателес-пейт1н сияктымыз. Дазак''даласында мектеп, оку орны болмаганымен, улы акын айналасына жиналган талантты жастардыц топтасуын алгашкй эдеби б!рлест1ктерд1ц квз1 деу1м!зге болады. Кез1нде Ыбырай Ал-тынсарин жазган: "0ку-б1л1м беру жуйес!н сабак уакытымен гана шектеуге болмайды, интернатта туратын балалар уш1н кластан тыс жумыстар, езд1г1нен к1тап оку мэселелер! жуйел1, жан-жакты журпз1лу керек" - деген п1к1р! буг!н де ез кундылышн жойган жок. Демек. эдебиетке байланысты уйымдастырылатын кластан тыс жумыстар кай кезде болмасын. эс1ресе буг1нг1 тацда эр мектепте .шеш1м1н тауып жург1з1лу1 окУ-тэрбие процес!н1ц ен езект1 пробле-масынын 01р1 болмак.

Эдебиетке байланысты жург1з1лет!н уй!рмелерд1н кай тур1 болмасын белг1л1-б!р максатты кездейтШ жумыста жан-жакты

»/ Абайды оку :эл1ппес1, Алматы. Рауан. 1994 8 бет.

керсет1лд1. Олар а) керкем эдебиетке деген окушылардыц суй1спеншШг1н, ынта-ыкыласын одта отырып. окырмандык; мэдениеПн тэрбиелеу; э) окушыларды вз бет1мен 1зденуге нег!зг1 жэне косымша эдебиеттерд1 рет1н..--е к,арай пайдалану жолдары, кепшШк алдында вз П1к1р1н б!лд1руге ауызша сейлеу дагдыларына жет1лд1ру; б) эдебиет сабактарында алган б1л1м нег!здер1н 1лгер1 дамыту, осыган сэйкес окушынын эдеби ер1с!н кенейту; в) улттык ерек-шел!ктер мен эдет-гурып. салт-дэстурд1 таныта отырып, окушыда та-рихи сана калыптастыру: г) ок;у-тэрбие барысында мугал!м мен окушынын шыгармашылык ынтымактастыгын ныгайту,

Жумыста эдебиет уй1рмесШч уи тур1н уйымдастырудын утымды екен1 дэлелденд!.

1. Эдебиет тарихы.

2. Сез сыры.

3. Жас калам.

Осы уй!рмелерд1н жумыстары толык; камтылып карастырылган мэселелер1не мысалдар аркылы жан-жак;ты талдаулар бер!лд1. Уй1рме газегтерШн бет1нде сэтт1 шьвдан материалдар жарияланып керсет!лд1. Окушларды шыгармашылыкка тэрбиелеуде эр турл1 тап-сырма, м!ндеттемелер. эдеби-жаттыгулар бер!л1п отырды. Жумыста мэнерлеп ок,у уй!рмес1н1н ерекшел!г1, шыгарманын мазмунын тус1ну. кабылдау. курдел1 процесс екен1 дэлелдещЦ.

Мэнерлеп оку эдебиет сабагынын бел1мдес курамы рет1нде карастырылгандыктан бул уй1рмен1н канызы зор. Енбекте теменгг класс окушылары гана емес. жогары кластарда да шэк1рттерд1ц кепшШг1 текст1 мэнерлеп оки алмайтындыгы ескер1ле отырып, мэнерлеп окуга теселд1руд1н эд1с-тэс1лдер1 текспен жумыс 1стеу барысындагы дайындыктар, т.б. накты мысалдармен жан-жакты гылыми т|-ргыда.ч кен турде сипатталадц. Бул жумыстардын, нэтижес! б1рден кьр5н? цсйу.гйлы. Ол мутал!м мен окушнкн унем! узд!кс!з жумасин

кажет отед!. Уй1рме жумысынын барысында термеиН, жыршы, дастаншы, аГггыскер окушыларды тэрбиелйу, кетермелеп отыру жолдары керсет1лд1. Мэнерлеп окуды шывдай тусу уш1н уй1рме жетекш1с1н!к пэн мугал1м!нен улкен жауапкерш1л!к талап ет!лед1. Уй1рме же~ текш1с! мен пэн мугал1м! окушыны сезд1 дурью.. шапшац, дауыстап окуга, уйде Нитей оцаша окуга. окыганда тус!не, сазына келт1р1п. мэнерлеп кепшШк алдында окуга, рольдерге бел!п ок,уга уйрету ке-рек. Бул ретте жасалатын жумыстын турлер!, тэс!лдер! нактылн мы-салдармен б1р-б!р1мен тыгыз байланыста жург!з1лд!. "6з1вд! тыцда" атты арнайы ауызша жаттыгулар, "Кекшетауга саяхат" атты поэзиялык сырласу сагатында эпидаскон аркылы экранга тус!р1лген поэмадав алынган уз1нд1лер мэнерлеп окылды. Жумыста мэнерлеп окуга жат-тыктырудын турлер!, жуйес! бер!лд!, олар: а) окылатын текспен та-нысу; э) елец элементтер!н. буын, бунак, шумак, тармак, нргак. уйкастарын ажырату; б) текстег! ой туй!н!н табу сиякты, т.б. жолдары толык, айкындалып, мэнерлеп окуга кластан тыс жаттауга текс-тер усынылды. Уй1рме мушелер! журтшылык алдында сынга тус!п. ез!н!н мэнерлеп, керкемдеп оку жен1ндеп енер!н керсет!п, ол уй1рмеде жург1зген жумыстарынын, кейб1р тур1 шыгармашылык есеб1 кызмет!н аткарды. Эдебиетке банланысты драмалык уй!рие мектеп тэж!рибес1нде жи1 кездеспесе де, бул уй!рмеге окушылар катысуга ынталы екен!н тэж1рибем1з керсетт!. Шрме жетекш!с! мектепт!ц оку-тэрбие жоспарын 1!ег!зге ала, уй!рмеге катысушы окушылардын талабнн ескерШ, келешек жург!з1лет1н жумыстын турлер!н жоспар-лайды. Нег1зг1 максаты: окушынын енерге кулшынысын тэрбиелей оты-рнп. керкем шыгарма болмысын жете тануга~жол ашады. Мыс алы: бул жумыстын тур.1: а) окушыда жалпы драмалык шыгарма туралы угым калынтастырады; э) драмадагы неПзг! тартысты угьптнрады: 0; ш-в-са т!Л7 керкем т1 л болгандиктан. онык шннайылнгн. д-лдич, он нашлыгы, уыт отк1рл1г1. эркайсысыныц ерекшел! г!н? окушач-ч} т »е-

те тус1не б1луге багыттайды; в) окушылар кей1пкерге ел!ктеуге, оныц т1л манер1н келт!руге тнрысады, ол жайлы тус1н1г! далыптаса-ды. Уй1рме жумысыныц нэтижес1 кеб!не жетекш1н1н жеке басыныц тагылымына, б1л1м1не, внер!не, режиссерл1к к,аб1лет!не байланьюты керШед!. Уй1рме сабактарында мектеп багдарламасына байланысты шагын инсценировка, пьесалардан уз1нд1. эр турл! койылымдар даяр-ланады. Диссертацияда: "Абай жолы" романынан Абайдьщ нагашы ел!не келу1, СемейдеН Гоголь к1тапханасындагы Абай мен орыс чинов-ниг1н1ц кацтыгысын уй1рме мушелер! сахналык крйылым (инсценировка) тур!нде керсетт!. Эрине мектеп сахнасына к;ойылым дайындау кеп жаттыгуды. релдерд! ойнау. сейлеу мэнер!н, сахналык кимыл, эре-кет. т. б. иегеруде жан-жакты тэж!рибел1к 1стерге 'уласады. Шагын диалогке курылган мундай койылЫмдардыц ез1 окушыларга Абайдыц созге шешенд1г1н,. тапкырлыгын б!р кырынан таныстыра отырып, акын ем1р1не окушыны жакындата тусед!. Романнан алынган уз!нд!лерге жанды суреттер бер!п, драмалау окушыларды кызыктырып, оларда "Абай жолы" романын толык окып шыксак деген умтылыс пайда болады. Ец бастысы эр окушыныц керкемд1к талгамын дамытуга эсер1н тиг1зед1.

Ек1нш1 тармакта "Кластан тыс жумыстыц кепшШк турле"р1": а) эдеби кештер, эдебиет • апталыктары, елкетану уМрмелер! туралы жумыс турлер! жинакталып сипатталды. Жумыста: "М.Эуезов - драматург" эдеби кеш1н етк!зуд1ц жолдары. "Билерд! тыцдайык" эдеби-егпк ойындар. "9з1цмен сырласады урпактарыц" С.Сейфуллинге ар-налган музыкалык кеш улгШ, "Абай мурасы - асыл казына" апта-лыгыныц калай жург1з1летШ т'олык керсет1лген. Жумыс турлер1н окушылар (уй1рме мушелер!) жауапкершШкпен аткаруга тырысып. ездер!не бер1лген арнайы тапсырмаларды (сахнаны жабдыктаудн. ролге сай киИмдер эз!рлеуге) орындауда оКушылардыц эркайснсы вз!н!ц цаб1лет1н, 1скерл1г1н. шеберл1г1н. танытш. Олар нз

штерШен актерлер, режиссерлер, суретш!лер, сценаристер шыгатын-дай сез!не б!лд1. Жогары класс окушыларыньщ эдебиетке байланысты жург!з1лген эр турл1 кештерге катысуы эксперимент журпзген а^ашкы жылдарга Караганда, эксперименте^ сон,гы кездерИзде б!ршама артканын керем!з. Муны таблица аркылы керсетуге болады.

Экспери- Казак Катысушы Эдеби Керермендер алдында енер1

мент эдебиет!- уй!рме кешке керсетуш1лер саны !

жылдары нен етк!- мушелер катысцан 1

з!лген саны жогары 1 рет | 2 рет I 3 рет I

кештер класс 1 1 1

саны окушыла- 1 1 1

рыньщ

саны

1984 - 1 1 1

20 58 160 52 | 18 I 9 I

1989 - 1 1 1 1 1 1

1989 - ъ 1 1 1 1 1 1

■' 48 282 840 384 | 64 I 31 |

1994 -

Сондай-ак ецбекте эдеби мазиунга курылган елкетану уй!рме~ лер1н1ц жумыстары жан-жакты керсет1лд!. Бул уй1рмелер окушысын енегел! 1ске коршаган орта сырын тус!нуге умтылдырды. Сондщтан оньщ танымдык тэрбиел1к мэн1 кушт! екнен1 аныкталды. Жазущы М.Магауин: "Каз1рг1 кезевде казак халкы уш1н ец мэнд! мэселе -еткен тарихын б!лу, . ата-бабаларымыздыц айбарлы болганын, елхнЗц айбшды болганын. жер1н1ц киел! болганын тану"*/ - дейд!. елкетану уй1рме отырысында ел, жер тарихы туралы соны деректер каралыл, эцг1ме аркауы болып отырады. "Велико значение краеведения и, в

*/ М.Магауин. Гасырлар бедер!. Алматы, 1991.

расширении литературного кругозора школьников, развитие у них интереса к художественной литературе"прошлого и наших дней, в формирований читательских потребностей, навыков анализа и критической оценки литературных произведений" - деп орынды керсетед! эд1скер мугал1м Д.Д.Белоусов*/, блкетану уй1рмес1н!н мушелер!, ен алдымен. музейлерге, театрларга мэдени жорыктар мен саяхаттарга барудын мерз!м!н белг1лейд1, ол уш!н алдын ала дайындык жумыстары жур.г1з1лед1.

YMlHini тармак енбекте Семей облысындагы Абай республикалык, мемориалдык музей1не, акыннын туган жер1ндег1 ¡Кидебай корыгына. М;Эуезовтыц туган ауылындагы Бер1л1 музей!не, Дунанбай, Шэкэр!м, Кйкбай, т.б. ес!мдермен байланысты мекендерге саяхттар жумыста кен турде сипатталады. Саяхаттар соцынан окушылар "Жидебай сапа-рынан алган эсер!м", "Улылар туган елкеге саяхат" сиякты, т.б.' шыгармалар жаздн. Бул шыгармалардан окушылардын улы Абай улг!с1не куштардыгн, акын даналыгын тануы, сез1ну1, Абайды б1луд!ч оз1 улкен мектеп екен1н тус1ну1 анык байкалды. Окушылардын шыгармала-рында кероеткен ездер1нше niKip тужырымдауы куанарлнк жай. Тэж1рибе барысында Ф.М.Достоевскийд1н эдеби мемориалдык музей1мен танысудщ окушыларга acepi мол болганын байкадык. Енбекте ол жан-жакты корсет!лд!. Окушы п1к1рлер! толык бер!лд1.

Эдебиетке байланысты жург!з1лет!н кизыкты жумыстардыц 61pi -эдеби олимпиадалар етк!зу. Олимпиадага, нег1з1нен, 1р1ктел!п кел1п, ен тзцдаулы узд1к окушылар катысады. Ондагы жарнсу, озу оез!м1н тугызу максатындагы жумыстар окушыларга кушт1 эсер етед1. глсушыпарднн эдебиеттен, т1лден б!л1м денгей!н, т1л мэдениетзн кчннплыкты еоуатты жазып, дурыс сейлей б!лу!н, казак т!л! мен

*/ Д. А, Белоусов Лптуратурно-крзеведческиП кружок в сельский М., igaa ст. ¡2

адебиет пэн1н1ц мугалШерШн, жумыс нэтижеспн саралка салып, аныктауда кластан тыс олимпиадалардын, манызы зор. Олимпиада жумы-сы ецбекте толыгымен керсет!лд1, республикада тун,гыш етк!з1лген олимпиададан мысалдар келт!р!лд1.

Сондай-ак диссертациялык, жумыста экспериментт!к класта жургШлген "Ана т!л!н аялайык" сайыс кеш!н!ц улг! жобасы усыныл-ды. Эдебиетке байланысты мектептен тыс уйымдастырылатын жумыстар-дыц б1р! рет1нде эдеби клубтар жан-жакты сез болды. ■ Каз!рг! танда б1р кездег! "пионерлер сарайы" жастар сарайы болып эр турл1 багытта ти!ст1 жумыстар аткарылуда. Эдеби клубтар б!рлест!П ней жерлерде жастар сарайында жург!з!лет!н жумыс турлер!нЗц бар! рет!нде кер!н!с табуда. Эдеби клубтыц нег!зг! б!р секциясы "эдебиеттану мектеб!". Клуб мушелер!н1ц 4 уйымдастыруымен атк1з!лген "Поэзия апталыгы" улг1с! диссертацияда бе]э!лд1.

Эдебиетке катысты соцгы жылдары мектептен тыс аткарылып журген игШкт! 1стерд!н, б!р! - ортамызга кайта оралган Наурыз мейрамын етк!зу. Бул мандетт! аткаруда нег!зг! жук эдеОиет пэн1 мугал!мдер!не, уй!рме мушелерше тусуде. Б1з жумыста, ец алдымен. ез1м1з тэж1рибе жург!зген мектептерде, одан кей!н облыстык, ау-дандык мектептерге таратылган "Наурыз" мейрамын етк!зуд!ц эдебиетке катысты улП-жобасын толык керсет1п усындык.

Тертанш! тармак. эдебиетке байланысты жург1з!лет!н кластан тыс жумыстардын, бэр! "б1рнеше мектепте оншакты жылдар Шнде экс-перименттен етк!з!лд1. Эксперимент кез!нде: а) бакылау класы; э) эксперимент кластары жумыс 1стед1. Эксперимент ез!м!зд1ц узак жылдар бойы педагогикалык !с-тэж!рибем!з барысында жинакталган корытынды тужырымдамаларга сэйкес, эд1стемел1к ецбектердеП Шйрлерд!, психология мен педагогика, эд!стеме гылымындагы соцгы жзналыктарды жан-жакты талдап, сараптау нэтижесанен туган гылымн болжамдар негШнде жасалган эдебиеттен жургШлетШ кластан . тис

жумистар ад!стемес! бойынша жург!з!лд1. Эдебиетке байланысты кластан тыс жумыстардыц гылыми-ад1стемес1 тек эксперимент жург!з!лген кластарга гана емес, облыстын кептеген мектептер:нде кластан тыс жумыстардын сан алуан турлер!н, уй1рмелерд1н б!рне-шеу!н жыл бойы унем! белг1л! б!р максатта' журел1 жумыс 1стеуге багыттап, мектеп тэж!рибес1не еНПздхк. ,

Диссертацияда тандалып алынган эксперимент« максат-м1ндет-тер1, тур!, объект!с1, колданылу шег!. т. б. мэселелер жен!нде жуйел1 де айкын магулматтар бер1лд!.

Экспериментт1к, бакылау, зерттеу тексеру жумыстары уш ке-зенде етт1, оган алпыстан аса мугал!мдер тартылды, 2000-га жуык анкеталар таратылып, жауаптар алынды, 1ООО-га жуык жазба жумыстары талданды. Ен бастысы, енбекте бер!лген кластан тыс жумыстын турлер1 экспериментен етк!з1л1п, жан-жакты гылыми непзде талда-нкп, утымды, ти1мд! дел!нген турлер! аныкталды. Жумыста: эдебиет, мэнерлеп оку. драмалык уй!рмелерд!н жумыстары. оларды мектеп тэж!рибес!нде орынды уйымдастырудын жолдары керсетШп, тэж!рибе-ден етк!з!лд!. Уй1рмелерд1ц жумыстары б!р максатка тогысып, окушылардын эдебиет сабагынан алган бШм к,орын молайтып, ой-ер1с!н дамытып, дуниетанымын, шыгармашылык каб!лет!н арттыра-ды. Б1з мектептерде журПзген байкау жумыстарымыздын нэтижес1кде эдебиетт!н эстетикалык мэн-магынасына терен бойлай, ерк1н кабил-дауга кажетт! бШммен, бШктШкпен каруландыру. окырмандак мэдениетт! кетеру тек сабакпен гана шектелмей эдебиетке байланысты' кластан тыс жумыстармен уштастырыла жуйел! турде журПзген жагдайда ти!ст! нэтижелер беретШн керд!к. Диссертациялнк, жумыстын • корнтынды б9л1м1нде зерттеу нэтижелерШн -тукырымдзрн сез етШп, нег!з1нен, темендеПдей мэселелергё.назар ауда'рнлдьг:

1. 'Мекткпте балалардыц эдебиеттен б1л1мдер1н- терендеНп. ннгайта тусе?1н. оларды • кажетт! бШмдШк дагдшидом!

1скерл1ктерге теселд1рет1н эдебиетке байланысты кластан тыс жумыстардын мазмуны мен жуйес!н аныктап. эд!стемес1Н жасау уш!н срыс жэне шетел мектептер1ндег! мугал1мдер колданып журген жумыс-та^дьщ мазмуны мен жуйес! зерттел!п, олардыч 1ш1нде б!здщ улттык ерекшел!ктер1к1збен эдебиет!м1зд1ц окытылуы дарежес!не карай кург1з!лет1н жум^'старга сай келетхн улг!лер1 1р1ктел1н1п алынды, уйымдастыру жолдары 1здест1р1лд1.

2. Кластан тыс жумыстарды утымды уйымдастырудыд жолдары карастырылып, оны кандай жуйемен, калай жург!зу керектШ эксперимент аркылы аныкталды.

3. Жумыс барысында окушылардыц улттык салт-сана, дэстур мен здет-гурыггган алыстамай, халыктьж, педагогиканыц кайнар кездеранен бастау алуыка нег!здеп отырдык,-

4. Эдебиетке байланысты кластан тыс жург1з!лет!н сан турл! жумыстардык, нег!зг! езег!. к!лт1 - кластан тыс оку. Демек. окушы-ларды окырман рет!нде зерттеу, окырмандык кызыгушылыктарын■калып-тастыру» барысында олардьш, психикасын, танымдык кызмет!н (туйс!ну-, кабклдау, ее, киял, ойлау. сез!ну, т. б.) .кушейтШ, шыгармашылык 6елсендШктер1н арттыратындан децгейде журПзу ескер!лД1.

5. Эдебиетке байланысты жург1з1лет!н кластан тыс жумыстар ояьщ 1щ1нде кластак тыс окуды уйымдастыруда темендеПдей максат кезделд!:

а) окушылардыц керкемд!к талгамын. танымдык. белсендШПн, щыгаркашылык <ЖУ мэдениет!н эдебиет сабагына деген ыкыласын арт-тыру;

э) окыган шыгарманы жан-жакты терец талдай б!луге, оныц к,ай-талакбас зсемдьПн сез!п кабылдай б!луге уйрету, эдеби теориялык материзлдарда мечгертуге баста назар аударту;

б) окушылардщ 71лШ. дзмнту: -олардьщ ойын адызша жэне жазба-2:2 дурне квл1с«ре баяэдзй б1луге уйрету; шгарманы багалап

тус!нуде ойлау операцияларына жетелеп отыру;

в) шыгармашылык, ойлауга баулу, кластан тыс оку аркылы 9з1н-ез1 тэрбиелеу: улттык сез!м мен тарихи сана калыптасткру мэселелер! жумыста жан-жакты карастырылып мысалдар аркылы дэлел-дещЦ.

6. Кластан тыс жумыстарды уйымдастырып жург1зу -барысында олардыц барлык турше ортак'мынадай нег1зг1 ад1стемел!к нускау басшылыкка алынуы керек:

а) жастарымызды осы замангы еркенкетт! елдердщ уландарынаа тапкыр. 1скер. талапкер болып есуге тэрбиелейт1н эдебиетке байла-нысты кластан тыс жумыстардыц ец утымды, ти1мд! турлер!н колдану;

э) жумыстыц кай тур г б'олмасьи окушьшын, ынтасы мен кызыгуаы-лыгын арттыра отырып, олардын, ез' ер1ктер1мен катысукн камтакасыз ету;

б) кластан тыс жумыстарды окушьшын, иыгармашылык-Каб1лет1не козгау салатындай дэрежеде етк!зу; ец бастысы к1тап окуга деген куштарлык тугызудыц.жолдарын карастыру;

в) ойлаудьщ салыстыру, талдау, жинактау, жалпылау, нактылау амалдары аркылы керкем шгармаларды мецгер!п. ез1нд1к ой-цШр тугызу;

г) шыгарма бел1мдер!не мазмун желЮ! бойынша здеби суретте-мелер жасау, инсценировка дайындау. шагын койылымдар эз!рлеу; мэнерлеп жатка айту.-

Вул жумыстарды ' белг1л! б!р жуйекен 1ске асыруда пэн мугал!м1, кЛтапханашы, ата-ана, класс жетекш1с1. адЦс б1рлест1ктерШн же?еки1с1, мектептен тыс тэрбие жумысын уйымлао-тырушы т. б. жумыстары б1рл1кке каралкп, 6ipiH-öipi толыктыратн;-:-дай д-эрежеде oipiry м-эселес! жолга койылды.

Eyriuri танда казак нектептер1н1ц мэде-нл д&резк£1и артти-ру, оку-тярЗие жумыскн :ка;;сартуда рухзки жадзрту, -¿кш 6и;кке кегйру

мэселес!н ти!мд1 шешуде эдебиетке байланысты жург1з!лет!н кластан тыс жумыстардыц б1ртутас уз!л!сс!з жуйес!н жасау керект!г! туын-дайды. Сонымен б!рге оку жуйесШн; жоспары мен багдарламасы кайта каралып, жана окулыктар мен оду куралдарын жет1лд!ре беру кажет екен! аныкталды.

Диссертацияньщ нег1зг1 мазмуны темендегх басылымдарда бер!дц1: ■

1.1. Монограйиялар. "Эдебиеттен кластан тыс жумыстарды уйым-дастырудыц гылыми-ад!стемел!к нег!здер1". Казакстан Республикасы б!л1м министрл!г1н!ц республикалык оку-эд1стемел!к кабинет!, Ал-маты. 1995.-/Ю баспа табак/ 1 -

1.2. Изучение динамики развития читательских интересов по родной литературе в 5-8 классах казахской школы. Алматы, 1995. Рукопись деп. в Каз Гос НИТИ 30.06.95, N 6230 -Ка 95.

II. Ок,у-эд1стемел!к к!таптар

3. Окушылардыц окырмандак кызыгушылыгын арттыру маселелер!. /Г/ЛИ кл/ Алматы, "Мектеп""баспасы. 1982, 80 бет.

4. Кластан тыс оку барысында- т!л' дамыту. Алматы. "Рауан" баспасы. 1992, 70 бет. . '

5. Казак эдебиет!нен-кластан. тыс жург!з!лет1н жумыстардын турлер!. Казакстан Республикасы бШм'министрл!г1н!н оку-эд!стё-мел!к кабинет!, Алматы, 1993,'65 бет. .-

6. Орта мектепгбрдег! т1л устарту жумыстарыныц жуйес! /косымша автор К-Шаяхметов/. Республикалык оку-эд1стемел!к кабинет. Алматы. 1991, 75 бет.

III. 0ку-эд1стемел1к нуск,аулар мен багдарлама

7. Орта мектепте т!л дамыту маселелер! /косымша автор К-Шаяхметов/ Семей, 1989,. 35 бет. .

8. Казак т!л1 мен эдебиет сабактаркнда окушылардыц ауызша жане жазбаша сауат1ылыгын арттыру. Семей, 1988, 25 бет.

-559. Методика - мугал!м творчествосы. Семей, 1988, 20 бет.

10. Казак эдебиет!нен пед.училищеге арналган багдарлама жо-басы. Алматы, 1988, 45 бет.

11. Педагогикалык училищелерге арналган казак эдебиет1н1ц пэнд1к багдарламасы. Алматы, 1991, 35 бет.. '

12. Казак эдебиет1 багдарламасы, /2003,2008,2009/ маман-дыктары уш!н. Алматы, 1994. 35 бет.

1У. Макалалар мен тезистер

13. Семьяда баланыц кластан тыс окуына басшылык жасау /макала/. "Мэдениет жэне турмыс" журналы. 1975. N 4.

14. П-УП класс окушыларыныд окырмандык кызыгушылыгын аныктау /макала/, "Казакстан мектеб!", 1975, N 5.

15. К1тапка деген окушылардын суй1спенш1л!г1н арттыру /макала/. "Бастауыш мектеп" журналы, 1976, N 1.

16. Программалык материалдардьщ кластан тыс окумен байланы-сы. /макала/. "Казакстан мектеб!", 1976. И 8..

17. Уйде езд1г!нен окуды уйымдастыру /макала/. "Казакстан эйелдер!". 1979. К 4.

18. Казак эдебиет! сабактарында адамгерш!л!кке тарбиелеу /макала/. Казакстан мектеб!, 1980, N4.

19. "М.Эуезов,- драматург" атты здеби кешт! етк1зуд!н жолда-ры. М. Эуезовт!н педагогикалык, психология'лык квзкарасы жэне онын творчествосын орта мектепте окытудыц методикасы жинагында. Алматы. 1987, 15 бет.

20. Кластан тыс окуга басшылык жасаудагы пэн мугал1м!н1ц рол!, /макала/. "Совет дэу1р!йдег1 казак эдеби т1л!н нормаландыру мэселелерГ' деген жинакта.: Алматы,' 1985,, 4. бет.;

.21. Кластан тис жумыстар аркдлы окушыларга патриоттык торбие беруд1ц /жолдары /макала/. "Казак эдебйет!нен б!л1м мазмуны мен ¡эд1отер1н жет1лД1ру мэселелер!"' жинагында. Алматы, 1990, 15 бет.

-5622. Окушылардын окырмандык кызыгушылыгын тэрбиьлеудщ жолда-ры. /макала/. "¥лт мектептер1нде эдебиетт! окытудын мэселелер1" жкнагында. Фрунзе, 1982. 10 бет.

23. "Казакстан улы той карсацында" /макала/. "Ил мэселелер!" журнал. Стамбул, 1994. N 1.

24. Педагорпк практиканы уйымдастыру мен етк!зу мэселелер!. /тезис/, "Эдебиетта'ну жэне методикалык пэндерд1 окыту процес!нде студент-филологтерд1н кэс1би б!л!м1н, 1скерл1г!н, дардысын калып-тастыру". Жогары оку орындары арасындагы республикалык конференция материалдары. Семей. 1991.

25. Казак эдебиет1нен кластан тыс шурылдану аркылы орыс мек-тептер!ндег! овдшылардыч т!л1н дамыту /тезис/ "Орыс ■ мектеп-терхндег! казак тШн окыту мэселелер!не" арналган республикалык конференция., Семей, 1988.

26. Орта мектептер!нде эдебиетт! окытудын кейб!р мэселелер!. /тезис/. "Талантты мугал1мдерд! 1здейм1з" облыстык семинар кечес!.' Семей, 1991.

27. Абай шгармаларын орта • мектепте окытудын ти1мд! эд!с-тэс!лдер!н карастыру /тезис/.' Семей, 1992, /Абай шыгармашы-лыгына арналган республикалык конференция материалдары/.

28. Кластан тыс жумыстардын ти1мд1л!г!н арттыру мэселелер!. /какала/. "Воспитание школьников". 1979, М 5.

29. Жастар тэрбиесШн ен езект1 мэселелер! /тезис/ облыс мугал!мдер!мек етк!з!лген конференция. Семей, 1981.

50. Орта мектепте казак эдебиет!н окытудагы озык тэж!рибе /тезис/ Таулы Алтай елкес! Носагаш ауданында еткен семинар. 1992.

Жумажанова Токен Конысбаевна Научно-методические основы внеклассной работы по казахской литературе

Внеклассная работа призвана дополнять учебный процесс и углублять знания учащихся,отвечать требованиям программы.на основе соблюдения межпредметных связей и осуществления координации деятельности всего учительского коллектива.

Внеклассная работа значительно расширяет воспитательный потенциал урока, углубляет знания школьника, реализует -принцип историзма на материале литературы. '

В данном исследовании обосновываются цели и задачи внеклассной работы по родной казахской литературе; дается обзор научной и методической литературы по ее организации и методике проведения;' раскрывается значение и. система ее проведения.

Наиболее продуктивными формами внеклассной работы по казахской литературе в диссертации выделены; а) внеклассное чтение; 0) литературные вечера, диспуты, беседы, конференции; в) литературное краеведение; г) различные виды кружковой работы; д) олимпиады, конкурсы, викторины.

В ходе исследования разработаны методические рекомендации по активизации интереса школьников к самостоятельному чтению, содержание уроков внеклассного чтения для учащихся У-Х1 классов казахской школы, обеспечивающие связь, расширение и углубление учебного материала по литературе, определен наиболее рациональный научно-обоснованный, экспериментально проверенный практический подход к организации внеклассного чтения, в котором целенаправленно взаимодействуют учитель родной литературы, администрация, педагогический коллектив,, методическая секция,-' библиотека и семья.

Zhumazhanova Token Konysbaevna Scientific and Methodikal basis of organization of out-of-class work on Kazakh literature

Out-of-class work is called upon to expand aducational process and to deepen the schoolchildren's knowledge: to answer the requirement of programme on the basis observance intersuject links of all teachers body.

Out-of-class work considerably widens aducational potential of the lesson, deepens the schoolchildren's knowledge, realizes the principles of historlsm on materials of literature.

In this research work there have been substantiated out-of-class work's aims and purposes, also is given a wide observation of scientific and methodical literature on its organization and methods of earring it out. The importance of out-of-class work in the connection of studing native literature is also revealed in this research work.

The most efficient ytpes out-of-class work on Kazakh literature in this dissertation are the following:

a) out-of-class reading;

b) literary gathering, dispuatations. discussions, conferences;

c) literary country learning;

d) different types of circles;

e) olympiades, compititions, quizzing games.

In the course of investigation there have been worked out recommendation of methodics on activization the schoolchildren's interests to the original reading, to the content out-of-class lessons for the children of Y-XI forms of Kazakh schools, recomendations providing the links, widening and deepening the educational materials on literature: is also determined the most rational and scientific substantiated, experimentaly tested practical approach to the organization of out-of-class reading where the teacher of native literanure and administration of school, pedagogical bode, the section of methodics, the library and the family are purposively interacted.

Подписано в печать 13,02.96 г.

Заказ 136. Тираж 100. Типография ЦОГ.