автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Развитие связной речи старших дошкольников на материале художественных произведений

Текст диссертации автор научной работы: кандидата педагогических наук, Иматова, Лютфия Махмадиллоевна, Душанбе

м-

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН ПАЖ7Х;ИШГОХИ ИЛМ*ОИ ПЕДАГОГИИ ТОЧИКИСТОН

И матова Лутфия Ма^мадуллоевна

ИНКИШОФИ НУТКИ МУРАТТАБИ КУДАКОНИ СИННИ КАЛОНИ ТОМАКТАБЙ МАВРИДИ ШИНОСОЙ БО АСАР^ОИ БАДЕЙ

13.00.02 - методикам таълими забони модарй

ДИССЕРТАЦИЯ ба дарёфти дарачаи номзади илми педагогика

РОХБАРОНИ ИЛМЙ:

доктори илми педагогика, профессор ЛутфуллоевМ.

аъзо-корреспонденти АПСН, номзади илми педагогика, доцент Кострикова М.В.

ДУШАНБЕ" 2000

МУКАДДИМА......................................................................3

БОБИ I. МАСЪАЛА^ОИ ИНКИШОФИ НУТ^И МУРАТТАБ

ДАР АДАБИЁТ^ОИ ПСИХОЛОГЙ-ПЕДАГОГЙ ВА МЕТОДЙ

1.1. Асос^ои педагогй ва замина^ои методии инкишофи нут^и мураттаб........................................................14

1.2. Адабиёти бадей ва мав^еи он дар инкишофи нутк;и мураттаби кудакон...................................................35

БОБИ II. ДАРАЦА^ОИ ИНКИШОФИ НУТКИ МУРАТТАБИ КУДАКОНИ СИННИ КАЛОНИ ТОМАКТАБЙ

2.1. Мак;сад, вазифа ва методикаи гузаронидани озмоиидои мукарраркунанда....................................55

2.2. Тащили натица^о ва коркарди системам методии инкишофи нут^и мураттаби кудакон............................65

БОБИ №. ИНКИШОФИ НУТКИ МУРАТТАБИ КУДАКОНИ СИННИ КАЛОНИ ТОМАКТАБЙ ДАР АСОСИ АСАР^ОИ БАДЕЙ

3.1. Методикаи коркард ва гузаронидани машгулият^ои инкишофи нут^и мураттаб.........................................75

3.2. Тах^или натина^ои озмоиш^ои таълимй.....................115

ХУЛОСА ВА ПЕШНИ^ОДХО.....................................................127

РУЙХАТИ АДАБИЁТ.................................................................130

МУКАДДИМА

Консепсияи мактаби миллй зиёд намудани теъдоди муассиса^ои томактабй ва дар онх;о бо забони модарй ба рох; мондани тарбияро яке аз омил^ои асосии «эх;ёи мактаби миллй ва рушди минбаъдаи он» медонад ва ин беасос нест. Олимон таэдик; кардаанд, ки аз чи^ати педагогию психологи омухтан ва донистани забони модарй барои инкишофи умумии кудак, ташаккули шахсияти у дар оянда а^амияти багоят калон дорад. «Инкишофи нут^и кудакон, омухтан и боигарии забони модарй яке аз унсур^ои асосии ташаккули шахсият ба ^исоб рафта, барои фарогирии гановати арзиш^ои маънавии миллию умумибашарй, ки бо инкишофи фикрй, ахлок;й ва эстетикй алок;аманд аст, а^амияти бузург дорад» (58,с.З).

Аз худ намудани нут^и да^онй рангом и кудакй яке аз протсес^ои асосии инкишофи инсон ба х;исоб меравад, зеро забон бузургтарин ва бе)?тарин воситаи муошират, ифодаи фикр ва аз худ намудани донишу танрибаи >^аёт ба >^исоб меравад. Шахси нут^аш инкишофёфта фикрро пурмазмун, пайдар^ам ва равшану ани^ ифода намуда, симои маданию маънавии худро дар назди дигарон зох;ир менамояд.

Кудак чун дигар ашхоси чомеа дар му^ити инсонй зиндагй мекунад, тацрибаи ^осилкардаи чомеаи инсониро ^абул мекунад ва бо ^амин восита пеш меравад. Мутите ки уро и^ота кардааст аз ашёхо, х;одиса ва во^еахои гуногун иборат аст. Нутк *амчун воситаи фа^мида гирифтани >^амин вок;еият ва хщикати олами атроф аз кудак инкишофи муайяни аклиро талаб мекунад, зеро истифодаи калима^ои нудогона на танх;о дониши мушаххас дар бораи ашё, ^одиса ва во^еа^ои нудогона, балки дарк карда тавонистан ва фа^мида гирифтани ало^аи мавчудаи байни ашё^ои >;амин му^ит дониста мешавад. Аз ин ру кудак баробари дидан, мушо^ида намудан ва омухтан доираи муайяни калима^оро, ки тадринан зиёд ва фаъол шудан мегиранд, ба нутци худ дохил мекунад.

Ammo ин so на дар бораи зиёд намудани миедори калима^о, балки истифодаи ма^саднок ва шууронаи он^о дар нутк;и шифох;ии кудакон сухан меравад. )^арчанд шуурона ва дониста истифода кардани во^ид^ои забонй дар нутк; вазифаи бевоситаи таълими забон дар мактаб ^исобида шавад >^ам, ин чунин маънй надорад, ки дар раванди таълими томактабй ба он са^лнигорона муносибат намоем.

Азбаски мацсаду вазифа^ои асосии таълиму тарбияи томактабй омода намудани куда кон ба мактаб ма^суб мешавад, зарурати фаъолонидани истифодаи калима^о ва ба низом андохтани нутк; ма^з дар ^амин давра ба миён меояд ва нутке, ки кудак бо он ба мактаб меравад, а^амияти интимой дорад. Аз ин но боз вазифаи дигари чиддй ба миён меояд, ки он ниго^ доштан ва >^ифз кардани забони модарист. Ин масъала, яъне нигох; доштан ва инкишофи забони модарй проблемаи миллист, зеро бо аз байн рафтани этнос - аз як наел ба наели дигар гузаштани маданият, ахбори этникй ^атъ мегардад ва ин хавфи аз байн рафтани миллат, халк;иятро дорад.

Бинобар ин кудак дар кудакистон бояд ^амчун ифодакунандаи забон, маданияту санъат, фар^ангу адабиёт тарбия ёбад. Ба *аёти харрузаи у хама боигарих;ои моддию маънавии халк; ва одату анъана^ои миллати точик дохил карда шаванд.

Кудак тавассути калима^ои забон х;иссиёт, талабот ва хох;ишх;ои худро ифода мекунад. Аз ин ру >^ар цадар у калимаю ибора^ои забонро аз бар кунад, ба маънии онхо сарфа^м равад ва дар нуткаш истифода намояд, >^амон кадар имконияти ифодаи >;иссиёт, шаклгирии нут^ ва сайцалёбии он бештар мегардад.

Ин ну^та водор мекунад, ки ма^з дар муассиса^ои тарбиявию таълимй ба масъалаи таълими забони модарй ва инкишофи нут^и кудакон эътибори махсус дода, роху усул^ое кор карда шаванд, ки он воситаи хуби азхудкунии забон ва инкишофи нутки бача^о дар ^амаи давра^ои синнусолй гардад.

Хушбахтона, х;оло дар кудакистон^ои чумхурй коркой таълиму тарбиявй бо забони модарй ба ро* монда шудаанд ва ин ба мо имконият меди^ад, ки аз зебоии забонамон, аз осори гузаштагонамон ва панду ^икмат^ои бузургонамон васеъ истифода намоем ва бо ин восита нутк;и гуфтугуии кудаконро пургановат гардонем.

Ма^з, кабул гаштани «Конун дар бораи забон» муносибати моро ба омузиши забони модарию фар^анги ниёгонамон дар *амаи сат^у зина^ои таълим ба куллй тагир дод ва фа^миши моро низ нисбати истифодаи мероси гузаштаи халк;, аз чумла забони миллиамон дар раванди таълиму тарбия муайян намуд.

Дар маршалам х;озираи инкишофи худ тарбияи томактабй пешни^од мекунад, ки мо бояд ба талаботи кудак, имконият^о ва хусусият^ои психологии у такя намоем. Ин яке аз омил^ои му^ими инкишофи шахсияти кудак мебошад. Ба *исоб гирифтани хусусият^ои фардии кудак имконият меди^анд, ки у дар байни худ ва педагог алокаи дустй, муомилаи хуш, боварй ба худро ба вучуд орад, ки ин яке аз заминах;ои инкишоф ва фаъол гардидани нутци кудак ба х;исоб меравад. Дар нараёни таълими забон ва инкишофи нут^ пеш аз ^ама мизочи кудак, диэдат, хотир, идроки онро ба назар гирифтан лозим аст, ки он^о дар дарана^ои гуногун ва сат^ои ^архела ба амал меоянд.

Барои аз худ намудани забон кудакро лозим аст, ки сохтори психологии шахсияти худро х;осил кунад, ташаккул ди^ад ва ба воситаи он^о забонро аз худ кунад. Дар синну соли калони томактабй аксар протсес^ои психикй ба таври ихтиёрй ба амал меоянд, бинобар ин имконияти дар кудакон муносибати бошууронаро нисбат ба нут^, ба сухан рондан ташаккул додан вучуд дорад. Ма^орати фа^мидани мазмуни нутк; ^амчун яке аз шакл^ои дарки ^а^ат, яке аз вазифа^ои му^ими азхудкунии дониш^ои грамматикй дар мактаб ба ^исоб меравад.

Барои дуруст ба ро>^ мондани омузиши забони модарии кудакони синни томактабй аз ро^у усулх;ое истифода бурдан лозим аст, ки асоси инкишофи нутки кудакро ташкил намуда, ба он такя кунанд. Яке аз чунин усул^о ё омил^о алокамандии кудак ба раванди муошират ва муносибат бо одамони гирду атроф ба хисоб меравад, ки дар ин маврид кудак фаъолии табиии худро дар дакрккунй ва фаъолият зох;ир менамояд ва калонсол барои у шароити мусоид фаро^ам меоварад: кудакро ба фаъолияти якчоя чалб мекунад, мух;ити модди ва забониро ташкил мекунад. Дар баробари ин калонсол барои у х;амчун намуна буда, дорой хусусият ва мах;орати нутцие бошад, ки кудак онх;оро аз худ кунад.

Оид ба масъалаи инкишофи нутки кудакон ва омузиши забони модарй /русй/ адабиёти ганй мавчуд аст ва тадкифт^ои зиёде бурда шудааст /Е.И.Тихеева, Е.А.Флерина, А.Н.Гвоздев, А.М.Леушина, О.И.Соловьева, А.П.Усова, Р.И.Жуковская, А.А.Пеньевская, М.М.Конина, Н.С.Карпинская, Г.М.Лямина, Ф.А.Сохин, О.С.Ушакова, Т.Х Ладыженская, М.Р.Львов, Н.С.Рождественский ва дигарон/.

Дар методикаи таълими забони точикй низ масъалаи инкишофи нутк;и кудакон ^аматарафа омухта шудааст. Аз цониби олимон-методистон тадки^от^ое ба анчом расонида шудаанд, ки инкишофи нутк;и кудаконро дар мар^илаи таълими ибтидой дар бар мегиранд /М.Лутфуллоев, Ф.Шарипов, Р.Курбонов, Р.Мирзоев, С.Тагоев, Р.Давлатова ва дигарон/.

Дар хусуси тарбияи кудакон дар муассиса^ои томактабии Точикистон низ тади;ик;отх;о ба майдон омадаанд, ки байни он^о мо метавонем рисола^о ва восита^ои таълимии муаллифон Н.Насрулллоева, Б.Мачидова, В.А.Недоспасова, Л.Точибоева, М.Юнусова, С.Ра^монов, Н.Руломова ва дигаронро номбар намоем.

Мутаасифона, ин тадкик;отхо масъала^ои инкишофи нут^и кудакони синни калони томактабиро хеле кам фаро гирифтаанд.

Ягона дастуре, ки барои кормандони богчаи бача^о та^и унвони «Барномаи таълиму тарбия дар богчаи бачагон», бори охир соли 1989 чоп шуда буд, то >;ануз мавриди тачдиди назар карор нагирифтааст. Набудани як дастури мушаххас ва дархур боис шуда, ки мураббия^о ва кулли кормандони богчаи бача^о ва инчунин волидайн дар бобати ба ро* мондани тарзу усул^ои инкишофи нут^и кудакон ба мушкилии зиёде дучор гаштаанду чй тавр амал карданро ба таври лозимй намедонанд.

Баъд аз со^ибистиклол гардидани Нумхурии Точикистон ва ^абули к;арори коллегияи Вазорати маорифи Нумхурии Точикистон аз 29 декабри соли 1994 та^ти раками 13 «Консепсияи пешрафти кудакистонх;о дар Чумхурии Точикистон» зарурати ворид кардани дигаргуни^о дар низоми тарбияи томактабй ба вучуд омад. Мувофи^и ин к^рор кудакистон^о бояд вобаста ба талабот^ои пешрафти иктисодиву ичтимоии чомеа ма^сад, вазифа ва мазмуни кори худро тагйир диханд ва ин нукта дар Консепсия хеле хуб зикр гаштааст: «Кудак дар кудакистон бояд >^амчун ифодакунандаи забон, маданияту санъат, фар>;анг, одату анъана^ои миллати точик тарбия ёбад ва ^амаи боигари^ои моддию маънавии халк дар кудакистону оила ба х;аёти ^аррузаи атфол дохил гардад». (58, с.5)

Агарчи аз кабул гаштани карори мазкур чанд сол сипарй гашта бошад х,ам, вале то *ануз оиди амалй кардани нукта^ои асосии он, пеш аз )^ама мазмуни коркой тарбиявию таълимй кори назаррасе ба субут расонда нашудааст.

Хамин нукта моро вазифадор менамояд, ки ба масъалаи омузиши забон ва инкишофи нутк;и кудакон дар синни томактабй эътибори махсус ди^ем ва аз имконият^ои мавчудаи забономузии он^о дар ин давраи синнусолй самаранок истифода намоем.

Асосан образнокй ва ифоданокии сухани кудакон дар нутци мураттаб зо^ир мегардад. Кудакон нутки ифоданоку пурмазмунро дар натичаи шунидан ва накр кардан ёд мегиранд. Бинобар ин, аз нигох;и

забон дуруст интихоб намудани маводи омузиш воситаи асосии инкишофи нутк;и мураттаби кудакон дониста мешавад.

Яке аз чунин маводи омузиш ин асархри адабиёти бадей ва эчодиёти да^онии хал к - афсона, ^икоя, шеър, чистон, зарбулмасалу мафл, тезгуяку шумурак^о мебошанд, ки инсонро аз руз^ои аввалини ^аёташ ^амро^й мекунанд.

Ма^з дар зинаи аввал, синни томактабй, ки та^курсии инкишофи шахсият гузошта мешавад, шуури кудак инкишоф меёбад, тасаввуроти у дар бораи му>;ит бою рангин гардида, захираи лугавиаш босуръат афзудан мегирад, истифодаи ин асарх;о а^амияти махсус касб мекунад.

Ну^а^ои фавцулзикр му^имию мубрамии интихоби ин мавзуъро собит мекунад. Аз ин ру, мо ба ин мавзуъ даст зада, онро мавриди тадкикот интихоб намудем. Кабл аз х;ама ба адабиёти бача^о мурочиат намудем, зеро а) захираи бои забон дар адабиёти бадей аст; б) асархои адабиёти бачагона сарчашмаи мухими инкишофи нутки пурмазмуни кудакон ба хисоб мераванд; в) бачах,о, хусусан кудакони 6-7 сола адабиёти худро, ки ифодакунандаи орзую омоли худи он^ост, дуст медоранд; г) соддаю равонии забон ва тарзи баёни адабиёти бача^о, ба акидаи мо, бех^гарин маводи таълимиест барои инкишофи нутки шифо^ии кудакон.

Объекти тадкикотро протсеси омузиши забони модарй дар синни калони томактабй ташкил меди^ад.

Предмети тадкикот. Методикаи инкишофи нутки мураттаб мавриди шиносой бо адабиёти бадеии бачагона.

Максади тадкикот аз асосноккунии илмй ва коркарди амалии методикаи инкишофи нутки мураттаби кудакони синни калони томактабй мавриди истифода аз асархои бадей иборат мебошад.

Интихоби синни калони томактабй дар асоси натича^ои бадастомадаи тадкикотчиён муайян шудааст, ки мувофики нишондощои он^о ма^з дар ^амин синну сол дар томакгабиён

талаботи пурмазмун ифода намудани фикри худ, ма^орати чудо намудан ва фах;мида гирифтани воситах;ои тасвир, дарк намудани маънои мачозии ибора^о пайдо мешавад.

Фарзияи тадкикот Системаи махсус ташкилкардашудаи кор оид ба инкишофи нутки мураттаб, ки дар асоси истифодаи асар^ои адабиёти бачагона ва намуна^о аз эчодиёти да^онакии халк мукаммал шудааст, имконият меди^ад, ки дарачаи майорату малакаи нутрии кудакон ба зинаи баланд бардошта шуда, нуфузу таъсири сухани бадей дар алокамандй бо па)фУ^ои гуногуни нутк - тарбияи маданияти овози, бой намудани лугат, ташаккули нутки грамматикй дуруст нишон дода шавад.

Барои ^алли максад ва фарзияи гузошташуда, ^алли вазифа^ои зерин зарур дониста шуд:

- омузиши вазъи кори богчаи бачагон оид ба инкишофи нутки мураттаби кудакони синни калони томакгабй;

- тах^или дарачаи инкишофи нутки мураттаби кудакони синни калони томакгабй дар шароити богчаи бачагон; *

- муайян намудани меъёрх;ои интихоби асарх;ои бадеии бачагона ва истифодаи он^о мавриди инкишофи нутки мураттаби кудакони синни калони томакгабй;

- кор карда баромадани методикаи инкишофи нутки мураттаби кудакони синни калони томакгабй (системаи машк?Ф ва супориш^о) мавриди шиносой бо асар^ои адабиёти бадей дар асоси ба^исобгирии хусусият^ои забони модарй;

- дар асоси системаи коркарди методй ва озмоиш пешни^од намудани маводи таълимию методй, ки муассирияти инкишофи нутки мураттаби кудаконро дар богча таъмин намоянд.

Асоси методологии тадкикотро нукгаи назари педагог^о, равоншиносон, забоншиносон дар бораи накши забони модарй дар инкишофи шахсияти кудак, алокамандии забон ва тафаккур,

дастурамал оид ба «забои >^амчун воситаи асосии муоширати одамон», таълимот дар бораи назарияи фаъолияти нутцй; Крнуни Чум^рии Точикистон «Дар бораи забон», «Консепсияи пешрафти кудакистон^о дар Чумхурии Точикистон» (1994), хуччат>;ои ^укумат ва Вазорати маорифи Чум^урии Точикистон ташкил намуданд.

Барои >^алли вазифах;ои гузошташуда чунин метод^о истифода шуданд:

- тахлили адабиёт^ои илмй ва илмй-методй оид ба мавзуи тадкикот;

- омузиши танрибаи кории мураббиён оид ба омузиши забони модарй ва иштирок дар машгулият^ои инкишофи нутц;

- гузаронидани озмоиш^ои мук;арраркунанда бо максади таджик намудани дарачаи инкишофи нутк;и мураттаби кудакон;

- тащили микдорй ва сифатии баёни да^онакии кудакон;

- гузаронидани озмоицдои таълимй ва муайян намудани самаранокии системаи маищо ва супориш^о дар раванди инкишофи нутки мураттаби кудакон бо истифода аз асархои адабиёти бадей;

Мархалахои тадкикот. Тад^икрт дар се маршала гузаронида шуд:

Дар мархилаи якум (солх;ои 1994-1996) адабиёти илмию методй омухта шуда, мацсаду вазифа^о, мар^ила^ои гузаронидани тадкикот муайян карда шуд. Озмоиши мукарраркунанда татбиц гардид, ки барои мархилаи навбатй замина омода намуд.

Мархалаи дуюм (солкой 1996-1997) мукаррар намудани дарачаи инкишофи нут^и мураттаби кудакони синни калони томактабиро дар асоси нишондощои озмоиш^ои мукарраркунанда дар бар гирифта, мушкилих;ои дарк намудан ва фа^мида гирифтани мазмуни асархои бадеиро муайян намуд. Дар *амин мар^ила меъёр^ои интихоби асархои бадей барои гузаронидани озмоиидои таълимй кор карда баромада шуданд.

Дар мархалаи сеюм (солкой 1997-1999) озмоиш^ои таълимй гузаронида шуда, самаранокии истифодаи системам коркард, ки ба инкишофи нутк;и мураттаби куда кон равона шуда буд, дар амал санчида шуд. Оид ба гузаронидани тигцои гуногуни маи^лият^о бо истифода аз асар^ои бадей, ки мувофици меъёр^ои муайян интихоб гардидаанд, пешни^ощои методй кор карда баромада шуд.

Чои тадкикот: кУдакистонхои №№ 111, 136, 149, 113 (ш.Душанбе), №№ 2, 3 (но^ияи Ленин), №2 но^ияи Хисор. Дар кори озмоиш мураббия^о Шаропова М.Ш., Махмудова К., Эшонкулова К., Иброх;имова П., Холицова С.И., Давлатшоева Т. ва дигарон фаъолона иштирок намуданд. Бештар аз 250 нафар кудакон дар зери мушщида карор ёфтанд.

Навоварии илмии кор аз он иборат аст:

- аввалин маротиба дар методикаи таълим ва тарбия дар шароити кудакистон^ои чумхурй ро)^о ва усул^ои инкишофи нут^и мураттаби кудакони синни калони томакгабй бо истифода аз асар^ои бадеии адабиёти бачагонаи точик нишон дода шуд. Тасдик гардид, ки мувофи^и ма^сад истифода бурдани асархои бадеии бача^о а^амияти калони таълимию тарбиявй дошта, барои инкишофи нут^и мураттаби кудакон маводи фаровоне дода метавонад.

- типологияи маищо ва супориш^о кор карда баромада шуданд, ки барои ташаккули баёни фасету равон ва майорату малакаи нутрии кудакон равон карда шуда буданд;

- меъёрх;ои интихоби асархои бадей муайян гардиданд, ки дар коркой озмоиш й мавриди истифода карор ёфтанд.

Мохияти амалии кор аз он иборат аст, ки дарача^ои инк�