автореферат и диссертация по педагогике 13.00.07 для написания научной статьи или работы на тему: Основы развития белорусской речи и обучения родному языку дошкольников

Автореферат диссертации по теме "Основы развития белорусской речи и обучения родному языку дошкольников"

БЕЛАРУСК1 ДЗЯШЙШ ПЕДАГАП'Ш УН1ВЕРС1ТЭТ 1мя Мзкс1ма Танка

УДК 476.372.21

СТАРЯШСНАЯ Наталля Сцяпанауна

АСНОВЫ РАЗВ1ЦЦЯ БЕЛАРУСКАГА MAÎfJIEHHH 1 НАВУЧАННЯ РОДНАЯ МОВЕ ДАШКОЛШКЛУ

13.00.07 - тэорая 1 методика дашкольнай адуквцы1

АУТАРОФЕРАТ дцсертаци! на атрымант вучонай ступен! доктара педагаг1чшх. навук

mihck 1998

Работа выканаиа У Ееларуск1м дзяржаУним педагаг1чшм уя.1верс1тэце 1мя Макс1ма Танка.

Иавукови кансультант - доктар ф1лалаг1чних 1 доктар педагог1чшх

навук, прзфосар А.Я.СУПРУН

Аф1ццйшя штнвнти: доктар педагог1ч!шх навук, прафосар

А.М.ВОШ!

доктар педагаПчннх навук, прафесар К.Ю.Г1Р ATACABA

доктар пс1халаг1чшх навук Т.М.САВЕЛЬЕВА

Апан1руючоя устаноса - В1цебск1 дзяржауш ун!ворс1тэт

Аборона адбудзецца 17 лютага 19Э8 г*. У 14 гадз1н на пасяджэнн! савета па абароне дасертациП Д 02.21.02 при Беларуск1м дзяржауным педагаг1чинм ун1верс1тэце 1мя М.Танка (Minnie, вул.Савецкая. 18, ауд. 482).

3 диоэртпццлй можну азнаёмЩца У б!бл1ятэци Ееларуикага дмяржаунага шлагпт'1чнага ун1верс1тзта 1мя М.Танка

А"тарэфйра? разослали ' "„ студзвня 1938 г.

Вучоны сакратар савета пч чОароне даоортаццЯ * — М.Т.Дронь

АГУЛЬЯАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА РАБОТЫ ¿ктгальнасць темы дысэртацы!. Навучанне дзяцей нацьгянальнай мове У Бвларус1 ажыццяулявцца у. спецыф!чнай с1туацы! руска-бела-рускага бл1зкароднаснага б!л!нгв1зму. Для большасц1 дашкольн1кау тарыай ковай, на якой шш вучавда размаУляць 1 мксл!ць, з'яуляец-ца руская шва. Беларуская мова, да якой дзец1 далучаювда галоу-ным чинам У дзЩячым садзе, выступав для 1х як другая.

У той жа час беларуская мова для бэларуск1х дзяцей з'яуляец-ца родней моваЯ, пакольк1 менав1та яна ?водз1ць у народную таэ-з!ю, адлюсгроувае г!сторнв, традацы! беларускага народа, народам вераванн!, ф1ласоф!ю, знаёмЩь з характерам людзей, тлумачыць прыроду родаагз краю. Адсмь в£ш!кае складаная праблема навучання рускамоуных дашкольн1кау беларускай коЕв як роднзй.

За внхаванне 1 навучанне дашкольнХкау на роднай шве выступал! мног1я беларуск!я педагог!. ДоУг!я гады асяоуны акцэнт у вырашэнн! праблемы беларускамоунага разв1цця дзяцей раб!уся на азнаямленя! 1х з беларускай мастацкай л1таратурай (У.Ф.Луцэв1ч, В.В.Рэгель, Д.П.Шышонак 1 1нш.). Методика разв!цця беларускага маулення дап>кольн1кау не рзспрацоувалася. У 80-я гада з'явШся пераыя метадычныя дапамсшИк! па кавучзнн1 дашкольн1ка? беларускай грамаде 1 азнаямленн! з беларускай мастацкай л1таратурай (Л.А.Талер, А.А.Каляда, Н.С.Старжынская, НЛ.Маскалвнка), прызна-чаныя для навучання дзяцей, для як!х беларуская мова была родаай. Праблема руска-беларускага 1 беларуска-рускага двухмоуя у да-школьн1кау заставалася амаль не распрацаванай. ?ольк1 у даследа-ванн! Е.Г.Андрэевай, праведзеным на пачатку 70-х гадоу, был! зробленн першя крок! да вырашэння названэй праблемы.

Нак!рунк1 Удаскаяалення надаянальнага дашкольнага Еыхавання У цэлнм знайшл1 свае адлюстраванне 1 разв1вдё у "Канцэпцы! да-школьнага выхаввння у БССР" (1990 г.). У гэтым дакуменце, распра-цаваным з нашым удзелам, упершыню сцвярдаалася неабходаасць ства-рэ!шя адз!нага циклу моунага разв1цця дзяцей у рзспубл1цы, як1 ул!чвау бы Уса аспекты праблеш двухмоуя: навучанне беларускай мове У дз1цячих садах з руск!м маУленчда рэзшмам, разв1ццё беларускага маулення дзяцей у дашнольных установах з беларускай мозай вюаванпя 1 навучання (але як!я рэальна знаходзяода У русквмоуным бытасым асяродцз1) 1, нарэице, навучанне рускай мове у дз!цячим садзе з беларуск1м иауленчым рзжымам.

Штанне аб не8бходнасц1 разв!цця беларускага маулення дзяцей неадиаразова став!лася У друку. Апошн!м часам з*яв1лася шмат

практичных распрзцовак па навучанн1 дзяцей дашкольнага Узросту беларускай мове, разв1цц! У 1х беларускага маУлення, назалашаны некаторы педагагЛчны вопнт (Н.БалоннЛкава, Л.Глазырына, Г.Кашэу-нЛкава, А.Макавей, Н.Тераяава, А.Шуляк i 1нш.)• Распрацоук! небу-даваны галоуным чынам на традацыйнш падаходзв да разв1цця родна-га маУлення дзяцей, у 1х фактычна не Ул1чваюцца заканамернасц1 засваення дашкольн!кам1 другой мовы, хаця некаторня аутары адзна-чаюць складанасдь навучання выхаванцау бвларускай шве у с1лу шадэкватнасд! асяроддзя каУлеяня дзяцей I дарослых.

Так1м чынам, можна кансгатаваць: праблема навучання дашколь-н1кау беларускай мове У с1туацы1 бл1зкародааснага б1л!нгв1зму не распрацавана Hi У тзарэтнчным, Hi у практичным планах.

Пошук шляхо? вырашэння названай прзблемк внзначыу тэму дасертацыйнага даследавання: "Асноеы разв!одя беларускага маулен-ня i навучання родаай мове дашкольн1кау".

Сувязь гасле^аващя з буйным1 навуковкм! праграмам!. Даследаванне уяуляе сабой спробу рэал1зацы1 асноУшх палакэнняу 1 прынцыпау раздзвла "Разв1ццё маУлення дзяцей ва умовах двухмоУя" "Канцэпцы! разв1вдя дашкольнага вихавання у БССР".

Тема дысортацийнага даследавання звязана з тэм&Й "Разв1ццё маУлення дашкольн!ка у с!туацы1 бл!зкароднаснага б1л1нгв1зму", якая распрг/доувалася У 1991-19Э5 г.г. на кафедри метод ж дашкольнага выхавання БДПУ пад наши к!раун1цтвам.

Аб^ектак даследавання выступав працэс р8зв1цця маУлення дзя-цей-б1л1нгвау дашкольнага узросту як спосаб фарм!равання 1 фар-мулявання думк1.

ШЗВМ§1 даследавання складаюць пс1холага-педагаг1л1Шя умови фарм1равашя у даикольн1каУ мауленчых навыка? на беларускай мове, асансавання моунай рэча1снасц1 у с1туацц! руска-беларускага двух-моуя.

Мэта йаслеаавзння — распрацаваць хэаратычдая i метадач1шя асновы развЩця беларускага маУлення 1 навучання рускамоУшх дзяцей дашкольнага Узросту бвларускай мове як роднай.

Праведзешя на пагшрэд»1м этапа даследаванн1 дазволШ сфармуляваць на стушую рабочую Мпотэзу.

Пры адсутнасц1 паунацэннага беларускамоунага асяроддзя авв-лодаць <3еларуск1м мауленнэм дзоц1 дашкольнага узросту могуць тольк1 пад к!раун1цтвам педагога.

Фактзрам, як1 стано?чв Ушшвае на засваенне беларускай мовы як родаай, з'яулявцца выхаваню у дзяцей ц1кавасц! I прнязнага

ста?лення да яв.

Разв1ццё белэрускага маУлення дзяцей неабходна ажыццяуляць паэтапна, пачннаючы з пастуговага Увядзення беларускай мовы у розныя в1да дзейнасц! дзяцей ранняга Узросту з мэтай разв1одя рэ-цэптыунага 1 рэпрадукгыунага двухмоуя i яго пачуццёвай асновы, пераходзячы затым да навучання дашкольн1ка? малодшага 1 сярэдняга. Узросту ттрадуктыУнаму бэларускаму маУлению, 1, нарэшце, фарм1рую-чы тэарэтычныя аднос1ны да мовы у старэйшых дашкольн!кау. Наву-чанне на кожным наступным этапе ажшщя?ляевда на фоне далайшага разв1цця 1 Удасканалення мауленчих навыкау дзяцей, набитых на папярэднЬс этапах.

При гэгам у працэсе навучання неабходна: а) забяспечыць ста-ноучую матывацню маУлення на беларускай мове; б) спалучаць сти-х!йную форму навучання, у якой забяспэчваць так званае "утоенае" засваенне моуных нормаУ, з арган!заванай; в) спалучаць у працэсе навучання розныя в!до мауленчай дзейнасц!; г) абап!рацца на фар-м1раваннв У дзяцей элементарнага асэнсавання моУных з'яУ; д) ул1чваць рускую мову при навучанн1 беларускай, 8бап1рацца на мауленчыя навык1 дзяцей, набытыя пры засваеннГ рускага маулення.

Захаванне названых умоу дазвол!ць, на пазу думку, сфарм1ра-ваць у дзяцей дапшольнага узросту маулвнчув дзейнасць на беларускай мовэ, набл1каную па узроун! да адпаведаай дзейнасц1 на рускай мове, ствариць перадумови для выхавання сапраУда деухмоунай асобы.

Задачи даследавания:

1. Даць пс1холага-педагаг1чнуи ацэнку моУнага разв1цця да-шгальн1кау на Беларус!, для гэтага: вызначыць сацыял1нгв1стычную с1туацыю У рэспубл1цы У дачшюнн1 да дашкольнага выхавання; вы-св9тл1ць асабл1васц1 руска-беларускага двухмоУя У дашкольн1кау.

2. Вызначыць асноватворныя палакэнн1 беларускамоУнага развоя дашксш>н1кау, для гэтага: устанав!ць статус беларускай мовы для рускамоуных дзяцей на Беларус! 1 У адааЕеднасц1 з 1м сфарму-ляваць канечныя мэты разв!цця беларускага маУлення 1 навучання беларускай мове tskIx дзяцей, абгрунтаваць апткмальны Узрост увядзення беларускай мовы У знос1ны з 1м1.

3. Пабудаваць 1нструкенгальную мадэль навучашя дашкольн1каУ беларускай мове, для гэтага: вызначыць суаднос1нн стыхХйнай 1 ар-ган1заванай форма? авалодання дашкольн1кам1 беларускай мовай i ступень к!руемасц1 кожнай з ix, узровень асэнсаванасц1 дзецьм1 моуных з'яУ у працэсэ навучання; паказаць магчымасць звбяспячэння матывацы! маУлення дашкольн!кау на беларускай мове; вызначыць ас-

но?кыя параметры с1стэматызацы1 маУлеичага 1 моунага матэрыялу У навучальна-выхаваУчш працзсе дз1цячзга сада.

4. У адпаведнасц1 з асноукым1 капрамкам! развЩця маулення дашкольн1каУ у дз1цячым садзе

а) намец!дь шлях! рэгл1зацн± камун1катыунага напрамку у раз-в!цц1 беларускага маулення дашкольн1каУ;

б) абгрунтаваць прынцшш адбору мауленчага 1 моунага матэрыялу для разв1цця беларускага маулення дзяцей 1 вызначыць змест 1 паслядоунасць засваекня 1м1 беларускай лекс1к1, граматык!, фане-тык!, раскрыць асабл1васц! кетодкк! фарм1разакня у дзяцей мауленчых умения?;

в) ираверыць магчшасиь фарм1равання У дашкольнЬкаУ старэй-шага узросту элементарнага асэнсавакня моУных з'яу, звязаных з удзсканаленнем чытання 1 падрых'тоукай да авадодання беларуск!м правап1сам.

5. Расярацаваць 1 апра01равадь с!сгэму камун1катыушх гуль-няу 1 практыкаванняу па разв1цц1 беларускага маулення дашкольн1-кау. '

М§та2§лаг1чныя асновы ¿¡асле^авання: тэорыя пазкання, пала-кэнн! ф!ласоф11 аб сувяз! мовы, маулення I даслення, свядомасц1 1 дзейнасц!; вучэнне аб грамадск!м характеры ковы як сродку знос1н 1 Узаемаразумення пам1ж людзьм!, узаемасувяз1 пачуццёвага 1 рацы-янальнага у авалоданн1 мовай. Шгадалаг1чныы1 арыэшЦрач! высту-п1л! 1дэ1 духоУнага едраджэння беларускага народа, прыярытэткая роля мовы як нацыянальнай: крын1цы фарм1равання асобы.

Для праверк1 г1потэзы 1 рашэння пастауленых задач выкарыс-тоУвал1ся наступныя метаны ^аслевавання, едзкватныя яго аб'екту 1 прздмоту: тэарэтычны анал1з л1нгв1стычнай, пс1халаг1чнай, дидактичная, метадычнай л!таратуры па праблеме двухмоУя; уключа-нае наз1ранне за дзейнасдю перезнала дашкольнай установи I паво-дз1нам1 дзяцей ва умовах шдагаг!чнага 01л1нгв1зму; маыентальны анал1з 1 карэкцыя розных спосабау метадачнага Уплыву на працэс боларускамоунага разв!цод выхаванцау дз!цячага сада; эксперымен-тальна-мадзлшчы матад, г.зн. праектаванне. а затым экспериментальная правэрка эфехтыУнасц1 працэсу навучання, якая суправадка-лася "зразам!" 1 замерам1; у выпадках, кал1 дазвалял1 памеры вабарк1, праводз1лася статыстычная апрацоука дзных, г.зн. Еыкарыстоувауся матад матэматычнай статистик!.

База ¿аслевавання. Воштна-эксперыментальная работа право-дз!лася у вясковых 1 гарадск!х дашкольных установах 1 школах з

беларускай або рускай мовай выхавання 1 навучання (у апошн1к вы-падку беларуская мова вывуча^ася дзецьм1 як другая): я/с в.Яечка-в1чы 1ванаускага р-на Брэс:*най вобл., я/с в.Хатэжына 1 я/с к-сз "Камсамолац" М1нска^а р-на, я/с Л 3 г.п.КрасНасельск1 Ваукавыска-га р-на Гродненскай вобл., я/с Л 1 г.п.ФанШаль М1нскага р-на, я/с А 45 г.Барысава, я/с }5 66 г.Брзста, я/с И 210, 285, 305, 365, 435, 447, 468, 550 г.М1нска, першых класах пачатковай школы в.Новы Двор М1нскага р-на, С'Л Л 66 г.М1лска. Ба мног1х дз1цячых садах праводз1л1ся разавыя наз!ранн1, кантрольныя зрэзы, аслцыя-тыУныя эксперименты. Усяго У вопытна-эксперыментальнай рабоце Удзельн1чала болыл за 600 дзяцей ранняга I дашкольнага Узросту.

НэвйЭШзя нав1зна атрыманых вынЬсау. У дасертацы1 упершкню 1) вызначаны асабл1васц! руска-беларускага двухкоуя дзяцей дашкольнага узросту; 2) сфармуляваш мэты навучання дашкольн1кау бэларускай мова як роднай; 3) пабудавана 1нструментальная мадэль навучання дашкольн1кау бэларускай мове У дз1цячым садзе: паказана спецыф1ка працэсу навучання рускамоушг дашкольн1кау беларускай мове, шлях1 фарм1раваяня матывацы! маулення дзяцей на беларускай мове, адрознеше 1х ад адпаведных працэсау навучання I спосабаУ матывацы1 маулення на роднай 1 замекнай мовах; вызначаны в1ды мауленчай дзейнасц1, што уключаюцца у працэс навучання дзяцей беларускай моЕ8; распрацавана схема с1стэматызацы1 маУленчага 1 моунага матэрыялу у навучальным працэсе дз1дячага сада; 4) вызначаны крытэры! адбору лекс!чнага, граматьгшага 1 фанетычнага матэрыялу; 5) выдзелэны эташ 1 узроун! разв1цця беларускага маулення У дашкольн1кау.

значнасць. У вын1ку даслвдавания ушршшго вызначаны змест 1 спецыф1ка методык1 фарм1равання У дапкольн1кау практичных маУленчых навыкаУ на беларускай мове; паказаны шлях1 фар-. м1равання камун1катыуных якасцей беларускага маулення; раскрыты змест I метада фарм1равання У даапсольн1кау 5-6 год элементарнага асэнсавання фаналаг1чгшх 1 с1нтакс!чных аднос1н з мэтай навучання 1х асновам правап!су беларускай мовы 1 Удасканалення навыка чытання. На гэтай асдаве распрацававд комплекс 1ерарх1чна арган1-заваных камун!катыУных дидактичных гульняУ 1 практыкаванняУ, падабраны займальны моУны 1 мауленчы матэрыял, беларуск!я народ-шя гульн1, як1я уклвчаш У адпаведныя метадычныя 1 вучэбна-метадачныя дапаможн1к1 1 выкарысгоуваюцца у працэсе навучетя беларускай мове у дз!цячых садках рэспубл1к1.

Распрацзваныя падыхода да разв!цця маулення 1 маУленчых зно-

с1н дзяцей палоканы у аснову адпаведкых раздзелау нацыянальнай праграмы выхавання 1 навучання дзяцей У яслях-садзе "Пралеска".

Тэарэтычныя 1 практичная шн1к! дадзенага даследавання выка-рыстоуваюцца у курсе Теория 1 методика развЩця маулення да-школьк1ка? у дз1цячш садзе" у педагаг1чных вучыл1шчах 1 пед-1нстытутах Рзспубл1к1 Беларусь.

Эканам1чная значнасць атрыманых вын1кау складаецца з таго, что чалавек, выхаваш на нацыянальных традыцыях, у рэчышчы культуры сваЯго народа, асновай якой з'яуляецца кова, у Оудучым нак!руе свае намаганн! на сацыяльна-эканам!чш ьрагрэс сваёй дзяркаЕы. Распрацаваны у вын1ку даследавання практичны матэрыял (дыдактычныя гужьа!, практшсаванн1, займальны матэрыял) мозга биць выкарыстаны У якасц1 камерцийнага прадукту.

На а барону вынссяцца настушшя

асноУныя палакэнн1

дысертацы1:

1. Стых1йнае маулончае разв1ццэ дашкольн1каУ у с!тузцы1 бл1зкароднаснага б1л!нгв1зму характарызуецца рэцэптыуным 1 у пэунай меры рэирадуктыуным двухмоуем. У дашкольн1каУ утвараюода "жыццёвыя" уяуленн1 аб рускай 1 беларускай мовах 1 1х элементах. Пры традыцкйным навучанн1 дзвш мовам шляхам прад'яулення Узору ирав1льнаг2 мауленнл у дзяцей разв1ваецца сумеачаны механ1зм стварэння тэкстау на гэтых мовах. Авалодаць ярзв1льным маулешем на беларускай мове рускамоУныя дашкольн1к1 могуць тольк1 У ходзе спецыяльна арган!заванага навучання.

ГалоУная мэта навучання дашкольн1кау беларускай мове — вы-хаванне у дзяцей любов! 1 паваг! да роднага слова, фарм1раванне чуйнасц! да моуных норм 1 сродкау вкразнасц1; другая мэта ~ разв1ццё адпаведнай моУнай здольнасц1.

2. Агульная стратэг1я разв1цця беларускага маулення 1 навучання дашкольн1каУ беларускай мове як роднай будуецца, па-першае, як адносна стых1йнае 1 у пэунай меры упарадкаванае авалоданне дзецьм! мауленчым1 навыкам1 у працэсе штодзённых знос1н 1, па-другое, арган1заванае навучаннэ метадычна нармаваным моуным срод-кам. У працэс навучання уключаюцца спантанная мауленчая, мастац-ка-мауленчая, вучэбна-мауленчая 1 моуна-пазнавальная дзейнасць дзяцей. У трох першых выпадках засваеннэ беларускай мовы для дзяцей з'яуляецца адносна неадволышм, неусвядомленым (пэУнаму есэн-сованню садзейн!чае параунанне беларуск1х 1 руск1х моуных з'яУ); у вын!ку моуна-пазнавальнай дзейнасц! старэйшыя дашольн1к1 за-

Ояспэчваюцца с!стэмай а г уль н а-л1нгв 1 стычншс тэрм1нау, у ix фарм1-рувцца болш глыбокав усввдамленне з'яу беларускай i рускай ко?.

У асновв вучэбкай работы па разв1цц1 у дзяцей беларускага маулення ляжыць фарм1раванне у 1х моуных абагульненняу. Тэта tum больш ваша, што дзец1 не атрымл1ваюць якаснага Узору беларускага маулення У там аб'ёме, як1 неабходны для спантаннага разв!цця адпаведнай мо?най здольнасц!.

Б1л1нгв1стычная с1туацыя патрабуе усгаднення зместу навучан-ня беларускай мове з умэнЕЯм1 i ведам1 дзяцей, набитым! у працэсо станаулення рускага маулення, апоры на яго дасягненн1. Важнай умовай авалодання прав1льнкм беларуск1м мауленнем з'яУляецца параунанне з'яУ беларускай швы з адпавздным! з'явам1 рускай мовы, што садзейн!чае выкараненнп памылак 1нтэрферэнцы!.

3. Далучаць дзяцей да беларускай мовы як роднай неабходча з ранняга Узросту пры умове строгага захаванкя пршщыпу "адна асоба У адной с!туацы1 знос!н — адна мова". Паралвл1зм засваення дзвюх моу - рускай i беларускай - з нвкаторым адставзнием беларускай прыводзЩь да фарм1равання двухмоунай асобы. Аднак уключаць бела-рускуга мову у знос!ны з дз!цем з рускамоунай сям'i трэба паступо-ва, пачынаючн з азнаямлення 1х з лепшым! узорам! дз1цячых мастац-к1х творау. Тэта дазваляе далучыць малых да багаццяУ роднай мовы на узроун! мастацтва, садзейн!чае разв!цщз у ix першапачатковай пачуццёвай асновы беларускага маулення, што з'яУляецца неабходнай умовай паУнацэннага 'засваення мовы як роднай.

Акрамя гульн1, якая вынл1кае найвял1кшую Унутраную актыу-насць у дашкольн1кау i таму з'яУляецца ун1версалыгам матывам мау-ленчай дзейнасц1 дзяцей пры навучанн1 другой мове, для рускамоуных дзяцей пэрадумовай унутранай актыунасц! мозка быць патрэба У мауленчых знос1нах з беларускамоУным суразмоУн1ка(^&ля выражэння станоучых эмоций, для атрымання новай 1нфармацы1, для дасягнення сумеснага з беларускамоУным дарослым або равесн1кам вын1ку У той або 1ншай невербальнай дзейнасц1. Для старэйшх дашкольн!каУ матываванай з'яУляецца Уласна мауленчая дзейнасць на беларускай мове у якасц1 Узору для малодшых дзяцей.

4. Адбор беларускамоунага матэрыялу для засваення дзецьм1 дашкольнага Узросту вызначаецца, як заусёда пры навучанн! другой мове, принципам практычнай неабходаасц1, а таксама лёгкасцю ц! цяжкасцго засваення. Акрамя таго, важным крытэрыям адбору моунага матэрыялу, у першую чзргу, лекс1к! i с!нтакс1су, выступав адпа-веднасць нацыянальным моуным традициям, што садзейн1чае фарм!ра-

вашш у дашкольн1ка? улзсна-нацыянальнага светапогляду.

Пры гэтым ёсць неабходаасць стварэння даферэнцаванага моУнага м1н1муму для дзяцей па узроставкх ступенях, у залежнасц1 ад таго, з якога Узросту дз1ця пачынае наведвадь дз1цячы сад з беларуск!м ыоуным рэжамам. Ранняе увядзенне беларускай мовы дазваляе збл1з!ць аб'ём мовы 1 аб'ём таго навакольнага асяроддзя, як1 гэтай мовай ап1сваецца. Чым пазней уводз1цца беларуская мова, тым болыпы разрыу пам!ж абмежаванай мовай 1 неабмека^анш светам. Спецыф1ка руска-беларускгга б1л1нгв1з[.;у збумоУл1вае неабходаасць ул1ку рознасц1 1 падабенства руск1х 1 беларуск1х моуьах адз1нак, асабл!ва У дз1цячьш садзе з рускай мовей выхавання 1 навучання.

5. Методика навучання дашкольн1кау беларускай мове спалучае рысы методык1 родаай мовы 1 другой мовы. 3 дапамогай першай Уводзяцца моуныя з'явы, як1я сугадаюць у беларускай 1 рускай мовах. Гэта асабл!ва датычыцца разв1цця беларускага лвкс!чнага запасу 1 вкма?ленчых навыкау. Чт больи адрозн1ваюцца беларуская 1 руская тзматычная лекс1ка, фанетыка, граматыка, тым з большая падставай выкарыстоуваецца методыка навучання дзяцей другой мове. Але 1 у гэтым выпадку шырокае выкарыстанне такога заЯмзльнага матэриялу, як верш, Зигадк1, выслоу1 1 да т.п., злементау беларуск1х народных гульняУ, гутарк! па змесцв заняткау выключна на беларускай мове набл1жаюць приёмы навучання другой моЕе да прыёмаУ навучшшя роднай мове.

6. Фарм1раванне л1ягв1стычных аднос1н да мовы у дзяцей 5-6 год, кк1я вывучал1 беларускую мову хаця б з чатырохгадовага узросту, можа адбывацца поунасцю на беларускай мове, г.зн. фактычна не адрозн1ваецца ад адпаведнай работы на рускай мове.

Асаб1ста уклад ггрэтэндэнта. Дысертацыя з'яуляецца вын!кам навуковай працы аутара, якая выконвалася, галоУным чынам, 1м асаб1ста 1 часткова асп1рангам1 1 студэнтам1-дашюмн1кам1 пад яго к1раун!цтвам.

Апрабацыя шн1кау даследавання. Вын1к1 даследавання, уключа-ныя у дысертацшо, дакладал1ся 1 абмяркоувал1ся на розных навуко-ва-практыч1шх канферэнцыях 1 сем1нарах па пытаннях разв1цця маулення дашкольн1кау, навучання 1х роднай 1 другой мове, у прыват-насЩ, на Усесаюзнай навукова-практычнай канферэнцы! "Улучшение качества подготовки детей к школе — важная задача дошкольных уч-ревдений" (Масква, 1934); на Усесатоным сем1нары "Овладение, дошкольниками русской разговорной речью в условиях национального детского сада и семьи" (Ыасква, 1987); рэспубл1канскай навукова-

практична^ канферэнцы1 "Актуальные проблемы подготовки детей дошкольного возраста к обучешш в школе" (Маг1лёУ, 1983); рэспубл1-канск1м сем1нары "Шлях! падрыхтоук! настаун1кау пачатковых класау 1 выхавацеляу дз1цячых дашкольных устаноУ для работы ва умовах руска-беларускага двухмоуя" (Гомель, 1989); рас1йскай рэспубл1-канскай назукова-практычнай канферэшда1 "Раннее обучение иностранным языкам" (Пяц1горск, 1991); рэспубл1канскай навукова-практычнай канферэнцы1 "Дз1цячы сад сёння 1 заутра" (MIhck, 1993); м1жнародным сем1нары "Crossliguistlc Workshop on the Acquisition of Slavic & Baltic languages by Chldren" (КракаУ, 1993); м1жнароднай навукова-практнчнай канферэнцы! "Адукацыя 1 нацыянальна-культурнае адраджэнне" (М1нск, 1994); навукова- прак-тычнай канферэнод1, прысвечанай 80-годдзю з дня нарадзкэня М.М.Ко-н1най-(Масква, 1994); рэспублЛкансхай навукова-практычнай канферэнцы! Тульня 1 разв1ццё асоСы дашкольн1ка", прысвечанай стагод-дзю з дня нараджзння Л.С.Выгоцкага (М1нск, 1995); м1жнароднай на-вуковай канферэнцы1 "Детская речь" (Санкт-Пецярбург, 1996).

Па вын1ках даследаванняу па яраблеме разв1цця роднага i другога маулешл У дашкольн1кау аутар была прынята членам м1жнароднай асацыяцы1 даследчыкаУ дз1цячагя маулення (International Association for the Study of Child Language, Psychology Department, University of Washington, Seattle, USA), 1995 r.

Юлатразова аУтар выступала з паведзмленням1 аб асноУных па-лакэннях даследавання перад загадчккам1 1 метадастам1, выхаваль-н1кам1 дз1цячнх садоу на педагаг1чных чытаннях, на курсах павы-шэння квал1ф1кацы1 гэтых категорий работн1кау адукацц! праз Рэс-публ1канск1, абласныя 1 М1яск1 гарадск1 1нстытуты Удасканалення, на нарадах-сем1нарах выкладчыкау педагаг1чных вучыл1шчау.

Асноуныя палажэнн! дасертацы1 укаранеш У практику дашколь-нага выхавання рэспубл1к1 Беларусь як праз адпаведную падрыхтоуку выхавальн1кау i метадыстау дашкольных устэноу, бакалаурау у Бела-руск1м педагаг1чным ун1верс1тэце 1мя М.Танка 1 перападрыхтоуку 1х на сем1нарах 1 курсах, так i праз шэраг публ1кацый навуковага 1 метадачнага характару. За распрацоуку дидактичных гульняу па навучанн1 грамаце аутар узнзгароджана бронзавым медалём ВДНГ СССР (1985 г.). За навукова-метадачную працу "Беларуская мова У дз1ця-чым садзе", Мн.: Народная асвета, 1995, аутару рашэннем Вучонага савета прысуджана прэм1я БДПУ 1мя М.Танка.

EuhIkI даследавання §П2бл1к8ваны у 85 працах, у тым л1ку 1 манаграфП, 5 вучэбных 1 вучэбна-мвтадычных дапамозя!ках, раздзе-

ле у падручн!ку, 42 артикулах у часоп1сах I зборн1ках навуковых прац, 13 тэз!сах дакладаУ 1 матэрыялах навукова-драктычных канфе-рзнцый, 22 метадачшх. дапамош1ках 1 рэкамендацыях, праграш.

Структура 1 аб'ём дысвртацы1. Дысергацыя складаецца з уво — дз!н,трох часгак, як1я уключаюць 7 раздзелау, выпада?. Агульны аб'ём дасертацы1 - 270 стиронак, у там л1ку 4 табл1цы, 1 1люс грация, сп1с внкарнстанай л1таратуры, як! Уключае 328 найменняУ, 1 7 дадаткаУ, што займав 42 старонк1.

АСНОЙШ ЗМЕСТ Увоаз1ш выкладаюдда вшпзй.

I £§рщай частЦё - "Дз1цячае мауленне: мэхан!змы 1 умовы авалодання родная 1 другой мовам!" - раскрываюцца метадалаг!чння 1 пс1холага-тдагаг1чшя асновы разв1цдя маулэння дашкольн1кау, ■ як роднага, так 1 на другой ковв.

Частка 1 складаецца з двух раздзелау. У першым раздзеле "Пс1хал1нгв1стычшя фактары моунага навучання" рлзглядаюцца так!я пытанн1: мауленчая дзейнасць як аб'ект навучання у даппсольным дзяц!нстве, шх;ан1зш авалодання роднай 1 другой мовам1, разв!ццё маулэння дашкольн1ка як сродку камун1кацы1.

У пс1халаг1чнай 1 пс1хал1нгв1стычнай навуках пытанн! станау-лення 1 функцыянаввнвя маулення разгляд^аюцца, зыходзячы, перш за Усе, з той вшиючна вял1кай рол1, якую адагрывав маУленне У пс1-„ х1чным зшцц1 чалавека, у разв1цц1 яго 1нтэлекта 1 самасвядомасц1 (Л.С.Выгоцк1, С.Л.Руб1нштэЯн, Ы.1.Кынк1н, А.Р.Лурыя, Д.Б.Элько-н1н, А.М.Лявондьеу, А.А.ЛявонцьеУ, 1.А.31мняя, А.А.Любл1нская, Ф.А.Сах1н 1 1нш.). »

Працэс парадоэння мауленчага выказвання падзяляецца на унут-ранае праграм1раванне 1 вонкава ыауленчую дзейнасць (Л.С.Выгоцк!, А.А.ЛявонцьеУ). Кожнае канкрэтнае мауленчгв дзеянне мае сваю причину (матыУ) 1 канкрэтную мату. Пераход ад унутранага да вонкава-га маулення праходзЩь праз некальк1 стадий 1 заканчваецда авяз-ним виказваннем. Няуменне дз1цяц1 выконваць адну з аперацый пры-водз1ць або да няправ1льнага выказвання, або роб1ць яго стварэнне сус1м немагчимым. Разв1ццё маулення пав1нна будавацца на принципе ыауленчага дзеяння, у як 1м прнсутн1чае кояны яго кампанент. Ва Умовах спецыяльна арган1заванага навучання У старэйшых дашкольн!-кау мохна наваг сфарм!раваць умение лраводз1дь лог1ка-граматычны анал1з чукога 1 уласнага маулення (А.М.Богуш). МаУленчы навык моха л1чывда сфарм1равазшм тольк1 пры умове переносу яго на новыя словы 1 моУныя с1туацы1, як!я яшчэ нэ сустракал!ся дз!цяц1.

Фарм!раванне . дцнам1чвай функцкянальнай с!стэмы - моунай здольнасц1 - з'яУляевда вын!кам складанага i супярэчл1вага працэ-су фарм1раваяняг 1 разв1одя моунай дзейнасц!. Дзянуючы даследаван-ням дз!цячага маулення, ян!я вял Юл i вядуцца пс1холагам1 i л!нгв1стам! ва ?с!м свеце, сучасная навука мае Оясспрэчння доказы ■raro, што у аснове фарм1равання коунага механ!зма дз!цяц1 лязкаць змястоуныя моуныя абагульненн1, як!я узн1наюць у працэсе знос!н з дарослш1 i уласнай практичней дзейнасц1 1 прнводзяць да бычля-нення моуных элемента?, фар.м!равання 1х сначэнкяу i праз1лау апе-рыравання 1м1 (Л.СЛгоцк!, Л.Р.Лурня, С.Л.Руб1нттэйн, Ж.Мазко, Дж.Брунер, Д.Слоб!н, O.A.CaxlH, А.М.Шахнарпв!ч 1 1ш.).

Названае палажзнне вызначае стратэПю к1раун1цтва мауленчым развШцём дз1вдц1 у дашколышм дзяц1нсгве. Вядучае месца займае фарм!раваннэ У дашкольн1каУ моУных абагулыгенняу. Тольк1 такое л1нгв1стычнае разв1цце вядзе да сапраУднага авалодакня багаццям1 мовн (Ф.А.Сах!я).

Паводла вшг!кау яс!хал1нгв!си;чшх даслэдаванняу, алгарнтм усведамлення роднай мовк лялзщь у аснове пазнавальнай дзейнзсц! 1 при засваенн! другой мовы (А.А.Лявонцьеу, А.М.Шахнароз!ч, В.Пен-ф!лд, Л.Роберте I 1нш.). Аднак атаясамл1ваць шлях! засваошя роднай 1 другой моу коша тольк! У самым агульным выглядзэ. За выключавшем вшадкау паралельнага засваенпя дзвюх моу, дз!ця приступай да авалодзня другой мовай як "гаворачая 1стота", што Уно-с1ць значшя змяненн1 У яго по1х1ку (Н.В.Гмедадзе). Таму пытанн1 навучоння дзяцей другой ново патрабуюць асобнага разгляду.

Сучасная пс1хал!нгв1стша зыходз1ць з таго, што крын!дай фарм1равэння моунай здольнасц! з'яуляецца патрэба у сумеснай дзейнасц! i знос!нах дз1цяц! з 1жнм1 лвдзьм1, як1я забяспечвакць такую дпейнасць (С.Л.Руб!нзТэйн, А.А.Лявонцьеу, А.М.Шахнаров1ч 1 !ш.). Названае палажэнне абумоул!вае камун!катыуную нак!рава-насць у навучанн1 мове.

Па даных пс1холагаУ, на працягу дашколънага дзяц!нства Узн1-каюць чатыры Форш знос1н: с!туацыйна-асобасная, с!туацыйна-дзе-лавая, пазас!туацыйна-пазнавалшая 1 пазас!туацыйна-асобасная (МЛ.Л!с1на). Кожнай форме знос!н адпавядакць пэУння асабл1васц1 маулення дз1цяц! - яго лекс!ка, граматычны лад, выразнасць, звлз-насць i лзг1чнасць выказвання. Новы змэст матнвау 1 задач той або !ншай формы знос!н прад'яуляюць да маулення як сродку зкос!к ко-выя пзтрабаванн1 1 стымулхжць яго далейшаз разв1ццё. (Зразумола, сувязь маулення i асабл!васцей знос!н двухбакоЕзя.) Пры гэтш уз-

роставыя асайл1васц! у фарм!раваш1 ма?лешя гоУнасцю перакрыва-юцца 1ндав1дуалышм1 (М.1.Л1с1на, А.Г.Рузская, А.Я.Рзйнстайн, А.А.См1рнова, М.Г.Ялаг1на).

Тольк1 у выпада :у, кал1 працэс навучання беларускай мове бу-дзе напоунены эмаццянальна яскравыи1 с!туацыям1 знос!н, змест I форма як1х адоавядаюць 1нтарэсам 1 уяуленням дашкольн!каУ, маты-вам 1х узаемадзеяння з акружаючым1 людзьм1, беларуская мова можа стаць для дзяцой сродкам слос!н, пазнання, рэгулятарам паводз1н. Ыауленчыя зыоо1иы на беларускай мове будуць уяуляць сабой "амвую стшс1ю дз1цячай гутарк1" (Я.Колас).

раздзел першаЯ часгк1 "Б1л1нгв1зм у дешкольным уз-росце" прысвэчаш праблемам дз!цячага двухмоуя 1 иматмоУя, як!я здауна з'яуляюцца аб'8ктам1 п1льнай уваг1 педагога?, пс1холагау, л1нгв1стау.

Вучоных ц1кав1У узрост, з якога трэба пачынаць навучанне дзяцей другой мове. Большасць даследчдаау, зыходзячы з таго, што дашкольнае дзяц!нства з'яуляецца сенз1тыУным для засваення мош, сх1ля'юцца да давол1 ранняга увядзення другой мова (Э.Хауген, У.Вайнрайх, В.Пенф1лд, Л.Роберте, Э.Пулгрэм, Ш.А.АманашвШ 1 1нш.). Найбольш каштоуным л!чыцца адаачасовае засваенне дзедьм1 дзвюх моу натуральным шляхам у с1туацы1 "адна асоба — адна мова" (Ж.Раюка, В.Леапольд, А.Табурэ-Келер, В.Штэрн, Н.ВЛмедадзе, С.Наталь1на, Л.Кал1н1на 1 1нш.).

Прых1льн1к1 паслядоунага двухмоуя У дашколышм узросце называюць важнай яго характарнстыкай увагу дзяцей да мовы, здольнасць рэфлексаваць над мовай (А.Ы.Шахнаров1ч, А.1.Негняв1ц-кая, З.Я.Футэрман, К.Ю.Братасава 1 1нш.). Перыяд пачагку навучан-ня, згодна з поглядам! гэгых аутарау, вагаевда ад 4 да 5 гадоу.

Важным пытаннем праблемы двухмоУнага разв!цця дз1цяц1 з'яуляецца вызначэнне рол1 роднай мош У нзвучанн1 другой. Склада-насць гэтага питания знайшла свае адлюстраванне У так1х метадыч-ных принципах, як апора на родную мову, яе Ул1к або выключэнне з вучзбнага працэсу. Даследчыкам! падкрэсл1ваецца: чым бл!кэй мовы, там болыи распаусюджання 1 устойл1выя змешаныя фразы У мауленн1 дзяцвй. Пазбегнуць 1нтэрферэнцы1 можна, арган1зуючы асэнсаванао Успрыманне дзецьм1 кожнай з моу (Л.У.Шчэрба, Н.ВЛмедадзе, А.Я.Супрун, А.М.Богуш 1 1нш.).

На працягу амаль стагоддзя вядуцца спрэчк! аб уплывэ двухмоуя на разумовае разв1цце дзяцей. Так1я вучоныя, як 1.Эпштэйн, М.Х1нт, А.-Р.Церап1нг 1 1нш. выказваюць думку аб шкоднасц! ран-

няга двухмоУя. Болькасць даследчнкау даказваюць, што при педага-г1чным к1раун!цтве засванне другой мовы мае першараднае значэшю для разв!вдя л1нгв!стычнага шлпення дз1цяц1, яго пазнавальных здольнасцей (Л.С.Выгоцк1, В.Г.Кастемарау, Н.ВЛмедадзе, Б.Бейн, 1.А.Панарын 1 1ш.).

Аб сапраудным засваенн1 другой ыовы можна гаварыць тольк! тады, кал! яна Зхываецца як сродак знос1н 1 пазнання, для чаго неабходна сгварыць натуральную атмасфэру адоаведнага мауленчага асяроддзя (Н.ВЛмедадзе, К.Ю.Пратасава, А.1.Нэгняв1цкая 1 1нш.).

АсаблХвую ц!кавасць для нас уяУлчюць даследаванн1, як!я рас-крываюць спецыф1ку навучання ва Умовах роднасных моу. Найбольш бл1зк1м! для наиай с1туаци1 з'яулявдца даследаванн1, прысвечаныя руска-укрз1нскаму I укра1на-рускаму двухмоую У даякольн1ка?. Гэга перш за усё грунтоУныя правд А.М.Богуа, якая вызначыла Умовы навучання ?кра1намоузшх дашкольШкаУ рускай мове, паказала, ито при арган1зазанкм навучаш!! Ужо у дашкольнкл узросце валоданне руск!м маулешем макс1мальна набл!жаецца да узроуню Еалодаюш дзецьм1 родним (укра1нск!м) маУленнем. Найбольш сприяльшм узростам для пачатку навучання Укра1нск1х дзяцей рускай мове, на думку даслад-чыцы, з'яуляеода малодшы дашкольны узрост. Пад к!раун1цтвам А.М.Богуи енкппзщ ¡иэраг даследавзнняу, у як1х разглядал1ся асоб-ния аспекты разв!цця у р^скамоуных дашкольн!кау укра1нскага мау-лення: засваеше ,лекс1к1 (1-А.Луцэнка), разв1цце звязнага маулен-ня (ЛЛ.Фесенка), 1ндыв1дуал1зацыя 1 дыферэнцыяцыя навучання дзяцей укра!нскай мове (В.А.Ляпунова). На Укра1не створаны некальк1 альтэрнатыункх праграм па навучанн1 рускамоушх дзяцей укра1нскай мове (А.М.Богуш, КЛ.Струк, А.М.К1рычэнка, А.Н.ХарашкоУская, Н.В.Кудык1на 1 1нш.). Распрацоуваюцца пытанн1 выкарысгання фаль-клору у разв1цц1 маУлення дзяцей (Н.Я. Дзюб1шына-Мельн1к, А.Н.ХарашкоУская 1 1нш.), азнаямлення Укра1нск1х старэйшых да-школьн1кау з рускай мовай на тэарзтычнай аснове (Л.Ф.Ткачова).

Што датычыцца праблемы бл1зкароднаснага двух!лоуя у Беларус1, то яна асветлена у пс1халаг1чнай 1 педагаПчнай л1таратуры неда-статкова. Прыцягваюць увагу шэраг навуковых лрац л1нгвададактыч-нага харахстару, выкананых прафесарам А.Я.Супруном 1 яго супрацоу-и1кам1 па праблеме навучання рускай мовэ у беларускай школе.

Пс1халзг1чныя асабл1васц1 засвзення рускай I беларускпй моу дзецьм! малодшага школьнага Узросту шяулени Т.М.Совольевай. Прз-блема навучання беларускай мове рускамоушх малодгых зсольн1кау распрацо?Еа'?цца Н.Г.Я.тенск!м, Т.М.ГракоЕ1ч. Аннак дзсл-эдзвзнн!

anoumlx вучоных датычацца выпадкау, кзл1 з дзецьм1 да школы нэ займал1ся беларускай мовай.

У другой частуы дысергацыЯнай работы - "Канцэптуальныя асно-вы беларускамоунага разв1цця дашкольн1каУ" - абгрунтоувзюцца са-цыял1нгв1стычныя 1 пс1холага-педагаг1чкыя перадумовы навучання дзяцей беларускай мове, будуеццз стратэг1я такога навучання. Другая частка Унлючае трэц1 i 1ацвэрты раздзелы.

У 1ШШШ раздзеле "Роля i мэсца беларускай мовы у с1стэме дашкольнага вшивания" паказваецца, што на працягу дзесяц1годцзяУ у дз!цячых дашкольных установах Бвларус1 пераважау фармалыш падаход да азнаямлення дашкольн1каУ з нацыянальнай культурай. Ваставалася чужим, непатрзбным дз1цяц1 1 беларускае слова.

3 1983 г. ва Ус1х дашкольных установах бил1 уведзены абавяз-ковыя занятк1 на азнаямленн1 дзяцей з беларускай мовай. У Канцэп-цы1 разв!цця дашольнага выхавання у рэспубл1цы адзначаецца, што авалодаше дзецьм1 роднай беларускай мовай складае адз1н з асноуных элемента? фарл1раяання асобы дз1цяц1.

Аднак педагог1 дашкольных усганор, як1я 1мкнуцца, каб бела-руская мова змагла укаранЩца у свядомасць 1 мысленно дз.1цяц1 да часу яго паступлэння у пачатковую школу, сустракаюцца з мноствам цяжкасцей, што выкл1кана адсутнасцю спрыяльных умоу для беларус-камоУнай падрыхтоук! дзяцей.

Адной з галоуных перашкод для беларускамоунага разв1цця дзяцей у дашкольнш узросце з'яуляецца ix 1сяаванне фактычна У рус-камоуным бытавим асяроддз1. Генетычная 1 пс±халаг!чная (з боку эмацыяналькых аднос!н да абедзвюх моУ) бл1зкасць рускай 1 беларускай моу сгварае спецыф1чныя умовы для авалодання дзецьы! рус-ка-беларуск1м деухмоУем. Стых1йнае маулвнчае разв1цдё дашкольн1-кау характарцзуецца рэцэптыУшм 1 7 пэунай сгупен! рэпрадуктыуным двухмоУем. У дашкольн1кау утваращца "зшццёвыя", па азначэнн1 Л.С.Выгоцкага, уяуленн! аб рускай 1 беларускай швах i ix элементах. 3 другога боку, пры стых1йным засваенн1 дзвюх бл1зкароднас-шх моу у дзяцей разв1ваецца сумешчаны механ!зм стварэння тэкстау па гэтых мовах. Дашкольн1к1 не зауважаюць сва1х памылак, у 1х не фарм1руецца "чуццё" адной 1 другой мовы.

Сказанае сведчыць аб тш, што авалодаць прав1лышм беларус-к1м мауленнеы рускамоуныя дашкольн1к1 могуць тольк1 У ходзе специальна арган1заванага мэтанак1раванага навучання нацыянальнай мове у дз1цячым садзе. Сённяиняя сацыял!нгв1стычая с1туацыя па-трабуе грунтоУнага навуковага забяспячэння працэсу навучання рус-

камоУных дашкольн1кау беларускай мове, разв1цц1 1х беларускага маулення як сродку знос1н, пазнашя, моунага мыслення.

На Беларус1 склалася супярэчл1вая, у пэуным сэнсе ун1кальная с1туацыя. Згодаа з вызначэннем, родная мова - гэта мова, якую чолавек спасц1гае адаачасова са спасц1жзннем 1 рззв!ццём здольна-сц1 мысл1ць. 3 другога боку, на аснове роднай моеы адбываэцца нацыянальна-культурная сацшШзащш чалавека. Разам з мовай у шсленн1 чалавека Удзельн1чаюць "Ошыя формы наииянальнага жыцця, нацыянальнага вобрэзу свету, этн1чшх градаций, працоунпх навы-каУ. вераванняу" (В.Г.КастамараУ). Мэнав1та беларуская мова, якая захоувае нацыянальную 1дэнтыф1кацыю, для беларуск1х дзяцей з'яу-ляецца сапраУда роднай мовай, "мовай душ", а не тольк1 памяц1.

Зыходзячы са сказанага, галоУная мэта навучання рускамоухшх дапжольн1кау беларускай мове як роднай вызначаецца як разв1ццё асобы кокнага дз1цяц1, узбагачэнне яго Унугранага, духоунага свету, выхаванне любов1 1 паваг1 да роднага слова. Другая мэта -разв1ццё моуяай здольнасц! дз1цяц1, г.зн. фарм1раванне чуйнэсц1 да моУшх нормау 1 выразных сродка?. умення карыстацца роднай мовай: разумець пачутае 1 самастойна выказваць свае думк1, пачуцц1.

Пакольк1 мэта навучання беларускай мове - адрадаэнне яе як роднай, упсдз1ць яе неабходна як' мага раней, з моманту наведвания дз1цем дашкольнай установи. У гэгам выпадку маУленчыя мвхан!зш, што фзрм!руюцца у дз1цяц1, будуць "лрацаваць" не тольк1 на рус-кую, але 1 на беларускую мову 1 адлюстроуваць наиыянальнае бачан-не навакольнай рзча!снасц1. Ранняэ увядзедае беларускай мовы, за-свзенне якой будзэ 1сц1 не апасродкавана - праз рускую мову, а непасрэдна, будзе садзейн1чацъ фарм1раБанню моУнамысл1цельнай дзейнасц1 на беларускай мове.

У с1туацы1 грамадскага выхавоння прынцып "адна асоба - адна мова" атрымл1вае некальк! 1ншае гучанна: кожная мова пав1нна вы-карыстоувацца У залежнасц1 ад умоу або акал1чнасцей (В.Пенф1лд). Так1 падыход найболыи рэальны для Беларус!, кал! дзец1 з руска-моушх сем'яу авалодваюць беларускай мовай у дз1цячым садзе. Зна-чыць, ранняе засваеннв беларускай мовн рускамоУным1 дзецьм1 дасць станоучыя внн!к1 при строг1м захаванн1 У знос1нах з дз1цем принципу "адна асоба у адной с!туацы1 знос1н - адна мова".

Як сведчаць экспериментальный даныя па ранн1м навучанн1 дзяцей другой мове у с!тузцы1 сямейнага або грамадскага выхавання (Н.ВЛмедадзэ, Л.Кал1н1на, С.Наталъ1на 1 1нш.), не трэбз баяцца часовага змептвання дзвюх моу. Гэта заканамерная з'ява, якая з ця-

гам часу змяняецца рвзмежаваннем ко?, "асабл!вай сферай дастаса-вання" (Л.С.Выгоцк1) для козкнай. Больш паспяхова гэтае размежа-ванне адбываецца при умове своечасовай арган1зацы1 специальная работы па папярэдавзлнЗ. 1 устаранеш! ко У них змешванняу (А.Табу-рэ-Келлер, А.Я.Супрун, А.М.Богуш * 1нш.).

Паралел1зм засваення дзвюх моУ - рускай 1 беларускай - з некаторым адставаннем апошняй прывядзе да фарм1равання сапрауды двухмоУнай асобы.

У чацвёртым паздзе^лв "1нструмвнтальная мадэль навучання дашкольн!каУ беларускай мове. У дзЩячым садзе" перш за усё раскрываецца спецыф!ка навучання дзяцей бл1зкароднаснай мове.

Стратэг1я навучанння другой мове адрозн1Ёаецца ад стратэг11 навучання роднай па ступен! к1руемасц1 1 па узроун! асэнсаванасц1 (Н.В.Хмедадзе).

Пс1халаг1чна правильным шляхам навучання дашкольн1каУ беларускай мове як другой, ало роднай, разв!цця у 1х беларускага мау-лвння з'Уляецца той, ян1 спалучае, з аднаго боку, неУсвядомлвнае засваенне беларускай мовы У штодзённых знос!нах, разв!ццё "бела-рускамоунага чуцця" у вын1ку паступовага "паглыблення" У адпа-веднае камун1кати?наэ асяроддзе 1 прыстасавання да яго, I з дру-гога - спецыяльна арган!заванаа навучаннв спосабам пабудовы выказвання на беларускай мове.

Засваенне дзецьм! беларускай мовы як роднай у працэсе "паглыблення" У натуральнае беларускамоунае асяроддзе зяуляецца адносна стых!Йным. Упарздкаваны спосаб узаемадзеяння з дзецьм1 шляхам захавання принципу "адна асоба у адноЯ с1туацы! знос1н -адна нова". Элемент асэнсаванасц1 уносЛць параУнанне Быхавальн1-кам беларуск1х мо?ных форма? з руск!м1, каб дапамагчы дзецям размезкаваць 1х.

У штодзённых знос!нах з дзецьм1 змост I форма знос1н падпа-радкоуваюцца патрэбам рэгуляцы1 паводз!н выхаванцаУ у тыловых для 1х ситуациях. Мо?ш матзрыял, як1 падаецца дзецям, неупарадкава-ш. Аднак прадугледаваецца 1 такая арган!зацыя дзейпасц1 дзяцей, якая забяспечвае Утоенае засваенне тых або 1ншых мауленчых фор-мау. Разв1ццё маУлення 1 навучаннв мове ажыццяУляецца У адакм працэсе знос1н-навучання. Гут моуны матзрыял пэуным чынам методична упарадкавани. Агулышм для абодвух падахода? з'яуляецца тоо, што засваегше мовы адбываецца У працэсе спантан-н а й мауленчай дзейнасц!..

Каб даяамагчц дзецям зарыонтавацца У беларускай мове.

адпрацаваць тыя або 1ншыя маулэнчня ?мэнн1, арган!зуоцца 1х вучэбна-маУленчая дзейнасць. Тут загадзя акрэс-лены аб'ём моунага матэрыялу 1 паслядоунасць яго падачы абумо?л1-ваюць выбар метадачвдх прыёмау навучання. У дадзеным выпадку вучэбная работа галоуным чинам кампенсуэ недахоп шццёва матыва-ванай дзейнасц1 з:юс1н на беларускай мове. Авалоданне мовай у вучэбна-мауленчых с!гуацыях адбываецца гэтак жа, як у спантаннай мауленчай дзейнасц!, г.зн. нэадвольна. Гэта тое ж "паглыбленнэ" у камун!катыунав асяроддзе, тольк! строга упарадкаванае.

Дзякуючы рэцгптыунаму характару двухмоуя, разумение беларус-кага маУлення заусёда будзе апераджаць гаварэнне. Гэтую акал1ч-насць трэба широка выкарыстоуваць для азнаямлення дашколыШсаУ з беларускай мастацкай л!таратурай, што далучае 1х да беларускай мовы як роддай, сэдзв/л1чае неусвядоиленаму засзаенн» выразных багадцяУ беларускай мовы, узбагачэнню духоУнага свету кокнага дзЩяц!. Так1м чынам, разв1одё :5еларускага маУлення прадугледжвае абавязковую апору на мастацка-мауленчую дзейнасць дзяцей, якая мока быть 1 спантаннай, 1 вучэбнай. У або-двух выпадках мастацкая мова станов1цца здабыткам самога дз1цяц1.

Нарэшце, у старэйшм даикольным узросце наладжваецца моуна-пазнавальная дзейнасць дзяцей - азнаям-лешге 1х з агульнал1нгв1стычным1 тэрм1нам1, фарм1раванне спосабау абследавання моУнага матэрыялу. МетамоУныя уменн! Еыкарыстоуваюц-ца дзецьм! для У пэунай меры усвядомленага засваення моушх зна-чзнняу, "гп!сання мовы у тэрм1нах самой мовы" (А.А.Лявонцьеу).

При навучанн1 беларускай мове на пярэдн1 план выступав раз-в1ццевая функция мауленчай работы. Вядучнм у навучанн! з'яУляецца фарм1раванне у дзяцей моУннх абагульиенняу. Гэта тнм больа важна, што дашкольн1к! не чуюць нацыянальную мову у тнм аб'ёмэ, як1 не-абходны для своечасовага самасгойнага "Урасгання" У яе.

Пастуговае разв1одё элементарннх, ин1кэйшых" (Л.С.Выгоцк1) уласц1васцей беларускага маУлення трэба пачынаць з ранняга узрос-ту, усе пашраючы гэтую работу на працягу усяго дашкольнага дзя-ц!нства. Фарм1раванне у дзяцей элвментарнага Усввдамлення спосабау пабудовы выказвання на беларускай мове неабходна атщяуляць у момант найбольш вострага "ыоУнага чуцця". Так1м момантам з'яУляецца сярэдн1 дашкольяы узрост (А.М.ГваздзёУ, К.1ЛукоУск1, Д.Б.Элькон1н 1 1нш.).

Пры так1м падаходзе да навучання ёсць магчымасць спалучаць рисы адначасовага ранняга спанганнагз засваення рускай 1 бслдрус-

кай моу 1 пасладоуяага авалодання другой (беларускай) мовай, якое абап1раэцца на метамоуныя ?генн! дз1цяц1.

Спецыф1ка мегодок! навучання бл!зкароднаснай мове зыцякэо 1 з факту няпоуяага двухморя дашкольн1каУ, что роб!ць абавязковай ■" супастауленне з'яу рускай 1 беларускай ко?, каб размежаваць 1х асабл!васд1 У свядомасц1 дз1цяц1.

Так1м чинам, курс беларускай мовы для дашкольн1каУ у с!туа-цц1 бл1зкароднаснага двухмоуя пав1иен будавацца, з аднаго боку, як спантаяш, неадволыш, а з другога, як навучальны I У пэунай мерк с1стэматнзуючы, абагульняльны. Неабходнасць унясення выпрау-ленняу у стых!йна набытыя маУленчыя навык! грымушаэ будаваць яго 1 як карзкцийны курс.

Ключавой праблемай навучання дашкольн1каУ беларускай мове выступав заЗяепячэкне 1х станоУчай магывацияй маулення на гэтай мове. Неабходна знайсц! такую патрэбу дзяцей дашкольнага Узросту, якую мокна акгуал1заваць у аднос1нах да маУленчай дзейнасд! на беларускай мове 1 на гэтай аснове стварыць адпаведны маты?.

Кайвял1каую унутранув актыУнасць у дзяцей выкл!кае гульнявая дзейнасць, якая стварае асабл1вуго "сферу заос1н" (ЛЛ.31мняя) пры фарм1раванн! Ус1х в1дау ыауленчай дзейнасц1, што уилючаввда у працэс навучання даикольн!каУ беларускай мове - спантаннай, ву-чабна-маУланчай, мастацка-мауленчай 1 моуна-пазйавальнай.

Спецыф1кай стварэння матывацы1 мауленчай дзейнасц1 на бл1з~ кароднаснай мове з'яуляецца ыагчкыазць выкарлстання матывау, пад уздзояннем як1х дзеЩ уступаюць у зносИш з даросльм 1 равесн!ка-м! на родаай мове. Так, пры навучанн! рускамоУных дашкольн1кау беларускаму маУланню перадумовай узн1кнення унутранай актыунасц! дзяцей 3-4 год можа быць патрэоа У знос1нах з беларускамоуным да-рослым для выражэння станоучых эмоцый, для дасягнення сумеснага з 1м або беларускамоУным равеснЛкам вш1ку у лрактычнай або гульня-вой дзейнасц1. Длл дашкольн1каУ 4-6 год, акрамя таго, матывацый-дам фактарам мауленчай дзейнасц1 на -беларускай мове з'яуляецца патрэба у атрыманн1 новай 1нфармацы1 пазнавальнага 1 асабовага характеру. Для старейших дашкольн!кау сацыяльна матываванай з'яуляецца мауленчая дзейнасць на беларускай мове У якасц1 Узору для малодшых дзяцей. У гэтым узросце яктыв!зуючую ролю адыгрываюць 1 "спаСорн1цк1я" матывы.

Авалоданне кампанентам1 мастацка-мауленчай дзейнасц1 зале-жиць вд эмацыянальнага стаулення дзяцей да рэча1снасц1, якая ап!сваецца у мастацк!х творах.

С!стэма разв1цця беларускага маулення дашкольн1кау у с1туа-цы! руска-беларускага двухкоУя складаецца, перш за усё, з асноу-шх узаемазвязаных пам1к сабой напрамкау разв1вдя маулення да-школьн!каУ: структурнага, функцыянэльнага 1 кагн!тыунага (Ф.А.Са-х1н). Ко:кш з названых напрггжау уключае розныя раздзелы маулен-чай работы, рэал1зацыя як!х патрабуе с!стэматызацы1 змзсту наву-чання, а таксама ул1ку асабл!васцей стачаулення У дзяцей рускага (першага) маулення, агоры на яго дасягкенн!, з аднаго боку, 1 пе-раадолення адмоунага Уплыву адной ^овы на другую, з ■лругога. Цэ-ласнасць рабоце па названых нэпракках разв1цця маулення дзяцей надае с!нхран1чная 1 дыяхран!чная узаемзсувязь ус!х раздзелаУ мауленчай работы у розных узроставых трупах.

МаУлвнчы матэрыял, як! ппдлягм засваешло, адб!раецца у ад-паведнасц! з розным! крытэрыям! - чостотнасц1, ужывальнасц1, лёг-касц1 засваення 1 1нш. Сярод 1х 1стотным з'яуляецца крытэрый "зд~ носнай замккёнасц!" (А.Я.Супрун). Адабраны матэрыял пав!нен скла-сц! адносна адасобленую с!стгчу, г.зн. лекс1чш матэрыял пав1нен адпавядаць граматычнаму ! фанетычнаму, граматычкы - лекс1чнаму 1 фанетычнаму 1 г.д.

Спробу распрацаваць канкрэтны змест разз!цпя маулення дзяцей рознагз Узросту, навучання 1х беларускай нова У адпзведнасц1 з вншэй названым! параметрам! ш зраб!л1 У трэцяй частцы работы.

У 1Е?Щяй "АсноУгая напрамгс! работы па разв!1щ1

беларускага маулення У дашкольн1каУ" выкладаюцца ход 1 вкн!к! вопытна-эксперыментальнай работы у дашкольних установах па фушцыянальным, структурным 1 кагн!тыуным капрамках разв!цця маулання. АдпаЕедна трэцяя частка складаецца з трах раздзелаУ-

У пятым раздзелэ "Шлях! рэал!зацы1 камун1катыунага напрамку У разв!цц! беларускага маулення дзяцей" разглядаюцца пытанн! фар-м1равання У дзяцей ранняга 1 даажольнага узросту пачуццёва» асно-вы беларускага маулення у спантанных зиосЛнах, арган!зацы! бола-рускамоУных знос!н на спецыяльных запятках.

Иайбольш спрыяльным для разумовага 1 мауленчага разв!цця дзяцей ранняга ! малодшага дашкольнага узросту, у як!х яачэ не разв1лося стых!йнае рэцэптыУнае двухмоуе, з'яуляецца паступоъае Уключэнне беларускай мовы, перш за Усё паэ-шчнзй, у розния в1ды дз!цячай дзейнасц!.

' Для паступовага увядзення беларускай мовы У вопытнай рабоце выкарыстоУвал!ся ляльк1-"беларусы", шс1я "размаулял!" тольк1 па-беларуску. Мауленчня с!туацы1, пабудаваныя на натуральнай ц!кава-

сц! дзяцей да лялэк, стварал! у 1х устаноУку на мову суразмоун!ка.

Дзякуючы гаму, ито дзец! ранняга узросту вельм! эмацыянальна став!л!ся да беларускамоуных заняткау, апошн!я непрыяметна уплывал! на моУную свядомась малых, спрыяючы разв!ццю чуцця беларус-кага маулення, садзейн1чал! фарм1паванню периапачатковых навыкау маулення на роднай мове у працэсе с1туацыйна-дзелавых знос1н з беларускамоуным Б^хавальн1кам.

Работа па разв!цц! У дзяцей пачуццёвай аснош беларускага маулення працягвалася 1 у дашкольным узросце. Як 1 раней, вядучую ■ ролю у далучэнн1 дзяцей да беларускай мовы адыгрывала >:астацкая л!таратура. Чым часцей дз1ця чула вобразнае, выразнае мауленне, тым у большай статен! яно засвойвала гэтую своеасабл1вую "л1нгв1-стычную !нфармацыю" - гармонию роднай мовы. Мастацкае мауленне паступова станав1лася здабыткам самога дз1цяц1, дашкольн1к1 за-свойвал! "л!таратурны м!н!мум" (А.Я.Супрун) носьб!гаУ роднай мовы.

Асабл!вае месца У шгодзённкм кыцц1 дагжолыЦкау адводз!лася беларуск!м народным гульням, у як1х "бл!скуча злучылася ыастацкая 1 педагаг!чная аснова" (А.П.Вусава). У эксперыменце беларуск!я народаыя гульн1 выкарыстоувал!ся 1 для арган!зацы1 "утоенага" на-вучання дзяцей'тым або 1ншым моуным сродкам. Так, са старэйшм1 дашкольн1кам! рэгулярна праводз!л1ся гульн!, адабраныя для фарм!-равання некаторых граматычных формау у 1х беларуск!м мауленн!. Вын1к засваення дзецьм! экспериментальная групы (ЭГ) пэуных граматычных формау пасля серы!' народных гульняу значна вышзйшы за екн!к1 засваення тых жа граматычных формау дзецьм! кантрольнай групы (КГ). (Налрыклад, прав1льна Укнвал1 назвы ыаладых зкывёл у родным склоне 40% дзяцей КГ ! 80% выхаванцау ЭГ, утварал! прына-лежныя прыметн1к1 302 1 702 адпаведна.)

У штодзённым жыцц! дзяцей наладавал!ся ! сюжэтна-ролевыя гульн1 з лялькам1-"беларусам1". Размауляючы з так1м! персанажам! або ад 1х 1мя дзец1 з першай гульн1 старал1ся ужываць тольк! беларуск1я словы, выразы, спявал1 на беларускай мове калыханк!, песеньк!. Мокна сцвярдааць, кто гульн! з лялькам1-"беларусам!" садзейн1чаюць разв1ццю .спанганнага беларускага ыаулешя. .

Пс1халаг!чныя умовы для натуральней гутарк1 на беларускай мове, як паказала вопытна-эксперыментальная работа, ствараюцца падчас спецыялышх заняткау па разв!дц! той або 1ншай формы зно-с1н з дапамогай беларускай мастацкай л1таратуры. Так, мноПя на-родныя казк1, вершы, гульн! носяць у пэунай ступен! пазнавальны характар. Гэта дае падставы для выкарыстання 1х з мэтай фарм!ра-

вання пазас1туацыЯна~пазнавалышх знос1н дзяцей на беларускзй мове. Установку на бэларуска,»ю?ныя пазас1туацыйна-асобасныя знос1ны стварае абмеркаванне УчынкаУ персанака? беларускпмоуных твора? маральна-этычнага плану. Еэларуская мова гутарк1 пасля праслухоу-вання твора на роднай мове для дазкольн!ка? як бы сама сабой ра-зумелася.

У цэлым ап!саная у пятым раздзелэ работа стварае умо'вы для засваення бвларускай мовы на "УзроУн! чуцця". Так ¿л шляхам дзець-м1 набываецца вопыт спантанна-мауленчай 1 спантаннзй мастацка-мауленчай дзейнасц!.

Шосты раз^зел "Фарм1раванне практичных мауленчых навыкау прысвечаны разв1одю беларускага слоун1ка дзядей, фарм1раваншо граматычнага ладу маУленя, наЕыкау выкаулення, разв1цця прадук-тыунага маУлення на беларуст*ай мовэ. Адпаведна шосты раздзел складаеццз з чатырох падраздзелау.

У першых трох падроздзелах прзводз1цца каротк1 парауналъны анал1з адпавэдных узроуняу белгрускай 1 рускай моУ, фармулювцца задачи навучання гым або Лнзшм практичным умениям, вызначаюцца крытэры! адбору моунага матэркялу па кожным з узроуняу, ласлядоу-насць яго падачы дзецям 1 асабл1васд! методак! фарм!равання дек-с!чных, граматычных 1 вымаулвнчых насыкау.

Аснова слоУн1кэУ беларускай 1 рускай моу - агульная. Аднак агульнасць значнай частк! слоун!кавзга фонду беларускай 1 рускай моу не азначае поунай тоеснасц! паняццяу, абазначаных аднолькавы-м1 словам!. Тгму у с1туацы! бл1зкароднаснага двухкоуя агульнапры-нятыя задачи разв1цця слоун1ка дзяцей набываюць некаторыя спецы-ф1чныя рисы. Гэта фарм1риванне у дашкольн1каУ уласнанацыянальнага ходу разумения свету, навучанне прав1льнаму Убыванию слоу, бл!з-к!х у рускай ! беларукРй мовах па значэнн! 1 гучанн1, прадух1лен-не лекс!чнай ! семантычнай 1нтэрферэкцы1.

Асноуным крытэрыем для адбору слоу з'яуляецца 1х Ужываль-насць, практичная неабходнасць для зяос!н, а таксама адпаведнасць нацыянальным моуным традициям. Неабходна Ул1чваць 1 узроставыя магчымасц1 дзяцей, форму знос!н, якой валодаюць дашкольн1к1, а таксама моуны рэкым дз!цячага сада (грулы). У дзЩячым садзе з руск!м мауленчым рэжымам работа над руск1м слоУн1кам апярэджвае адпаведную работу над беларуск1м слоУн1кам. Аб'ём апошняга будзе вузейшым у параунанн1 з руск!м.

Традацыйным пры навучанн! другой мове з'яуляецца увядзенне с!стэматызаваных па тэматыцы 1 1ншых прыкмегах груп слоу. Парадак

азнаямлення з 1м1 15ужэУл1ваецца сапатрабаванняы!, !нтарзсам! дз!цяц!, а таксама лвгкасцю выкарнстакня слоу для камун!кацы!. Спецкф1ка руска-беларускага б!л1нгв1зму вымагае ?л!ку адрозноння ! падабенства руск!х 1 беларуск!х ело? унугрн семантычнай груш, асабл1Еа У дз!цячым садзе з рускай мовай вкхавання 1 навучання.

Специфика слоун1кавай работы пры навучанн!. бл1зкародкзснай мовв заключаещта у тым, ито Увядзеннэ новага слова не заусёда аз-начаэ азнаямленне з новым панявдем, а таксама у неабходнасц1 па-раунашя вымаулення або зязчэння подобных лекс!чных адз!яак рускай 1 беларускай моу. Лсабл!васць !<:этодак1 складаецца таксама з таго, што елоун1кавая работа звязана з фарм!раваклс-м у дзяцей ас-ноу кзцыянальнага свэтабачання. Падчас эксперименту слови уводз1-л1ся у спалучэнн! г зп!тотзм1, параунзяням1, уласц!вым! менав1та беларускай шве, дзецям паказвалася матываЕанасць некаторых слоУ, словаутваральныл сувяз! пам1я: 1м1.

Задаян1, як!я дзец1 вкконвал! на згшятках па разз!цц1 бела-рускага 1 рускага моулешк пры азнзямленн! з с!нон!мам1, аятон!мам!, многазначнш! словам!, мэгапак1равона "?водз!л1" 1х у мауленчую рзча!снасць , выхоувал! чуласць да сэнсавых адцэняяУ рускага ! беларускага сло.ва, паказвал! агульнасць моуиых закана-мернаецэй у абедзвюх мовах.

У вын!ку падчас кангрольнага эксперименту 17% дзяцей ЭГ справШся з ус1м! задали:»!! на нам!нацшз, падбор дзеяслова? 1 прыметн1кау да назаун1ка?, гбагульненых чаймеккяУ, с!нон!мау. У КГ дзяцей з гак!м узроУнем заевзэнкя слоУн!ка не было зус!м. I наадварот: колькасць дзяцей з н!зк!м узроун^м засваення беларус-кага слоун!ка, як!я выканал! мест з палову задания?, ужываючы ! руск!я, ! беларуск!я слоьы, екдадала у ЭГ 92, а У КГ - 28«.

Граматычна лад сучасных беларускай 1 рускай моу мае шмат агульнага як у марфзлог!!, так 1 У с1нтакс!сэ. У той ка час амаль козяая грамагычная форма беларускай моги, супадаючы У пэуных ры-сах з адпазедаай рускай, мае ! адрозненн!. Названая асабл!васць беларускай грамзтык1 выкл!кае У дзяцей цяжкасць пры засЕаенн1 граматычвага ладу беларускай швы.

Каб распрацаваць курс граматык1 беларускай мовы для руска-моуных дзяцей, нам! был! вызначаны тыя граматычныя з'явы, як!я неабходны для элементарных маулончых знос1н. Яны (грсматычныя з'явы) склал! змэст адпаведнага раздзела мауленчай работы у дз!-цячым садзе з рускай мовай шхавання. У дз!цячым садзе з беларус-к!м лш рэжымам рамк! беларускамоукых знос!н был! значна пашы-

раны дзякуючы азнаямланшо дашкольн1ка? з болыв иырок1м колам бе-ларуск1х марфалаг!чных 1 о1нтакс1ч;шх форма?. Аозбл1вая "вага на-давалася азнаямлетпо дзяцей са спецрф1чным1 беларуск1м1 марфола-га-с1нтакс£чякМ !/адэлям1. як!я уяуляюць "язщгянальны дух бела-рускай мовы" (АЛ.Падлужгш).

Прапанаваная нам1 паслядоунасць увядзення граматычных форма? беларускай мовы суадносная з паслядоУнасцю спантаннога засваення граматычных форма? роднай мовы (зарэг!стрзваная А.М.Гваздзёвым). Паслядо?насдь увядпення новых веда? па беларускай граматыцы ? дз1цячнм садзе з руск!м мощным рэжкмам залешла ад часу засваення дзецьм1 тых або 1ншых граматычных закапакернасцей рускай мовы, патсольк! работа па рззв1цц! граматкчнага ладу рускага маулення нас1ла аперадкальны харчгстар.

Нам1 раслрацавана 1 агграб!равана с1стэма камун1катыУных гра-матычных гульняу, якая адпавлдзе шзначанай нам1 ж паслядо?насц1 Увндзення граматычных з'я? 1 этапеи фарм!раваннл ? дзяцей умения? змяняць словы па формах, спалучаць 1х нам!» сабой. Аб плённасц1 прэведзенай работы сведчаць, иапрыклад, вын1к1 засваення старэй-шм1 дашкольн1кам1 ЭГ I КГ спосаба? змянення некаторых назо?н1ка? па склонах, праведзеныя ? табл!цы.

Вын1к1 засваення старэйшкм1 дашколън1кам1 спосаба? змянення некаторнх назо?н!ка? па склонах да (I) 1 пасля (II) эксперымента (у%)

Граматычная форма Трупа Давальны склон Творны склон назо?н1ка? мужчинскага роду I скланення Месяы склон назо?н1ка? на г, к, х

I II I II I II

ЭГ 51 87 25 ' 67 13 79

КГ 47 57 17 22 9 27

Фарм1раванне У дашкольн!ка? сярэдаяга 1 старэйшага дашколь-нага ?зросту словаутвзральных адааструктурных абагульнення? адбы-валася ? венозным па той ка методаца, што 1 прк разв1цц1 роднага ма?лення. У рэчышчы гэтай методык1 нам1 выкарысто?вал1ся спецы-яльныя гульнявыя практыкаванн1у як!х дзец1 мел! магчымасць услухоувацца у словаутваральныя суф!кси 1 прэф1ксы У "чистым" выглядзе, паутараць 1х 1 аперыраваць 1м1, эксперыментаваць з гукавой абалонкай слова, што-дазваляла абследаваць яго фармальна-семантычныя сувяз!.

Акрамя таго, нам1 распрацавана методыка фарм!раЕання У ста-рэйшых дашкольн!каУ асэнсаваных дзеянняу словазмянення 1 слова-Утварэння, у аснове як!х лягаць анал'.з гукавой структуры I лек-с1чнага значэння слова. Для назучання дзедэй угварэнню аднакарэн-ных (роднасных) ело у арган!зоувалася 1х моуна-пазнавальная дзей-насць на граматычннм матэрыяле. У зын1ку навучання 82% старэйшых дапкольн1каУ справ!л1сг з задачей с1нтэзавання дзвюх 1стотных прыкмет роднасных слоУ - некагорай сугучнасц1 1 адноснай агульна-сц! сэнсу. Як паказау далейиы эсперымент, узровень сфарм!рава:шх у дашкольн1каУ дзаянняУ словазмянення I с.:оваУтварэння дастатковы для таго, каб ЕыкарыстоУваць 1х для рашэнчя арфаграф1чных задач.

Паунацэшшя вуешя знос1ны на беларускай мовэ патрабуюць фарм1рэвання у дзяцей асноу артыкуляцы1 беларускага маулення.

Мы вызначыл! паслядоунасць фарм1равання У дзяцей прав1льнага вымаУлення спэцыф1чьа беларуск1х факел для дзЩячнх садоУ з бела-руск1м 1 руск!м мауленчим1 рэзшмам1. На першае месца став!л1ся гук1, як!я найбольш легка адрозн1вавцца ад экв1залентных руск!х. Тэрм1ны Увядзення беларуск1х гукау суаднос1л1ся 1 з тым1 руск!м1, як1я з'яУляюцца бл1зк1м1 да 1х па спосабо утварэння.

У адпаведнасц1 з вызначанай паслядоунасцю нам1 распрацавана 1 апраб1равана с!стзма фанетычных гульняУ па фарм1рзванк! У дзяцей прав1льнага вымаУлення спецнф1чна Селаруск1х гукау. У вш$1ку 52% дашкольн1каУ ЭГ засво!л1 вымауленне Ус1х шасц1 гукау, у 20% дзяцей наз1ралася няУстойд1вае вымауленнэ асобных гукау, 28% да-дапускал! памылк1 пры вымауленн! больп за чатырох беларуск!х гу-каУ. Атрыманая карц1на адпавядае дзкш аб засваенн1 дашкольн1кам1 гукавой культуры роднага маулення.

Агульная л1н!я работы над арфазп!чнай прав!льнасцю беларус-кага маулення заключалася у тым, ито дзец1 малодаых груп у гуль-нявой с1туацы! паУтарал! узор вымаУлення, дадзены выхавальн1каи, дашкольн1к1 еярэдняга 1 старэйшага Узросту самастойна называл1 слоеы з той або 1ншай арфаэп1чнай асабл!васцю. У старэйшым узро-сце Ееды дзяцей замацоувал!ся 1 абагульнял1ся У працэсе моуна-пазнавальнай дзейнасц1.

Адным з крыгзрыяУ авалодання беларуск1м вымауленнем, на наш погляд, з'яУляевда умение асэнсавана змяняць артыкуляцьго, вымау-ляючы слова У адяавэднзсц1 з заканамернасцям1 беларускай фанетын1 1 арфаэпИ У адказ на падобнае рускае. У нашым экспершенце з так!м заданием справ1л!ся - 643 сгарэйшых дашкольн!кау, астатн1я данускал! нешматл!к1я памылк!.

У чацвёрткм ладраздзвлз раскршаюцца асноуния принципы фар-м!ровання прадуктаУнага маулення дзяцей. Пакольк1 сродк1 м!яфра-завай сувяз! 1 структура звязнага тэксту у рускзй 1 Селарускэй мовах, безумоуна, адполькавыя, то задачи разв1цця беларускага маулення дапкольн1кау з'яуляюцца агульшм!. Але паустае актуаль-нае пры фарм1раванн! маулегая на другой мове пытанне аб матывацы! мауленчай дзейнасц!.

Найлепшы вьпг1к дае спзлучэнне гульнявой 1 камун1катыУнай матывацы! (А.Г.ТамбоУцава, АЛ.НягнявЩкая, К.Ю.Пратасавз). Гуль-н1, мэта як1х - шпасрэдна разв1ццё звязнага беларускага маулення, паступова "вырастал!" з тих камун1кагаУна-гульнявых с!туацый, у як!х адбывалася засваенне лекс1чных, гракатычных 1 фанатичных нарикау. Значнае месца у навучалышы працэсе за^мал! заданы! на разв!ццё творчага расказвання на падставе мадэлявання (В.Дзьячэн-ка), "б1номз фангазИ" (Дк.Радары).

Акрамя гульнявой, у старэйшым узросцэ уводз!лася сацыяльная магавацыя: сгварэнне тэкстаУ на беларускай мове у якасц! узору ддя малодшх дзяцей.

Працэс разв!цця умения прав1льна выказваць свае думк! на беларускай мове няпоуны без фарм1равання у дзяцей выразнасц! маулення. У с1ту£цы! бл!зкароднаснага двухмоуя неабходна праЕодз!ць работу па параунанн1 шразных сродкау руск!х 1 беларуск!х фальк-лорных творау. Кал1 сюкэт, кног1я мастацк!я дэтал! тут могуць су-падаць, то менав1та У мове твора з найбольшай с!лай праяуляецца нацыянальчае, 1ндав1дуальнае, уласц!вав .тольк1 свайлу народу. Такое параунанне прнвоз!ць да элементарнага асэнсавання дзецьм! вы-разных уласц!васцей лвкс!к!, фразеалог!! рускай 1 беларускай коУ 1, як паказала даслодаванне, дазваляе сфарм!раваць у стзрэйшх дашколья1каУ ,умошю адвольна карыстацца выразна-выяуленчкм! сродкзм! у маУленн1 на кокнай з моу.

У канцы эксперыментальнага нзвучання, якое доУжылася чатыры гады, было праведзена кзнтрольнае абследаванне стану разв!цця беларускага маулення дзяцей стзрэйшх экспериментальных 1 кантроль-1шх груп. У вин!ку был! умоуна выдзеленн чатыры УзроУн1 разв!цця беларускага маулення дзяцей.

I. Высок! Узровень (адпавядае высокаму узроуню разв!цця род-нага (першага) маулення): дз1ця можа падтршаць размову на беларускай мове на знаёмув тому, самастойна пераказаць добра знаёш мастацк! твор, без дапамог1 дарослага скласц1 апавяданне па малинку, расказаць аб падзеях з асаб!стагэ зшцця; лекс!чны запас у

яго давол1 высок1, рэдка адзначаюццо недакладнасц1 ва Ужыванн! Л9кс!чеых сродка?, амаль не наз1раацца лакс1чная 1нтэрфэрэнцыя; граматычння памылк! У словазмянбнн1 дапускае тольк! у асобных складашх выпада ах, можа Утвараць назвы дз!цянят яивбл, посуду, лвдзей па характары !х дзейнасц1, ужывае складаназлучаныя 1 скла-даназалежныя сказы; выразна вымауляе 1" даферзнцыруе на слых Усе слецыф1чшя беларуск!я гук1.

II. Дастаткова высок1 (адпавядае сярэдняму - у маках прагра-мы - узроуню разв1ця роднагз (першага) маулення): дз!ця кожа Удзельн1чадь у беларускамоуных знос!нах, самастойна пераказаць добра зпаёмы мастацк! твор, скласц1 без дапамог1 дарослага апавя-данне па малюнку, ап!саць цацку, пры гэтым недакладнасц! У маУ-ленн1 знаходзяцца у дапусц!шх меках, г.зн. дз!ця лёгка засвойвае матэрыял, лекс!чш запас давол! высок!, але дз1ця часам адчувае цяжхасц! пры падСоры патрэбнага беларускага слова, замяняюча яго руск1м; час ад часу дапускае граматачшя памылк! У словазмянета!, асабл1ва у складашх выпадках, можа Утвараць нсвыя словы, ужывае розныя тыш сказау, хаця пераважапць простая распаусодканыя; дапускае па.жлк1 пры выма?ленн1 найбольш цяжк1х для рускамоуных дзяцей гука? Гдз'] ! Гц']..

III. Сярэдн! узровэнь: дз!ця ножъ удзельн!чаць у беларускамоуных знос1нах, самастойна пераказаць нзвял1кую па аб'ёму знаё-мую казну, скласц! з дапамогай дарослага кароткае апавяданне па малюнку; лэкс1чнн зчпас некальк1 н1жэйш за норму, пры гэтым дз1-ця не заусёда вэдае бэларускае слова, замяняючы яго руск!м, гра-матычныя памылк! У словазмяненн! дапускае прыкладна у палове вы-падкау, новыя словы. Утварэе з дапамогай выхавальн!ка, часам Укы-вае руск1я назвы дз!цянят жывёл, прэфэс!й; карыстаецца У асноуным каротк1м! простым! сказам!; дапускае памылк! пры вымаУленн! 3-4 беларуск1х гукау.

IV. Н.1зк! узровень: дз!ця з цяккасцю Удзельн!чае У размове на беларускай мове, леракззвае знаеш мастацк! твор з дапамогай выхавальн1ка, пры раскэзванн1 па малюнку только перал!чвае асобных персанажау ! 1х дзеянн!; декс1чны запас н!зк!, укывае У мау-лек! руск1я 1 беларуск!я словн у пярэмеику; дапускае граматычныя памылк! пры словазмяненн! больш, як у палове выпадкаУ, Утварае новыя словы нават з дапамогай вш.авальн!ка тольк! У асобных выпадках; не валодае прав!лышм вымауленнем 5-6 беларуск1х гукаУ-

Агульныя вын!к1 воштнага навучання рускамоуных дашкольн1кау беларускай мове дзеля наглядаасц1 прадстав!м граф!чна.

Размеркаванне дзяцей па УзроУнях разв!цця беларускага маулвння

61%

0%

26%

12%

46%

42%

_ЭГ____КГ_

Высок!

____ЭГ______

Дастаткова высок!

КГ

___ЭГ КГ

Сярэдн!

__ _ЭГ___КГ_

Ю.зк!

Так1м чынам, рускамоУныя дзец! к канцу знаходжання У дз!ця-чым садзе з беларуск!м мауленчым рэзшмам дасягнул! узроуню вало-дання беларуск!м мауленнем, ян1 адпавядаэ або бл!зк! да натураль-нага валоданяя 1м як першым.

■ 1 сёмым разделе дысертацы! иФарм1раванне л!нгв!стычных аднос1н да мовы У дзяцей 5-6 год" на асобних прыкладах паказваюц-ца магчымасц1 старэйшых дашкольн!кзУ аЕалодваць дастаткова скла-даным! ведам1 на беларускай мове.

Значэнне асэнсавання моуных з'яу складаецца з таго, што на яго аснове коуныя навык! 1 Уменн1 "пераводзяцца з неасэнсаванага, аутаматычнага плана у план адвольнн, саядоми" (Л.С.Выгоцк!). А гэта, у сваю чаргу, забяспечвае далейшае разв1ццё функций 1 фор-мау маулення.

Розныя аспекты Усведамлення дакнольн!кам1 моУнай рзча1снасц! разглядал1ся У шзрагу педагаг1чшх, пс1халаг1чных 1 л!нгв1стычных даследаванняу (Д.Б.Элькон1н, Л.Я.Яураоа, С.Н.Карпава, Д.М.БагаяУ-леиск!, Ф.А.Сах1н, А.М.Шзхнаров1ч, А.С.Ушакова 1 1ш.). Яны пака-зал! магчымасць пераходу дашкольн1каУ ад "жыццёвых" уяуленняу да тэарэтычных у ходзэ спэцыяльна арган1заванага навучання.

Широкую аснову для далейшага фарм!равання1У дзяцей 5-6 год элементарнага усведамлвння моунай рэча1снасц! стварае навучаяне грамаце па методыцы Д.Б.Элькон1на-Л.Я.Журавай. У рэчышчы гэтай методык! нам! праводзШся даследаванн! па навучанн! дашкольн!каУ элементам арфаграф!! ! звязнаму чытанна.

Аснову арфаграф!1 беларускай мовы складаюць фанетычны i марфалаг!чны прынцыпы п!сьма. Мар$алаг!чнаму прындапу п!сьма

2в

проЩстаЗць фанематычны, як! адстойвавць прадстаун!к! Г.'аскоУскай фаналзг1чнай школы (А.А.Рэфзрматск!, РЛ.Аванесау 1 1нш.).

Вылучыць 1 абагульн!ць фанематычны принцип п!сьма - значыць вылучыць 1 абагульн1ць: 1) аднос!ш пам!к гукавой формай ыоУнай адз!нк! 1 яе значэннем; 2) адаос!ны пам!ж гукавой формай 1 фана-лаг!чнай структура^ моУнай адз1нк1; 3) аднос!ш пам!ж фаналаг!ч-най структурай адз1нк1 1 яе граф!чнай формай (П.С.Жэдзк).

Дзец! шасц! год вылучал1 1 абагульнял1 фаяемны пртщып п!сь-ма у ходзе "кваз!даследавания" - Еыканання с!стэш спецыф!чных дзеянняУ, як!я узнауляюць у сц!слай, дасгупнай форме працэс тэа-рэтвчнага даследавания гзтага паняцця. Адначасова у дашкольн!кау паслядоУна фарм1равалася арфаграф1чнае дзеянне, арыентаванае на фанематычны принцип п1оьма. (У нашим эксперыменце ахопл!ваУся тольк! правап!с звонк1х 1 глух1х зычных у каранях слоу.) У вын!ку 54,255 дзяцей 6 год змагл! выравшць арфаграф!чную задачу, дзейн!-чаючы У плане гучнага маулення, а 45,8% дзяцей выконвал! гэтае дзеяняэ У рагуиовым плане (праУда, большасць з 1х вымагала пааперацыйнага кантролю).

Працэс фьрм1ра!зашя навыка чытання праходз!ць тры отапы: анал!тычяы, с!нтэгычны 1 эутаматызацы! (Т.Г.ЯгораУ). Толыс1 пачы-наючы з с!нтэтычнага этапу, кал1 дз1ця авалодвае зл!тным чытаннем слсва 1 плауным чнтанием сказа, чыганне можа выкарыстоУвацца як сродак навучанкя.

Усе вядомыя методакГ навучанкя дзяцей грамаце (Д.Б.Элькон1н-Л.Я.Журава, У.Г.Гэрэцк!, Я.Я.Шулепка I 1ш.) практична абмяжоува-юцца этапам новучьння чытанню складоу.

Вызначыушы неабходкыя для авалодання с1нтэтычпым читанном уменн!, мы умоуна вылучыл! стугтен! навучання дзяцей ыасц1 год па-чатковэму зЕязнаму чытанню: 1) еыпрацоука уваг! да граматычных прыкмет слова 1 1х рол1 у сувяз! слоу у сказе; 2) навучанне пра-гназ1раванню при чытанн1; 3) навучанне зл1тнаму чытанню слова;

4) навучанне вндзяленню 1 зл!тнаму чытанню фанетычнага слова;

5) аб'яднанне ело? у словазлучэнн!, ечнтванне 1х без пауторнага прачитвання; 6) актуальнее чляненне сказа 1 настугагае яго выраз-нае чытанне з адпаведлай 1нтанацыяй канца сказа.

У вын!ку зкепериментальнага навучання шзсц1гадовых перша-класн!ка? звязнаму чигаиш 72% дзяцай авалодал1 зл!тпым чнтшшем слова 1 плаУпкм чнтаннем сказа, 12® шасц!годак читал! цэлим1 словам!. Застол1ся па узроун! складовзгв читаня !С~ дзяцей.

Вазна адзначыць, сто работа па Флрм1равзнн1 у дзяцей 5-6 год

злементярнага асэнсавашш моушх адаос1н праводз1лася поунасцю на Ооларускай мове I Тактична не адрозн!валася ад адпаведнай работы на рускай мове.

В Ы В А Д Ы

1. Сучаснув сацыял1нгв1стнчну» с1туацшо У Рэснубл1цы Беларусь мокна ахарактзрызаваць як бл1зкароднаснае руска-беларускае двухмоуе. ЗШццёвай неабходнасц! карыстацца беларускай мовай у рускамоуных дашкольн1ка7 няма, што тлумачыцца адсутнасцю пауна-цэниага 6еларускамо?нага асяроддзя. Аднак у дзяцей утвараюцца "зшццёвыя" УяУленн! аб рускай 1 беларускай мовах, разв1ваецца рэ-цэптыУнае 1 У пэунай ступел1 рэпрадуктыунае двухмсуе.

2. Беларуская мова для беларуск1х дзяцей асэнсоуваецца у грамадстве як родная мова. Зыходзячы з гэтага, галоуная мэта на-вучання датольн1кау беларускай мове вызначаецца як разв1ццё асо-бы кожнага дз!цяц1, узбагачэнне яго духоунага свету, выхаванне У дзяцей прыязных аднос1н да беларускай мовы як да роднай. Другая мэта - разв1ццё моунай здольнасц1 дзяцей. Далучаць да беларускай мовы як да роднай шляхам акультурацы1 — уЕядзення У нацыянальна-культурны фон гэтай мовы неабходна як мага раней, з моманту на-вёдвання дз1цем дашкольнай установи, пры строг!м захаванн1 принципу "адна асоба у адаой с!туацы! знос1н — адна мова". ЧасоЕае змешванне ыоу — заканамерная з'ява, якая з цягам часу змяняецца размекаваннем моу, "асабл1вай сферай дастасавакня" для кожнай.

3. Шляхам навучання дашкольн!кау з рускамоуных сем'яу беларускай мове, разв!цця У 1х беларускага маулення з'яуляецца, перш за усё, неусвядомленае стых1йнае засваенне беларускай мовы У што-дзё:шых знос1нах, развЩцё "беларускамоУнага чуцця" у вын1ку па-ступовага "паглыблення" У адпаведаае камун1катыунае асяроддзе 1 прыстасавання да яго. Пры гэткм неабходна забяспечваць I утоенае засваенне таго або 1ншага метадачна Упарадкаванага моунага матэ-рыялу. У абодвух выпадках засваенне мовы адбываецца у працэсв спантаннай мауленчай дзейнасц1.

Каб адпрацаваць пэуныя мауленчыя уменн!, арган!зуецца вучэб-на-маУленчая дзейнасць дашкольн1каУ. Гут загадзя акрэслены аб'ём лекс1чнага, граматычнага, фанетычнага матзрыялу 1 паслядоунасць яго падачы абумоУл1ваюць выбар метадачных прыёмау навучання.

У працзс навучання беларускай мове уключаецца 1 мастацка-маУленчая дзейнасць, якая можа быць як спантаннай, так 1 вучэб-най. У вын1ку мастацкая мова станов1цца здабыткам самога дз1цяц1.

Засваенне мовы для дзяцей у працэсе спантаннай, вучэбна-маУ-

ленчай 1 мастацка-мауленчай дзейнасц! з'яуляецца адносна неад-вольным, неусвядомленым. Каб дашкольн1к! магл! У пэунай ступен1 асэнсаваць асабл1васц! беларускай мовы, &рган1зуввда 1х моуна-пазнавальная дзейнасць.

4. Разв!ццё беларускага маулення 1 навучаше беларускай мове неабходна будавадь у адпаведнасц! з агульнкм! заканамернасцям1 авалодакня мовай. Бядучым у навучаш1 з'яуляецца фарм!раванне у дзяцей абагульненых сас-сабаУ пабудовы выказвання на беларускай мове. Неадвольнае засваенне беларускага маулення неабходна спалу-чаць з фарм!раваннем у дзяцей элементарнага .усведамлення з'яу беларускай мовы.

Паступовае разв!цц§ элементарных, "н1жэйшх" . уласЩвасцеЙ беларускага маулення трэба пачынаць з ранняга узросту, кал! у асноукым дзейн!чае йехан!зм 1м1таци1 1 тальк! пачынае складвацца механ!зм аналоги. Гэтую работу неабходна праводз!ць 1 далей, па-шыраючы яе на працягу Усяго дашкольнага дзяц1нства.

Фарм1раваш-ю у дз!цяц1 элементарнага усведамлення моуных з'яу трэба ашццяУляць з сярэдняга дашкольнага Узросту - у момант найбольы вострага "моунага чуцця", што з'яуляецца найбольш эфек-тыуным сродкам для авалодання гэтай рэча1снасцю. Пры так1м пада-ходзе да навучанкя ёсць магчымасць спалучагь рысы адначасовага ранняга засваення дзвюх моУ, кал! руская 1 беларуская мовы выка-рыстоуваюцца у розных акал1чнасцях, ! паслядоунага авалодашш дзвша мовам1, якое абап1раецца на метамоуныя уменн! дз1цяц!. Па-добнае спалучэнне дазваляэ сфарм1разаць у Быхаванцау дз!цячага сада "моунае чуццё", пэУшя навык! знос1н на беларускай мове, 1 у той аса час асэнсавакыя аднос1ны да яе.

5. Ун!версальшш ?>:атывгм мауленчай'дзейнасц! дашкольн!каУ на другой моео з'яуляецца камун!катаУная гульня. Пры гэтым пэуную сферу знос!н замацоУвае для коашэй з моУ прынцып "новая мова — новая гульня". Асабл1вз строга гэтага принципу неабходна прытрымл1вацца у дз!цячым садзе з руск!м моуным рэжымам. Важнае мзсца У гульнявой дзейнасц! дзяцей займае беларуская народная гульня.

Акрамя таго, рэцэптыукы характар двухмоуя дазваляе пры раз-в!цц! разумения беларускага маулення 1 акгыупага маулення дзяцей абап!рацца на патрэбу малодаых дашкольн!кау у знос!нах з беларус-каш?кш вцха&альн1кам для Еыракэння станоУчлх эмоцай, Мативацый-ным фактарам ма?лончай дзейнасЩ на беларускай мове для дзяцей сярэдняга 1 старэйнзга даиколышга узросту выступав патрэба у

атрыманя1 новай 1яфармацы1. У збодвух вкладках выразальную ролю адыгрывае духовная агульнасць выхавальн1ка i дз!цяц1. Для старэй-шых даоольн1ка5 сацыяльна матывагэнай з'яуляецца беларускамоУная ма?ленчая дзейнасць у якасц! Узору для малодшых дзяцвй.

6. Работа па разв1цц1 беларускага маулення дапкольн1каУ I навучанн1 1х родаай мове акыццяуляецца па трох напрамках: структурным, функцыянальным i кагн1тыуным, як1я У сукупнасц! складаюць пэ?ную с1стэму. SM9CT мауленчай работы па кожным з напрамкау узгадняецца з. данкм! аб тслядоунасц! I асабл1взсцях засваення дзецьм1 рускага маулення. Пры тэтам неабходна забяспечыць даяхра-н1чнуп пераешасць у вирашэнн1 кохнай задачи разв1цця маулення при перзходзе ад адной узроставай групы да другой 1 с1нхран!чную суаднесенасць розных, задач у адной узроставай трупе.

Адбор беларускамоунага матэрыялу для засваення дзецьм! дашкольнага усросту вызначаецца прунщдтгм практычай неабходнасц1, лёгкасцю ц1 цяжкзсцю засваення. 1стотным з'яуляецца крытэрый адноснай замкнёнасц!, як1 забяспзчвае тэкста?спрыманне 1 тэкста-Утварэнне на беларускай мове. Важным крытэрыем выступав адпавед-нйсць мзтэрыялу надаянальннм мо?ным традициям.

7. Моуныя з'явы, як!я супадаюць у рускай 1 беларускай мовах, уводзяцца з дапамогай метод1к! разв1цця роднага маулення. г1им больш адрозн1взюцца лекс!кз, граматыка, фанетыка абедзьвюх моУ, тым з большай падставай выкарыстоуваецца методыка навучання дзя-цей другой мове, у аснове якой (методык!) ляжыць камун1катыУны падыход. Пры гэтым рэцэптыуны i рзпрадуктнуны характар бл!зкарод-наснага двухмоуя дазваляе шырока выкарыстоУваць у працэсе навучання беларускамоуны заЯмальны матэрыял, элементы беларуск!х народных. гульняу, гутарк1 на беларускай мове, што набл1жаа приёмы навучання другой мове да прыёмау навучання родаай мове.

Асабл1вае месца у агульным працэсе навучання беларускай мове займае фарм1раванне У старэйшых даппсольн1кау л1нгв1стычных адно-HoctH да мовы i уласнай мауленчай дзейнасц1. Узровень валодання беларускай мовай дзецьм1 5-S год дазваляе ажыццяУляць моуна-па-знавальную дзейнасць гоуяасцю на гзтай мове як родаай.

сию асноуеых публшшй Манаграф1я i вучэбныя дапаможн!к!

1. Гэарэтычныя асновы разв1цця беларускага маулення 1 навучання родаай мове дашкольн1кау. - Мл.: БДПУ, 1997. - 10S с.

2. Беларуская мова У дз1цячнм садзе. - Мн.: Народная асвета, 1995. - 159 с.

3. Навучанне даикольн1кау родаай мозе. - Мн.: Народная асвета, 1985. - 104 с.

4. Дыдактычныя гульн1 у дз!цячым садзе / Пад рэд. Н.С.СтаржынскэЯ. - Народная асвета, 1988. - 111 с. (У сааутарсгве з Я.1.Удальцовай).

5. Табл1цы па навучанню грамаце. - Мн.: Народная асвета, 1988. -20 шт.

6. Уводе1нн у методику разв1цця маУлення. - Кн.: БДПУ, 1994. -72 с.

Раздзел у падручн1ку

7. Становление речи у дошкольников // Детская психология / Под ред. Я.Л.Коломинского, Е.А.Панько. - Мн.: Университетское, 1988. - С.244-263.

Артикулы, тэз!сы

8. Формирование понятий у старших дошкольников // Дошкольное воспитание, 1976 - J6 10. - С.32-34. (в соавторстве со Смаги-шйЛ.К.).

9. Психолого-лингвистические условия обучения дошкольников элементам орфографии на занятиях по грамоте // Психология. -Вып.20. Психология обучения. - Мн.: Народная асвета, 1980. -С.18-27.

10. Умственное воспитание дошкольников - и его гносеологические основы // Воспитание учащихся на образе, идеях и революционной деятельности В.И.Ленина. - Кн.: ШИП МП БССР, 1980. - С.122-128.

И. Формирование фонологических представлений у дошколыжов // Вопросы психологии, 1981 - Jí 5. - С.43-52.

12. Обучение дошкольников действиям словоизменения и словообразования // Подготовка детей к обучению в школе. - Мн.: НИИ МП БССР, 1982. - С.59-70.

13. О развитии "чувство языка" у детей шести лет // Формирование личности дошкольников в различных видах деятельности. - Мн.: ШИ МП БССР, 1987. - С.62-75.

14. Формирование синтетического чтения у детей шести лет // Вопросы психологии. 1988 - i 5. - С.54-62.

15. Формирование лингвистического отношения к языку у детей 5-6 лет // Научное наследие Л.С.Выготского и актуальные проблемы обучения и воспитания. - Мн.: Педагогическое общество БССР, 1988. - С.52-59.

16. Развитие речи детей в условиях близкородственного двуязычия

// Концепция развития дошкольного воспитания в БССР /Под ред. С.С.Харина. - Мн.: ШО БССР, 1990. - С.20-22.

17. Вопросы лингвистического развития дошкольников при обучении русскому и белорусскому языкам // Подготовка детей 5-6 лет к школе / Под ред. В.Д.Лысенко, to.: ШШ, 1991. - С.5-15.

18. Дошкольное детство: усвоение родного и второго языка // Дошкольное воспитание, 1991 - )Ь 10. - С.49-52.

19. Сло?н1кавая работа // Пралеска, 1991 - № 2. - С.20-21.

20. Крын1чнае хараство //Пралеска, 1991 - № 3. - С.41-43.

21. Авалодеаць мовай активна, творча. Праблема беларускамоУнага разв!цця дашкольн1ка? // Адукацыя 1 выхаванне, 1993 - № 2. -С.14-20.

22. Фарм1раванне граматычнага ладу маулекня // Пралеска, 1993 -Л 3. - С.37-33.

23. Обучение дошкольников способам склонения существительных в белорусском языке // Cross Unguis tic Workshop on the Acquisition oi Slavic & Baltic languages by Children. Abstracts - Cracow, 8-14 July, 1993. С.41-42.

24. Разв1ццё звязнага маулення дашкольн1ка? // Пралеска, 1993 -№ 11. - С.18-20.

25. Беларуская мова як сродак фзрк1рава:тя У Д£шкш>н1кау нацыя-нальпага еветапогляду // Адукацыя 1 нацыянальна-культурнае адраджэнне. Тэз!сы навуковых дакладаУ на м1кнароднай канфе-рэнцы1 (25-26 кастричн1ка 1994 г., гЛЯнск). - 4.1. - Мн., 1994. - С.9-10.

26. Спецыф1ка навучання дашколья1каУ беларускай мове // Весц1 БДПУ, 1995 - Л 2. - С.12-15.

27. Дидактичная лялька як стимул разв1цця беларускага маулення дашкольн1каУ // Творчы патэнциял гульн1. Матэрыялы Рэсгтубл!-канскай навукова-практычнай канферзнцы! "Гульня 1 разв1ццё асобы дашкольн1ка" 20-21 снекня 1995 г. - Мн.: БДПУ, 1995. -С.141-143.

28. Народная гульня як сродак разв1цця маулення дзяцей // Фарм1-раванне асобы студэнта 1 икольн1ка на аснове духовных каштоу-насцей грамадства. - Мн.: БДПУ, Пед.т-ва РБ, 1995. -С.174-176.

29. С1стэмнасць ма?ленчай работы У нйцыяналъным дз1цячым садзе // Адукацыя 1 выхаванне, 1996 -11,- С.86-90.

30. О дифференциации дошкольниками близкородственных языков // Проблемы детской речи. - 1996. - С.Петербург: Образование,

1996. - С.157-153.

31. Праблемы ранняга двухыоУя // Пачагковае навучанне. - 1997, & 1. - С.28-41.

32. Сушения дадактичныя гульн1. Арган1зацыя узаэмадзеяння дзяцей рознага Узросту // Пралеска. - 1997. - Я 9. - С.20-22.

Практичная распрацоук!

33. Разв1ццё маУлення дашкольн!кау. - Кн., Народная асввта. 1993.

- 127 с.

34. Займальш матэрыял на навучанн» грамаце. - Ш.: Народная асвета. 1989. - 79 с.

35. Подготовка к обучению грамоте в детском саду / Под ред. Н.С.Варенцовой и Н.С.Сгарзянской. - !,!н.: Народная асвета. 1992. - 72 с. (В соавторстве с Л.Е.Куровой, Н.С.Варенцовой, Л.Н.Невской, Н.В.Дуровой).

36. Сябруем 1 гуляем разам. - Ш.: Народная асвета. 1994. - 80 с.

37. Дидактические игры на занятиях по обучению грамоте в детском саду. - Мн.: НИШ МП БССР, 1982- - 55 с. (В соавторстве со Смагиной Л.И.)

38. Навучанне першакласн!кау звязнаму чытанню. - Мн.: НД1П МП БССР, 1986. - 42 с. .

39. Занята! па разв!ццю маУлення У рознаузроставай групе. - Мн.: БелЩГ адукацы!, 1991. - 69 с.

40. Компьютеризация процесса обучения в детских дошкольных учреждениях Республики Беларусь на базе программного комплекса "Дошкольник" / Под ред. С.А.Вэеинского. -Мн.: Эридан, 1992.

- 26 с. (В соавторстве с С.А.Вавшским, Л.Б.Горунович, И.В.Житко).

41. У свеце гукау. - Мн.: Вкд.Крыкун, 1992.- 30 с.

42. Навучанне беларускай мове У дз1цячым садзе. - Мн.: ЕелЩТ адукацы! МА РБ, 1993. - 76 с.

43. Бвларуская грамата У дз!цячым садзе. - Мн.: Скарына, 1993. -61 с.

44. Розв!ццё беларускамоуных знос!н у дашкольн!кау. - Мн.: Скарына, 1994. - 27 с.

45. Фарм1раванш граматычна прав!льнага маУлення У дашкольн1кау.

- Мн.: Нацнянальнн ВД1 адукацы!, 1994. - 52 с.

46. Щкавыя узаем!ны - аснова рэзв1цця маУлення. - Мн.: Выд.Скакун, 1986. - 32 с.

35

Р Э 3 Ю М Е

СТАРШНСКАЯ Наталля Сцяпана?на

АСНОВЫ РАЗВПЩЯ БЕЛАРУОКАГА МАЗгЛЕННЯ I НАВУЧАННЯ РОДНАЙ МОВЕ ДАШКОЛБН1КА?

Клзочавыя славы: дашкольны узрост, мауленне, мауленчая дзей-насць, бл1зкароднасны б1л1нгв1зм, разв1ццё маулення, навучаш;а мове, мауленчня зиос1ны, практития мауленчыя павик1, л1нгв1стыч-наэ разв1ццё.

Аб'ектам даследавання выступае працэс рэзв1цця маулення дзяцей-б1л!нгвау дашкольнага узросту як спосаб фарм!равання I фэрмулявання думк1.

Мэта даследавання - распрацаваць тэарэтичния 1 метадочныя асиовы развЩця белзрускага маулення 1 навучання рускамоУных дзяцой дашкольнага Узросту беларускай мове як родаай. -

У працэсе работы над дысертацыяй был! выкарысгаш так1я штады даследавання, як тэарэтычнн анал!з л1таратуры, наз1ранн1, мссперыментальна-мадэлиючы метад 1 мегад матзматычнай статыстык1 для анал!зу даных.

Навуковая наз!зна атрыманых вын1кву. У дысертацы! упершыню нгшачаны асабл!васц1 руска-беларускага двухмоуя дзяцой дашкольнага узросту; сфармуляваны мэты навучання дашкольн1кау беларускай мове як родаай; пабудавана 1нструментальнвя мадэль навучання дашкольн1кау беларускай мове у дз1цячым садзе; вызначаны крытэры! адбору лекс1чнага, граматычнага 1 фанетычнага матэрыялу; выдзеле-ны этапы 1 УзроУн1 разв1цця беларускага маулення У дашкольн!кау.

Вын1к1 даследавання укаранены У • педагаг1чную практику дзшкольных устаноу Рэспубл1к1 Беларусь.

РЕЗЮМЕ СТАРМНСКАЯ Наталья Степановна

ОСНОВЫ РАЗВИТИЯ БЕЛОРУССКОЙ РЕЧИ И ОБУЧЕНИЯ РОДНОЕ ЯЗЬШУ дошкольников

Ключевые слова: дошкольный возраст, речь, речевая деятельность, близкородственный билингвизм, развитие речи, обучение языку, речевое общение, практические речевые навыки, лингвистическое развитие.

Объектом исследования выступает процесс развития речи детей-билингвов дошкольного возраста как способ формирования и формулирования мысли.

Цель исследования - разработать теоретические и методические основы развития белорусской речи и обучения русскоязычных детей дошкольного возраста белорусскому языку как родному.

В процессе работы над диссертацией были использованы такие методы исследования, кэ;: теоретический анализ литературы, наблюдение, экспериментально-маделирувдий метод л метод математической статистики для анализа данных.

Научная новизна полученных результатов. В диссертации впервые определены особенности русско-белорусского двуязычия детей дошкольного возраста; сформулированы цели обучения дошкольников белорусскому языку как родному; построена инструментальная модель обучения дошкольников белорусскому языку в детском саду; определены критерии отбора лексического, грамматического и фонетического материала; выделеш этапы и уровни развития белорусской речи у дошкольников.

Результаты исследования внедрены в педагогическую практику дошкольных учреждений Республики Беларусь.

Summary

Starzhinskaya Natalia Stepanovna

THE BASISES OF BELARUSIAN SPEECH DEVELOPMENT AND NATIVE LANGUAGE TEACHING TO PRE-SCHOOL CHILDREN

Key words: pre-school children, speech, speaking, closely-related languages, speech development, language teaching, speech communication, speaking skills, lingual development.

The object of the research is the process of speech development of bilingual pre-school children which is the way of thought formulation and expression.

The purpose of the research is to work out the theoretical and methodological basis of Belarusian speech development and teaching Belarusian mother tongue to Russian speaking pre-school children.

While working on the theses the following research methods were used: theoretical analysis of the relevant literature, observation, experimental modeling and mathematical statistics to analise the'data.

The novelty of the research consists of the following: the peculiarities of the pre-school children's Russian-Belarusian bilinguism were determined; the purpose of teaching pre-school children Belarusian language as their mother tongue was defined; the instrumental model of teaching pre-school children Belarusian language at kindergarten was built; the criteria of choosing vocabulary, grammar structures and phonetical elements were found; the stages and levels of Belarusian speech development at pre-school age were defined.

The results of the research are used at kindergartens in the Republic of Belarus.