автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Методика формирования экологического образования и воспитания во внеклассной работе по химии
- Автор научной работы
- Когисов, Сейт Мухапбетиярович
- Ученая степень
- кандидата педагогических наук
- Место защиты
- Алматы
- Год защиты
- 2004
- Специальность ВАК РФ
- 13.00.02
Автореферат диссертации по теме "Методика формирования экологического образования и воспитания во внеклассной работе по химии"
0ОЖ 54:502.3
К,олжазба кукыгында
К0Г1СОВ СЕИТ МУХАНБЕТИЯРУЛЫ
Химиядан сабактан тыс жумыстар аркылы эколошялык бшм мен тэрбие берудщ эдастемеа
13.00.02 — Окыту жэне тэрбиелеу теориясы мен эдютемеа
(химия)
Педагогика гылымдарьшьщ кандидаты гылыми дэрежесш аду уиин дайындалган диссертацияньщ
АВТОРЕФЕРАТЫ
Алматы, 2004
Жумыс К,.Жубанов атындагы Актебе мемлекетпк университетшде орындалды '
Гылыми жетекпп: педагогика гылымдарыныц докторы,
профессор С.Ж.Жайлау
Ресми oппoнeнттepi: педагогика гылымдарынц докторы,
профессор К, А. Аймагамбетова
педагогика гылымдарыныц кандидаты Л.Э.Жакеева
Жетегаш уйым: Эл-Фараби атындагы К,азак,
улттык университет!
Диссертация 2004 ж. “ АЕ_” сагат ^£^Абай
атындагы Казак улттык педагогикалык, университетшде педагогика гылымдарыныц докторы гылыми дэрежесш беру женшдеп Д 14.08.05 диссертациялык, кецестщ мэжшсшде коргалады (480012, Алматы к,аласы, Толе би кешеа, 86, 413 — белме).
Диссертациямен Абай атындаш Кдзак ултгык, педагогикалык университетшщ кггапханасында танысуга болады (Ктапхананыц мекен жайы, Казбек би, 30).
Автореферат 2004 ж. “ ^ таратылды.
Диссертациялык кецестщ /1.
гылыми хатшысы Ж.Э.Шокыбаев
ЖУМЫСТЫЦ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зертгеудіц кокенкестілігі. Казахстан Республикасы туракты дамудьщ жана жолына тускен кезде жас урпакты ізгілікке, парасатгылыкка баулитын экологиялык білім мен тэрбие берудін мацызы арта тусуде. Себебі «табпгат-цогам-адам» жуйесіндегі кары м - каты н астар ды ц шиеленесуі жылдан-жылга кушейіп, экологиялык зардаптар жердегі тіршілікке кауіп тондіріп отыр.
Осыган орай, Елбасы Н.Э.Назарбаевтьщ Республика білім жане гылым хьізметкерлерініц II ’ сьезінде «жалпы адамзаттык кундылыктыц мэн-макызын тусінетін. ой-ерісі дамыган, білімді, экологиялык мздениетті тулганы калыптастыру жаца гасырдыц кун тартібіндс турган басты талабы",-деп корсетуі бул мэселенщ кокейкестілігін айкындаи туседі.
Демек, экологиялык; білімді жэне тербиелі тулганы калыптастыруда педагогика гылымдарындагы экологиялык білім мен тэрбиенщ ец тиімді мумкіндіктерін, жолдарын зерттеп, оны утымды пайдалану оте мацызды мэселе. Сондык,тан, казіргі таада «табигат-когам-адам» жуйесіндегі карым-Катынастьщ уйлесімділігін камтамасыз етуде экологиялык білім мен тэрбие жетекші орын алады. Окушылардьщ экологиялык білімін калыптастыру олардьщ коршаган ортага саналы козкарасын, ізгілікті карым-катынасын орнатуына, накты, жуйелі іс-ерекет жасауына мумкіндік береді.Жас еспірімге экологиялык білім беруде химия шнінін, мумкіндігі зор жэне оны єн алдымен химия мугалімі жузеге асырады. Ол ушін мугалімніц «адам — когам - табигат» жуйесіндегі ара катынастар туралы кец танымдык козкарасы, арнайы жэне здістемелік озірлігі болуы керек. Казіргі кезецдегі оку жоспары, химиялык. жэне одістемелік пандердіц талдауы мугалімнін толык дорежедегі экологиялык езірлік ала алмайтынын керсетті.. Орта мектепке арналган химиялык оку-одістемелік куралдарда экологиялык мэселелер жеткілікті турде карастырылмайды. Айтылган себептердіц салдарынан химия мугалімініц экологиялык білім мен тэрбие беру маселелерін кунделікті шешіп отырмайтынын аныктаушы эксперимент кезіндегі бакылаулар мен сауалнамага алынган жауаптар айкын байкатты.
•Экологиялык білім беруге байланысты біркатар зерттеулер жургізілген. Оларда экологиялык білім берудіц кажеттігі, максаты мен міндеттері, мазмуны мен принциптері зерттелді, экологиялык угымдар жуйесі аныкталды. К,азакстан жагдайында табигатгы коргау жэне экологиялык тэрбие берудіц педагогикалык негіздерін Н.С. Сарыбеков, Э.С. Бисенова, жеке пондерді окьпу урдісінде экологиялык тэрбие беруді Д.У. Жангельдина, У.Маканов, А.Д.Болтаев, білім беру меселелерін У.Э.Есназарова, Т.Т.Омаров, Ж.А.Шокыбаев, С.А.Орынбеков зерттеді. Ал С.К.Ерімбетова химияны окытуда экологиялык багыты бар кіріккен сабактар еткізу едістемесін карастырды.
Ралымдардыц зерттеу жумыстарына жасалган талдау нзтижесінде, атап айтканда: Н.М.Верзилин, В.М.Корсунский, И.Т.Суравегина, А.И.Соловьева, И.С.Матрусова т.б. экологиялык білім беруді география, биология пондерімен байланыстыра отырып дамытуды усынган. Табигаттану панінде
экологиялык білім беру негіздері Е.А. Гринева, И.Д. Зверев, Н.А. Рыков, А.Н Захлебный, физика пенінде экологиялык угымдарды калыптастыру Е.Б.Кнорре, Е.В.Огородникова, Э.Хакимова, М.Уралов, А.Д.Болтаев, Б.С.Басекеева т.б. ецбектерінде карастырылады.
Химияны окытуда экологиялык угьімДаРДЬІ калыптастыру А.Е.Хрупало, А.Н.Беккер, В.И.Колесников, В.М.Назаренко, А.Г.Сармурзина, С.К.Ерімбетова, Н.Н.Нурахметов, В.О.Шайхеслямова т.б. ецбектерінде карастырылады. Сонымен катар химияны окытуда пан аралык байланыстарды пайдаланып, сабактан тыс жумыстар аркылы экологиялык тэрбие беру мзселесімен айналыскан зерттеушілердіц: А.Д. Болтаев, Д.У. Жангелдина, О.Т. Танабаев,_ Г.М. Сабденалиева, К.Ш. Бузаубакова, т.б. гылыми ецбектеріне шолу жасалды. Атап айтсак Г.М. Сабденалиева 8 сынып окушыларына кіріктіру сабактары негізінде экологиялык білім берудіц міндеггерін, талаптарын саралайды. Негізгі кецілді сездік едістерге беледі. Алайда химияны окьггу урдісінде сырткы орта ту раї ы экологиялык білім мен химиялык білім арасындагы байланыска кеп кеціл белінбейді. Экологиялык материал жуйелі турде оку материалына енгізілмейді, натижесінде окушылар сырткы орта мен адам баласы арасындагы байланыстарды толык кез алдына елрстете алмайды. Кейбір экологиялык; проблемалар бір жакты гана камтылып, мысалы сырткы ортаны пастаушыларга коп кеціл боліиіп, ал олармен капай куресу керектігі аз айтылады. Экологиялык білімдер мен біліктерді сарамандык іс - эрекеттерде калай мецгеру керек екендігї аз айтылады. Оларды мецгеру кезіндегі одістер мен тасілдерге толык токталмайды.
Экологиялык проблемаларды шешеуде «ядамзаттык фактор» ец негізгі роль аткарады. Міне, осы мэселеге де кеп кеціл белу керек.
Зерттеу жумысы жургізілген мектептердегі бакылау нотижелері осы угымдардыц калыптаспаганын корсетгі. Жаратылыстану пандерін окытуда окушылардыц мецгеруге тиісті экологиялык білімдері мен іс жузінде мецгерілетін білімдері арасында кайшылыктар кездеседі. Осындай кайшылыктарды шешу максатында зерттеу жумысымыздыц такырыбын «Химвядаи сабактан тыс ксумыстар аркылы экологиялык білім мен тэрбие берудіц адістемесі» деп белгіледік (Актебе облысы материалы бойынша).
Зерттеудіц максаты. Химиялык жэне экологиялык білімдер негізінде сырткы ортаны зерттеудіц одістемесін карастыру. Сабактан тыс жумыстар аркылы окушыларга экологиялык білім мен тэрбие берудіц гылыми вдістемелік багдарламасын курастыру.
Зерттеу обьектісі. Жалпы білім беретін орта мектептегі химияны окьпу урдісі.
Зерттеу пані . Химияны сабактан тыс жумыстар негізінде окыту аркылы окушылардыц экологиялык білімі мен тарбиесін калыптастыру.
Зерттеудіц гылыми болжамы. Егер жалпы білім беретін орта мектептегі химия панініц мазмуны:
- жсргілікгі экологиялык материалдармен толыктырьшса;
- багдарламалык. химиялык эксперимент чкологияландырылса;
- химиядан дорістік, зертханалык-сарамандык сабактар жэне тестілік сурактар, тапсырмалар мазмуны окушылардын экологиялык модениетін калыптастыратындай сабактан тыс жумыстар негізінде курылуьша баса коціл белінсе;
- экологиялык проблемалар женінде гылыми жэне акпарат куралдарыныц материалдары ксцінен жэне тиімді пайдаланылса жоне сыныптан тыс жумыстар аркылы химиялык білім мен экологиялык білімініц байланысын ашып корсетсе, окушылардын экологиялык білімі мен торбиесі жогары дэрежеде болады.
Зерттеу міндеттері:
- философиялык, психологиялык-педагогикалык, экологиялык жэне одістемелік одебиеттерді талдау аркылы зерттеліп отырган моселенін казіргі жайын аныктау;
- жергілікті экологиялык материалдарды іріктеудіц принциптері мен багытын саралау;
- окыту урдісінде сабактан тыс жумыстар негізінде окыту аркылы окушыларга экологиялык білімі мен тэрбие берудіц теориясы мен практикасына талдау жасау.
- химияны сабактан тыс жумыстар негізінде окыту аркылы экологиялык білім мен торбие берудіц одістемелік жуйесін жасап, оныц тиімділігін тожірибе жузінде аньщтау;
Бул міндеттерді жузеге асыру ушін мынадай зерттеу одістері колданылды. Зерттеу одістері.
- Рылыми экологиялык, психология-педагогикалык, философиялык жоне адістемелік эдебиетгерге теориялык талдау жасау ;
- Химиядан сабактан тыс жумыстар негізінде экологиялык білім мен торбие беру мумкіндіктерін аныктау ушін орта білім берудіц багдарламалары мен окулыктарын, оку куралдарын гылыми одістемелік негізде талдау;
- Окушылардын химия-экологиялык білімі мен торбиесін аныктайтын диагностикалык сауалнамалар, тестілік сурактар озірлеу, бакылау жумыстарын жургізу, олардыц нотижесін талдау ;
- Педагогикальщ эксперимент жургізу жэне оныц натижесін сапалык жэне сандык тургыдан талдау.
Зерггеудіц одіснамальїк жэне теориялык негізі - таным теориясы, жеке тулгалык жэне іс-орекет теориясы; окьпудыц дидактикалык принциптері; орта мектеп оку багдарламасы, алдьщгы катарлы озык тожірибелер
- когам мен табигаттыц озара байланысы женіндегі т\'жырымдамалар, олеуметтік экология жэне адам экологиясы туралы ілім.
Зерттеу коздерь- философия, психология, педагогика гылымдарыныц коршаган орта туралы білім беруге арналган ецбектері; Казакстан Республикасыньщ ресми кужаггары « Казахстан Республикасыныц Конституциясы (1995); Казакстан-2030; Ел Президентініц К,азакстан
халкына жолдауы (2004); «Білім туралы» заны (1999); К,азакстан Республикасьшыд экологияьщ кауіпсіздік тужырымдамасы (1997); «Коршаган ортаны крргау туралы» Зац (1997); «Экологиялык білім багдарламасы» (1999); «Білім мемлекеттік багдарламасы (2000); Республика білім жоне гылыми кьізметкерлерініп II сгезініц материалдары (акпан, 2001 ж)»; Зерттеу моселесі бойынша жазылган гылыми педагогикалык ецбектер; Жалпы білім беретін мектептердегі мугалімдердіц озат тежірибесі; Автордыц копжылдык. педагогикалык тожірибесі; Мектептерде окушыларка экологиялык білім мен тарбие беру тужырымдамасы (1991); «Казахстан Республикасында экологиялык білім мен тарбие берудід улттык стратегиясы» (1998). ,
Зерттеу кезепдерк Зерттеу уш кезенде жузеге асырылды.
Бірінші кезецде (1996-1998 ;іж.) зерттеу моселесін аныктау ушін едістемелік одебиеттерге теориялык талдау жасалды. Орта мектептегі химия панінен сабактан тыс жумыстар негізінде экологиялык білім беру жайы сараланды. Зерттеудіц максатьі-міндетгері, болжамы аныкталды. Сауалиамалар комегімен окушылардьщ экологиялык білімдерінін теориялык децгейі, педагогикалык экспериметтщ мазмуны аныкталды.
Екінші кезецде (1998-2000 жж.) Зерттеу жумысыныц нетижесінде аныкталган окушылардьщ экологиялык тэрбие масел есіне койылатын талаптарды канагаггандыратын оку-адістемелік жуйе жасалды; экология моселесіне байланысты сабактан тыс жумыстардыц турлері айк'ындалды; зерттеу жургізген барлык мектептердегі эксперимент жоне бакылау сыныптары окушыларыньщ экологиялык білім децгейі аныкталды; химия пані багдарпамасынын мазмунына экологиялык білім сабактастыгын калыптастыру тургысынан талдау жасалды.
Ушіпші кезецде (2000-2004 жж) сабактан тыс жумыстар аркылы экологиялык білім мен тэрбие берудін одістері педагогикалык эксперимент аркылы тексерілді. Алынган маліметтер талданып, бір жуйеге тусірілді. Педагогикалык эксперимент жумысыныц корытындылары жасалып, натижелері аныкталды.
Зерттеудіц теориялык мані: Химия панін окытуда окушыларга экологиялык тэрбие беру ушін химиялык жэне экологиялык білімдерді уштастыра отырып, жергілікті материалдарды пайдаланып, химиялык эксперимент аркылы экология угымдарын жетілдіруде болып отыр. Зерттеудіц сарамандьщ моидиіігі мынадай:
- жасалынган едістемелік жуйе окушылардьщ экологиялык білімі мен білігі децгейініц артуына жордемдеседі;
- зерттеу натижелері Актобе облыстарыньщ мектептерінде пайдаланылды;
- сабактан тыс жумыстар негізінде экологиялык білім беру адістемесі берілді;
- сабактан тыс жумыстар негізінде зертханалык-сарамандык сабактарды еткізу аркылы окушылардьщ химиялык-экологиялык білімдерін теревдетуге болатындыгы эксперимент жузінде тексерілді;
б
- сабактан тыс жумыстар негізінде курылган ЭБХЭ (экологиялык багыттагы химиялык зкспериментіц) тиімділігі долелденді;
- « Химиядан сыныптан тыс жумыстар аркылы экологиялык тэрбие беру» моселесі атты одістемелік курал шыгарылды;
- «Химия жене таботатты коргау» такырыбы бойынша уйірме жумысыньщ багдарламасы усынылды. Ол багдарламаныц нзтижесі Актебе каласылыц
- №21, №32, №39 мектептерінде тексерілді.
Зергтеудіц гылыми /кацалыктары:
- сабактан тыс жумыстар негізінде окыту аркылы экологиялык білім мен тэрбие беру теориялык тургыдан негізделді;
- оку багдарламасы бойынша экологияга байланысты оку материалы іріктеліп, экологиялык моліметтермен толыктырылып, оку урдісін сабактан тыс жумыстар негізінде тиімді откізудіц едістемелік жуйесі жасалды;
- Актебе облысыныц экологиялык материалы бойынша окушылардыц экологиялык модениетін калыптастыруга мумкіндік беретін химия мугалімі жумысыньщ едістемелік жуйесі курылды.
- химиядан сабактан тыс жумыстар негізінде экологиялык білім берудіц тиімділігін арттырудьщ дидактикалык принциптері айкындалды;
- экологиялык багытта химиялык эксперимент курастырылып, мектептерде химияны сабактан тыс жумыстар негізінде окыту аркылы экологиялык білім мен тэрбие берудіц тиімділігі долелденді (Актебе облысыньщ материалы бойынша).
Коргауга усыиылатын негізгі кагидалар:
- химиялык білімнен экологиялык білімге жэне экологиялык білімнен
'химйялг,щбілімге~ауьтсу-;>їгуйесіпщ7лгісі;
- «Химия жэне табигатты коргау» атты уйірме жумысы багдарламасыньщ мазмуны ;
- химияны сабактан тыс жумыстар негізінде окыту аркылы экологиялык білім мен тэрбие беруді уйымдастыру жолдары мен здістері;
- усынылып отырган жуйеніц тиімділігін дзлелдейтін педагогикалык эксперимент нзтижесі.
Зсрттеу нзтижелерініц дзлелділігі мен негізділігі.
Кррытындылардьщ одіснамальїк жэне теориялык негізде далелденуімен, зерттеудін гьшыми аппаратына мазмунньщ сай болуымен, тзжірибелік педагогикалык эксперимент жумысынын жоспарлылыгы жэне кезенділігімен, усынылып отырган жуйеніц тиімділігімен, сондай-ак зерттеу нотижелерініц мектеп тожірибесіне енгізілуімен камтамасыз етілді.
Зерттеудіц зксперименттік базалары. Автордьщ жогаргы оку орнында істеген 15 жылдык тзжірибесінін негізінде тзжірибелік зксперименттік жумыстары мен усыныстары К^. Жубанов атындагы Актобе университетінін (1990-2004) жаратылыстану факультетінде студенттердіц педагогика практикасыньщ жетекшісі ретінде Актебе каласындагы N21, N39, N32 мектептерде откізілді. Зерттеу жумысымызга 134 окушы, 42 мугалім катысты.
Зерттеу нотижелсрініц сынакган откізілуі жэне тажірибеге енгізілуі.
Еылыми зерттеу жумысыньщ материалдары бойынша (1996-2004) Актебе мемлекеттік университетте етілетін гылыми конференцияларда баяндамалар жасалды. Зерттеудіц негізгі кагидалары мен нотижелсрі гьшьіми-одістемелік конференцияларда (Актобе, 1995; 1996,2001); халыкаралык гылыми-едістемелік конференциясында (Алматы,Семей 2003) макулданды. Сондай-ак мерзімді баспасоз беттерінде (журнал «Биология, география жэне химия» № 4;5;6; 2000; №1,2001; №1,2003) жэне гылыми журналда («Весник Актюбинского университета» 1999 акпан) жарияланды. Зерттеу так,ырыбы бойынша оку-здістемелік куралы жарык керді (Актобе, 2000, 55 бет). Автордыц гьшьіми-одістемелік усыныстары, Актебе каласындагы №21,№39, №32 мектептерінде сыннан етті.
Дисссртацияныц курлымы мен колемі Диссеутаииялык жумыс кіріспеден, екі тараудан, тужырымнандорытындыдан, пайдаланган эдебиеттер тізімінен жэне айкындауыштан турады. Кіріспе белімінде такырыптыц кокейкестілігі аныкталды, зерттеу жумысыньщ максаты, міндеті, зерттеу обьектісі, поні сипатталады. Диссертацияныц едіснамальщ негізі, болжамы, одістері, гылыми жацалыгы, теориялык-практикалык мацыздылыгы, коргауга усь1нылатьш кагидалар карастырылады. «Окушыларга сабацтан тыс жумыстар аркылы экологиялык білім мен тэрбие берудіц гылыми-теорияльщ негізі» атты бірінші тарауда сабактан тыс жумыстар негізінде экологиялык білім беруге мумкін болатын жаратылыстану жэне когамдык гылымдар арасындагы езара байланыс,гылыми-экологиялык, психологиялык-педагогикалык, филосо-фиялык; жэне одістсмелік одебиеттерге талдау жасалып, зерттеуші галымдердыц коршаган орта туралы ойлары, табигат туралы химиялык жэне экологиялык білімдерді калыптастырудыц теориялык негіздеріне байланысты экологиялык угымдардыц мені мен мацызы айкындалады.
«Химиядан сабактан тыс жумыстар арцылы экологиялыц білім мен тэрбие берудіц адістемелік жуйесі» атты екінші тарауда сабактан тыс жумыстар негізінде окыту аркылы экологиялык білім мен тэрбие беру багытындагы зерттеу ж\мыстарыныц жайы, экологиялык білімді калыптастырудыц одіс-тосілдері мен жолдары айкындалып, жургізілген зксперименттік тежірибе жумыстары, оныц нвтижелері баяндалады. «Химия жэне табигатты коргау» атты уйірме жумысы багдарламасыныц мазмуны, оныц экологиялык білім берудегі орны мен мацызы ашылады.
К^орытындыда жургізілген теориялык жэне зксперименттік жумыстардыц жалпы мазмуны сараланып, олардап шыгатын тужырымдар, пікірлер жоне усьшыстар берілген.
Жумыстыц негізгі мазмуны
Кіріспеде зерттеу такырыбыныц кокейкестілігі негізделіп, зерттеудіц максаты,зерттеу обьектісі, зерттеу поні, гылыми болжамы мен міндеттері
анык;галдь(. Зерттеудїч гылыми жацалыктары, практикальщ монділігі, сынактан откізілуі жене тзжірибеге енгізілуі корсетілген.
«Окушыларга сабактан тыс жумыстар аркылы экологиялык білім мен тэрбне берудіц гылымн-теориялык негізі» деген болімде казіргі экологиялык жагдайларды карастырудагы коршаган орта туралы гылыми кезкарастар негізделеді; коршаган орта туралы экологиялык білімді калыптастыру урдісіндегі химия курсыныц мацызы аныкталады; когам мен табиги орта арасындагы катынастардьщ табипі дамуына шолу жасалады; экологиялык дагдарыстьщ кауінті коріністері гылыми тургыдан талданады; табигат пен когам арасындагы катынастар шиеленісіп отырган казіргі кезендегі жалпы адамзаттык куВДЬ1лыКтардын мацызы айтылады, оньщ ішінде адамныц табигатка деген коз-карасы экологиялык сана турплсынан сараланып, экологиялык білім мен тэрбиенщ максаттары туралы соз болады; табигат туралы химиялык жэне экологиялык білімдерді калыптастырудыц теориялык негіздері айтылады; казіргі кездегі экологиялык жагдайларга байланысты табигатты KopFay моселесініц проблемалары нактылы мысалдармен келтіріледі; ендіріске байланысты туындайтын экологиялык проблемаларды шешудін жолдары карастырылады; табигатты коргау туралы айтылган гулама галымдардьщ ецбектері сараланады, казак халкыныц корнекті агартушылары Абай Кунанбаев, Ыбырай Алтьінсариннін табигатка деген кезкарастары
келтіріледі;теорияльщ жэне гылыми одістемелік жанлнан экологиялык білім беру мен тэрбиелеу мэселесше байланысты коїт енбектер жазгап Казакстандык эколог-педагогтар Э.С.Бейсенова, Н.С. Сарыбеков, А.Г. Сармурзинаныц зерттеу жумыстарыныц тагижелеріне шолу жасалынды. Соньгмен катар химияны окытуда ленаралык; башиныстарда пайдаланьпг, экологиялык тэрбие беру моселелерімен айналыскан зерттеушілердін: С.К. Ерімбетова, А.Д.Болтаев, Д.У.Жангелдипа, О.Т.Танабаев, сыныптан тыс жумыстар бойынша К^.И. К^анлыбаев, Г.Н. Сабдиналиева, К.Ж.Бузаубакованыц т.б. гылыми ецбектеріне шолу жасалынды. Сабактан тыс жумыстар аркылы экологиялык білім берудегі жалпы гылыми-танымдык одістерініц жуйесі нактылынды. Алайда экологиялык білім мен тэрбие берудегі сарамандык іс-ерекеттерге елі де болса кеп мэн берілмегендігі айкындалды.
Біздіц зерттеу жумысымызда кокейкестік проблема ретінде сарамандык одістерге мон берілді. Сабактан тыс жумыстар аркылы экологиялык білім мен тэрбие беруге арналган гылыми эдебиеттер мен зерттеулерге талдау жасау барысында жэне айкындаушы педагогикалык сьінактардін нотижелері бойынша сарамандык іс-ерекеттерді жетілдіру кажеттілігі аныкталды. Экологиялык білім беру багытындагы химиялык эксперименттщ чей бір жекеленген турлерінін тубегейлі зерттелгендігіне кезіміз жетті. Зертханалык жумыстарды Г.К. Мукушова, К.О. Шайхеслямова, С.К. Еримбетова, Б.С. Имангалиева ездерінін гылыми енбектерінде зерттеп, оларды жургізудін едістемелік куралдарын дайындады.
Экологиялык бГлім беруде экологиялык есептер мен уйде жасалатын экологиялык тапсырмаларга соцы уакытка дейін кеціл аз белінді. Сонымен зертханалык-сарамандык жумыстардыц жеке куРаУшылаРы зертгелгенмеи оларды сабактан тыс жумыстар негізінде бір тутас жуйеге біріктіретін зерттеу жумыстарыныц елі де колга алынбай отырганы байк,алады. Ал, біздіц зертгеу мосслеміз-осьі сабактан тыс жумыстар негізінде сарамандык жумыстардыц тутас жуйесін жасап, оны пайдаланудьщ тиімді едістемесін усыну.
Аталмыш тарауда сабактан тыс жумыстардыц оку урдісіндегі ролі зерттелді. Сабактан тыс жумыстыц негізгі максаты, окушылардьщ экологиялык білімдерін терецдетіп дамытука жоне емірге деген козкарасын калыптастыруга, ез бетімен жумыс істеуге багыггалган. Сондыктан мынадай талаптар басшылыкка алынды:
1. Сабактан тыс жумыстыц гылымилыгы;
2. Сабактан тыс жумыстыц тусініктілігі;
3. Сабактан тыс жумыстыц омірмен байланыстылыгы;
4. Сабактан тыс жумыстыц кызыктылыгы.
Осы талаптарга сэйкес ез зерттеулеріміз ушін сабактан тыс жумыстардыц томендегідей формапарын негізге алдык:
1. Жеке сабактан тыс жумыстар;
2. Топтык сабактан тыс жумыстар;
3. Кепшілік сабактан тыс жумыстар.
Окушыларга экологиялык білім мен торбие беруде осы сабактан тыс жумыстардыц уш формасы да пайдаланылды. Сабактан тыс жумыстардыц ішінде уйірме жумысыныц орны ерекше. Уйірме жумысы аркылы окушылардьщ табигатка деген козкарастарын калыптастырыгг, олардыц' шыгармашылык іс-орекеттерін дамытуга болады.
«Сабактан тыс жумыстар аркылы экологиялык білім мен тврбне берудіц адістсмелік жуйесі» атты белімде экологиялык білім беру мен тарбиелеудіц одістері мен тасілдеріне байланысты угымдар жуйесі карастырылады. Экологиялык моселелердіц улгаюына байланысты, жас урпактыц экологиялык козкарасын калыптастыру кажет деп отырмыз. Сондыктан да мектептерде окушылардьщ экологиялык білімі мен тербие меселелері окыту урдісінде екі турлі багытта жургізілетіні аныкталып отыр. Біріншіден, окушылар сабак кезінде экологиялык моселелердіц бір-бірімен байланыстыгын гылыми негізінде кабылдаса, екіншіден сыныптан тыс уакытта жургізілетін тербие жумыстары натижесінде, олар табигат пен кайта тулеген ортага тиімді ету женіндегі пакты білім мен сарамандык тожірибені, іскерлік пен дагдыны мецгереді. Сондыктан экологиялык білім беруде ер турлі едістерді пайдаланамыз: олар табигатка танымжорык, экологиялык уйірме, факультативтік сабактар жэне сыныптан тыс баска да тербие жумыстары. Здістемелік негіздерді № 1 сурет бойынша саралауга болады.
Ю
ОЦ.ЭБ. ЭН.
Шартты белгі'гер.' ОК-ЗБ.ЗІІ.-окушьіларга экологиялык білім берудін одістемелік негізі; М-максаты, П-приігципі; МН-мазмуны; 0Ж - одістемслік жабдыктауы ; МД - мугалімдердіц дайындыгы ; О - одістеме ;
Т-турлері; 1^-к;урал-жабдык,тары; ОТУ- оку тербие урдісі ; ЭД -одістемелік дайындыгы ; АД - арнайы дайындык ; ппд - психология -педагогикалык, дайындык; УБ — улгі болатын боліктері ; ТБ — танылмалы боліктері ; ЭБ - есер ететін боліктері ; ОК[Э - окушылардыц оку іс-орекеттері; МОЭ - мугалімніц окыту іс-орекеттері.
Экологиялык білім беру мен тарбиелеудіц максаты мектеп окушыларыньщ коршаган ортаньщ жай куйі ушін азаматтык борышын калыптастыруды камтамасыз ететін гылыми білім, шеберлік, козкарас пен сенім жуйесін орныктыру болып табылады. Сабактан тыс жумыстарда окушылардыц экологиялык білімдері мен біліктерін калыптастыру мугалімніц шеберлігіне, оныц жалпы касіби білімі мен сабактан тыс жумыстарды уйымдастыру кабілетіне байланысты. Осыныц бері бір-бірімен уйлесімді журу окушылардыц экологиялык білімдерініц дамуына жол ашады.
Сабактан тыс жургізілетін экологиялык жумыстарды журпзгенде мынадай міндеттерді негізге алдык:
н
1. Окушылардыц экологиялык білімдерін дамытып, оку іс-орскетіиде белсенділіктерін, арггыру, яиш багдарлама бойынша берілген экологиялык матсриалдарды тез мецгеруіне комектесуі;
2. Сыныптан тыс экологиялык жумыстарды откізу жоне оган дайындык барысында окушылардыц бакылау жургізуіне, карапайым тожірибелер Коя білуіне мумкіндік беруі;
3. Сыныптан тыс жумыстар сарамандык урдісте окушылардыц іскерлігін арттыру багытында жургізілетіндіктен, экологиялык білім мен тэрбие беруде оларды табигатты аялауга,коргауга, имандылыкка, сезімталдьікка тэрбпслеу.
Сыныптан тыс экологиялык жумыстардьщ алуан турлері бар, бірак барі мынадай талаптарды іске асырады:
1. Сыныптан тыс жумыстардьщ турлеріне карай окушыларды катыстыру тек кана ерікті болуы тиіс;
2. Кандай жумыстьщ турі болса да, оньщ когамдык багыты болуы керек;
3. Сыныптан тыс жургізілетін экологиялык жумыс турлерін аныктаганда окушылардыц ынта-ыкыласына, талабына, бейім-кабілеттері мен куштарлыгына суйёнген жон;
4. Окушылармен жургізілген жумыстардьщ эр турінде экологиялык багыт-багдар басым болтаны дурыс;
5. Бул жумыстар натижелі болу ушін нактылы белгіленген куні, мерзімі жоне айкын белгіленген кестесі болуы кажет.
Міне осы жогарыдагы талаптарды ескере отырып, зертеу барысында мектеп жагдайында окушьшарга ец тиімді одістер іріктелініп алынды. Олардьщ негізіне томендегі одістер жатады: Кіріспе сабагы, езіндік жумыстар, экологиялык есептер шыгару, таным жорыктар, шкір саиыс удісі, ойын злементтері аркылы жургізілетін сабактан тыс жумыстар т.б.
Окушылардыц табигатка деген козкарасын калыптастыруда, экологиялык білім дорежесін котеруде кіріспе сабагыныц мацызы зор. Кіріспе сабактарында такырыпка байланысты экологиялык мазмунды мзліметтерді тацдап алып, окушылардыц назарын габигапып тутастыгына, ондагы тіршілік атаулардыц борі де табиги ортаныц курамды белігіне кіретініне аудару керек.
Окушылардыц экологиялык білімі мен торбнесін терецдету ушін озіндік жумыстауды уйымдастырудыц орны ерекше. Окулыктарды, журналдарды, газеттерді пайдалана отырып, мугалім ортурлі материалдарды іріктеп, окушьшарга ортурлі багыттагы тапсырмалар дайындауга болады. Ол тапсырмалар уш бсшіктен турады: а), хабарлама; б), есептер мен сурактар; в).сарамандык жумыстар.
Хабарламалар мзтін, сурет, кесте, т.б. турінде берілуі мумкіі:
©зіндік жумыстардьщ бір турі семинар сабагы болып саналады. Семинар сабагында окушылар ортурлі одебиеттермен озіндік жумыстар жургізеді. Семинар сабактар окушылардыц экологияга деген таным кабілеттерін дамытады жэне олардьщ экологиялык кезкарастарын калыптастырады. Семинар сабак мугалімніц кіріспе созімен басталады. Сосын жоспар
бойынша ангімелесу жургізіледі. Бул оцгімелесу окушылардыц баяндамаларымен толыктырылады. Мугалім сабакка кортынды жасап окушылардыц баяндамаларын жауаптарына карай багалайды.
Окушылардыц экологиялык білімдері мен біліктерін калыптастыруда тнімді одістердіц катарына экологиялык мазмунды есептсу шыгару адісі жатады. Экологиялык есептер шыгару аркылы окушылар апган теориялык білімдерін омірмен уштастыра алады. Тапсырманыц сарамандык болігі сабактан тыс жумыстарда жургізіледі де, келесі сабакта окушылар істелінген жумысы туралы есеп береді.
Пікір сайыс одісі. Бул адістс галымдардьщ кунды пікірлерін, моліметтерін, болжамдарын, айткаи создерін ортага салып талкылайды. Томенде осындай сурактарды талкылаудыц кестесі келтірілген, 1 кесте.
1 — кесте. Талкылау сурактары
Бастапкы малімдемелер Талкылау сурактары
Табигатты коргаудыц терт багыты бар дейді галымдар: Осы багыттын кайсысы тиімді? Неге?
1.Жасанды жолмен ортаны жаксарту;
2.Ортага зиянды затгарды аз шыгару;
3.Ортаны табиги жолмен жаксарту;
4.Табигаггын тазалыгьш кадагалау;
Экологиялык білім беру мен тэрбиелеу ушін ортурлі ахуалды зкагдайларды уйымдастыру жолы мен ойын адістеріпіц орны ерекше.
«Ойьш адістеріне» келеек, оны негізгі екі топка белуге болады: а), табига ойын; э). жасанды ойын. Жасанды ойынды екіге болеміз:''Академияльік емес,” “Академиялык” «Академиялык емес» ойындар ортурлі пэндер бойынша жургізіледі. Ал «академиялык» ойындар сынып бойынша жургізіледі. Оны уш топка біріктіруге болады: «имнтацнялык»;
«символикалык»; «зерттеу ойындары». Бул уш ойын зерттеу жумыстарында манызды орын алады. Себебі, оларды мектеп жагдайларында колдануга болады. Имитациялык сабакты екіге балуге болады: а). Ойын турінде б). Ойын турінде емес.
Казіргі курделі экологиялык жагдайларга байланысты біздін елімізде міндетті турде жастарга экологиялык тарбие беру маселесі туру керек. Химия, биология пандері аркылы ойын адісін пайдалана отырып, бул максаттарга тез жетуге болады. Ойын сабактары кезінде окушылар ортурлі рольде ойнау аркылы ез ойларын ортага салу га уйренеді. Проблемалык моселелерді ортурлі кызметкерлер немесе кейіпкерлер кейпінде шешуге катысады. Ойынга катыскандар бірнеше топка белінеді. Бірі ортага ортурлі экологиялык моселелерді тартады, ал екінші топ онын шешу жолдарын карастырады. Сонда гана ойын кызыкты огеді: Ойын турівдегі сабактарга рольдерді ойнау, іскерлік ойындар жатады. Ал ойындык емес сабактарга
нактылы ахуалдарды талдау, имитациялык тапсырмалар т.6. Нактылы ахуалдарды талдаудыц б1рнеше шарты бар: ' '
а). Окушыларга бершетш кур дел! тапсырманыц нсмссе мэселенщ болуы ; э). Мэселе бойынша бакылау сурактарын куру;
б). Белгш шеипмдердщ эртурл! варианттарын талк,ылау;
в). Мугал1мнщ нэтижеш кортындылап бага коюы.
Мектеп багдарламасында окушыларды белгш б!р химиялык мамандыкка ок,ыту карастырылмагап, б'фак, химияныц кеп такырыптары экологиялыц мэселелерге байланысты. Сондыктан ойын туршде олеумегпк ¡с-эрекеттерд! модельдеуге болады. Сонда б1р мезгшде окытуды да жэне тэрбие мэселесш де шеше\пз. Мектеп жагдайында ойын туршде сабактьщ жай турщ отюзуге болады. Ойын туршдеп сабактыд курылымы б1рнеше сатыдан турады:
1. Ойынды отшуге койылатын талаптарды белплеу ; 2.0ткЬудщ жоспарын куру; 3. Ойынныц сценаршн жазу; 4. Ойынга кажегп мэл!метгерд1 жинак,тау; 5. Дидактикалык материалдарды ¡р!ктеп, ойыншылар мен журпзуппге нускду кагазын дайындау; 6. Ойынга катысушы орб!р ойыншыныд, ¡с-эрекеттщ нэтижесш багалаудыц одютерш ойластыру .
Енд1 осындай ойындардыд кей б!р турлер!не мысал келирешк.
«Курама одак» ойыны.
Сынып окушыларын 5-7 адамнан топка боледь Журпзушй сайланады. Эрб1р топка тапсырмалар дайындалады. Тапсырманыд мазмуны журпзуппге белгш болады. Журпзупп эр б!р топка тапсырманы окдцы. Мысалы, б!р затгыц сыргкы ортага эсерш айтады. Ал топ мушелер1 сол затты атап, онын шыгатын жерщ, к,алай пайда болатынын айтып, онд1рю орнын онымен.калай куресу керек екенд!пм айтып беру! керек. Ойын 30 минут болады. Экологиялык тэрбиелеу барысында оргурл1 мэселслерд1 шешудщ улкен мои! бар. Окушылар оз шишмдсрш ай гады. Тапсырманы орындауда ом1рл1к коз карастарыныц орны ерекше болады. Осындай одютерге ¡скер.ик ойын жатады. '
1.Мысалы «Тыцайткыштар» такырыбында мынадай мэселелерд! ко юга болады: Оз к&31рп фермераз жэне жеке кожалык маман иеааз. 50
гектарлы епст1кке есептеу бойынша 1 гектарына 70 кг коректж зат кетет1ндей етш азот тыдайткышын тогу керек. 1\анша аммиак селитрасы кажет жэне маман ретшде тыдайткышты капай енпзу кереюпгше кандай нускау берер едщ?.
«Химиялык заттардын би кешЬ>
Ойынга катысушыларга карточка дайындалады. Карточкада химиялык заттардын аты жазылады. Окушылар журпзугшге келш карточка алады. Ойын терт!б1 мынадай: Би кешше оту ушш эр бф зат зиянсыз болуы шарт, егер зиянды болса, оны залалсыздандыру керек. Эр б!р ойыншы сакшыга келш дауыстап озшщ затын айтады. Ал сакшы сынып окушыларымен акылдасып, оны жчберу керек пе, элде Ж1бермеу керек пе, деп ойластырады. Мысалы: Су-ем1рдщ коз1, сусыз ом1р жок, адам денесшщ 80% судан турады
т.б. Оны жібереді. Егер зат зиянды болса, оган бейтараптаушы косшы гауып бсреді. Мысалы: НС1-ушкыш, ете активті, улы. Оны нейтралдау керек.
НСІ + ЫаОН=КаС1 + И20 .
Экологиялык торбие беруде сабактан тыс жумыстар мен мектептен тыс жумыстардыц мащлзы зор. Табигатты коргау туралы сабактан тыс жумыстардыц формалары ездерініц ортурлілігімен жопе оган ортурлі сынып окушыларыныд катысуымен ерекшеленеді. Сабактан тыс жумыстьщ ішінде уйірме жумысыньщ маиызы зор.
“Химия жэне габнгатты коргау” уйірмесін уйымдастыру жонё оны
вткізудіц вдістемесі Экологикалык білім мен торбие беру моселесін одістемелік негізде уйымдастыру моселесі казірге пікір таластын бірі болып табылады. Бул багытта негізге екі беталыс байкалады. Кейбір мамандар экологиялык білім беру моселесін шешуде, ортурлі денгейдегі білім беру жуйесіне ендірілетін “экология” деген жеке пан курастыру кажет деп есептейді. Кейбіреулері экологиялык мэселе кеч квлемде орі понаралык магыпага ие болгандыктан, барлык оку куралдарын “экологияландыру” тиімдірек деп санайды. Кдзіргі тавда нак осы пікір улкен колдауга ие бола бастады жэне мунын озі халыкаралык конференциянын тиісті кужаттарынан да керініс тауып та жур . Соцгы жылдары, кейбір мемлекеттерде экологиялык багдардапл пондердіц берген білімі мен тербиесін жинактайтын пэн “Экологиялык” арнайы курс 8 - сыныптарда жургізіле бастады. Біздер “Химия жэне табигатты коргау” такырыбында уйірме жумысын уйымдастырып жене оны баска сабактан тыс жумыстармен толыктнрып, окушыларга экологилык білім мен торбие беруге талпыныс жасадык. Зерттеуіміз корсеткеніндей, кейбір мектептерде сабактан тыс откЫлетш экологиялык жумыстарга жеткілікгі дэрежеде мен бере коймайды. .
Сондыктан сабактан тыс еткізілетін жумыстарга жете мэн бсріп, ортурлі балама багдарламалар шыгарып, жана арна, тосын тосілдер іздестіру кажет-ак. ©йткені сабактан тыс жургізілетін жумыстар заман талаптарына сай озгеріп, жацарып отырса, жас жеткіншіктерге оньщ ыкпал — есері ерекше болмак.
Осы орайда біздіц жасаган уйірме жумысыньщ багдарламасы бойынша жургізілген тежірибелік эксперимент жумысымыздын нотижесі жогарпл корсеткіштерге ие болуда. Окушыларга экологиялык білім беруге багытталган сыныптан тыс жумыстардыц ішінде уйірме жумысыньщ алар орны озгеше. Себебі экологаялык білім беру жуйесінде уйірме жумыстары ерекше міндеттер аткарады. Ол міндеттер мынадай:
• сабакпен салыстырганда сыныптан тыс уакытта экологиялык ілімнін сарамандык моселелерін окып уйренуге барлык мумкіндігін тугызу;
• окушылардьщ шыгармашылык кабілетін жетілдіру ушін еркашан да жеке мудделеріне сэйкес іс-орекеггерді ескеру керек;
• окушылардьщ тєс^ііяльік материалдарды менгеруде экологияныц жэне табигат коргау моселелерін дурыс багалай алатын сарамандык дагдыларын дамытуды уйымдастыру;
• окушылардьщ экологиялык кабілетін жстілдірс тусу ушін олардыд эркайсы-сыньщ жеке мудделеріне сэйкес кезкарастарын жэне іс-орекеттерін іске асыруга мумкіндік жасау;
• окушылардьщ олке тану материалдарын пайдалануына мумкіндік беру;
Сонымен к.атар, экологиялык, уйірме аркылы окушылардьщ экологиялык жумыстарга белсенділігін ез бетімец сапалы угынуга, табиги орта дуниетанымын калыптастыратын экологиялык арнайы курсына деген куштарлыгын арттыруга болады. Сабак мазмундары мектеп багдарламасьшда шектеулі болуына байланысты, кунделікті омірде болып жаткан галамат техпикалык, экологиялык озгерістерді кенінен камти алмайды. Сондыктан тек кана іскерлікпен уйымдастырылган сыныптан тыс жумыстарда жаца м аг ер и ал дар д аг ы озгерістерді кец турде колдануга болады. Міне осы орайда уйірме жумыстары аркылы окушыларга экологиялык білім беру кажеггілігі туады. Осы максатта 9- сыньшка арналган «Химия жопе табигатты крргау» агты уйірме жумысы жургізілді. Уйірме жумысыньщ багдарламасы курылды. Мунда жергілікті жердіц ерекшеліктері ескеріліп, материалдар іріктеліп алынды. Откізу одістері карастырылды. Уйірме жумысы барысында кунделікті омірмен, табиги ортамен тікелей байланыс жузеге асырылады. Жергілікті жер материалдарын тиімді пайдалану аркылы, окушылардьщ сырткы ортага деген кезкарастарын оятуга коціл болдік.
Педагогикалык эксперимент жумысы Актебе каласьшдагы №21, 32, 39 орта мектептерінде жургізілді. Жергілікті материалдар аркылы окушыларга экологиялык білім беру маселесі бойынша тожірибе зксперименттік жумыстар мына багытта жургізілді:
• Экологилык тэрбие беру меселесі бойынша кала мугалімдері мен облыс мугалімдерінін тожірибелерін зерттеп, оныталдап, корыту;
• Окушылардьщ экологиялык білім децгейін аныктау;
• Оку материалдарын іріктеп жуйелеу. Соган байланысты багдарлама жасап, уйірме жумыстары аркылы сабакты жургізудін одістемелік нуск.асын КУРУ жэне дидактикалык материалдарды курастыру;
• Сабактан тыс жумыстар аркылы куратган сабактар жуйесін сынактан откізу;
• Окушылардьщ белгілі бір экологиялык білім децгейін аныктау.
Біздіц гылыми зерттеу жумысымыз аныктаушы, іздену жэне уйретуші экспериментке негізделіл жургізілді.
Бірінші кезецде 1996-98 жургізілген жумыс зерттеу багытында болды. Зерттеу бойынша окушылардьщ экологиялык білімдерін, дагдыларын уш денгеймен аныктадык:толык,орташа жэне томен.
Аныктаушы зксперименттіц (1996-1998) максаты томендепдей болды: сабактарга катысу жэне мугалімдердіц пікірлерін тьщдау жэне са^ллнама алу; окушылардьщ экологиялык біліміи аныктау. Осы гаї і орай сауалнама сурактарына жауап алынды. Алынган нэтиже томендегі 2-кестеде келтірілген.
Рет саны К,атысушылар саны Жауаптары % пайызбен
Толык Орташа Темен
1 125 12 (9,6%) 45 (36%) 68 (54,4%)
2 134 14 (10,4%) 49 (36,8%) 71 (52,8%)
Будан мынадай корытынды жасауга болады.
1 .Окушылардыц табигатты коргау туралы кезкарастары тек кана табигаттану курсы негізінде калыптаскан.
2.Нактылы гылыми козкарастар жок. '
3.Табигатты коргау моселесіне тек кана биология поні негізінде сипаттама береді.
4.Экология туралы моліметтерді аз біледі.
5.Химиялык ластанудьщ себептерін тусіндіре алмайды.
Окушылардыц экологиялык, торбиесі мугалімдерге байланысты болгандыктан мугалімдердіц экологияга байланысты гожірибелері оцгімелесу аркылы жургізілді. Эцпмелесуге Актобе каласыныц №21,№32, №34, №39 орта мектептердіц 42 мугалімдері катысты. Суралган мугалімдердіц 66% экологиялык моселені сабакта косымша материал ретінде карастыру керек дейді, ал мугалімдердіц 34% экологиялык тэрбие берудіц негізгі козі сыныптан тыс жумыстар дейді. Алайда іс кужаттарды сараптаганда оцгімелескен мугалімдердіц 8% гана экологиялык моселелерді сыныптан тыс жумыстар аркылы жургізген. Ал, калган мугалімдердіц 26% экологиялык моселені тек кана сабак устінде косымша материал ретінде карастырады. Сондыктан зерттеу жумысынан кейін экологиялык торбис беру моселені сабактан тыс жумыстар аркылы жургізуді жен кордік.
2000-2004 оку жылдары уйретуші эксперимент мынадай максатта уйымдастырылды:
1. Окушылардыц сабактан тыс жумыс кезіндегі экологиялык уп>імдар жуйесін калыптастырудагы одістемелік тосілдердіц тиімділігін тексеру;
2. «Химия жанс табигатты цоргау» атты уйірме жумысыныц багдарламасына дайындалган нак;ты одістемелік материалдардыц сапасын анык.тау;
3. Достурлі окыту одістемесі мен зксперименттік окыту одістемесініц нотижелерін салыстыру.
Уйретуші эксперимент кезінде «Химия жэне табигатты цоргау» атты уйірме жумысыныц багдарламасы курастырылды. Уйірмеге 9 сынып окушылары катысты. Уйірме жумысын жургізбестен бурын окушылардан экологиялык білімін жоне табигатка деген коз-карасын аныктау максатында сауалнама сурактарына жауап алынды. Сауалнама сурактары 10 елшемдер бойынша койылды. Элшемдер: білім, сеиім, пиет, арман, эдет, дагды, дупиетапьт, назар, ыкдас, ептілік. Сауалнама нускасы 3-кестеде корсетілген.
3-кестс Окушылардыц экологнялык бЫмш тексеругс арпалган сауалиама сурактары___________________________________
Рет саны Сауалнама сурактары Эксперимент 16 окушы Бакылау 18 окушы
Дурыс жауап Кате жауап Дурыс жауап Кате жауап
1 2 3 4 5 6
1 «Бшм» олием! «Коршаган органы» к,оргау деген созд1 калай тусшеацдср! К,оршаган органы ластайтын факторларга не жатады. Экология дегеш'м13 не? Экологнялык мэселелер. 4 12 3 15
2 «Сешм» олшем! Алдагы уакытта табигаттьщ жаксаруыла С13Д1Ц сешмвдз Сар ма? Табигаттьщ езгер1сше адам баласыньщ осер! кандай? Ноосфера деген1м1з не? 6 12 5 13
3 «Ниет» 0ЛП1СМ1 Слз кешеде келе жатканда алдыдыздан б5р жануардыц ол1мтшн кездест1рдпиз. Спдщ орекетпш кандай бол мак? Табигапыц тазалыгына буньщ эсер! бар ма? Табиги ортаныц ластануына бакланысты адам баласы кандай нпегплк керсету керек жэне мемлекет тарапынан кандай шаралар жасалып жатыр. 7 - 9 6 12
4 «Арман» елшем! Келешекте ен табигатгын тсне-тещцгш коргауга ат салысамын деп армандайсыз ба? Табигаттыц тепе-тещцп туралы С1^д1 кандай мэселелер ойландырады? Ол туралы кандай моселелер бар? 8 8 8 10
5 «Эдег» елшем! Егер сен эколог болсан, табигатты коргау туралы кандай жумыстарды журпзуд! усынар едпнз. 0лде эдет бойынша, табигат шегаз, оны коргаудьщ кажет1 жок деп ойлансыз ба? Табнгатты кор гауга байлэнысты кандай уйымдар бар? 4 12 1 3 15
6 «Дагды» олшеМ1 Планета корлары шеке^з бе? Антропогещй калдыктар табиги айналыска калай тусед!? Оньвд эсер! кандай? 9нд!р1с калдыгынан мулдем калай кутылуга болады? 3 13 3 15
7 «Дуние таным» oj.ir.CMi Биосфера т!ршшгшщ калыпты кум! неге байланысты деп . ойлайсыц? Биологиялык айналымнын турактылыгы калий камтамасыз етшед1? Дуниси гануга бола ма? Оны калай тусшесв? 5 11 6 12
З - кестенніц жалгасы
1 2 3 4 5 6
8 «Назар» олшемі Белгісіз бір окупіьі гул алакын немесе агаштарди булдіріп, ойнап жатыр. Сіздін орекетіціз кандай болмак? Табигатгьщ тазалыгы туралы каїщай мэселелер адам баласыныч назарынан тыс калмау керек деп ойлайсыд. 11 5 11 7
9 «Ыцылас» олшемі Табигатты коргауга байланысты озіцніц экологиялык білімівді кетеруге ыкьшасыцыз бар ма? Элде экологаялык білімді кажетсіз деп санайсыз ба? Экологиялык, модениеттілік деген не? Экологиялык сана неге байланысты? 4 12 5 13
10 «Ептілік» елшемі 1<,аіадаіьі экологиялык жагдай кандай деп ойлайсын? Топырак, ауа, судыц тазалыгына осер ететін кандай экологиялык озгерістерді білесіц жопе оны аныктауга, болдырмауга байланысты адам баласы кандай ептілік жасар еді? 3 13 3 15
БАРЛЫРЫ: 5,5 10,7 5,3 12,7
% пайыз 34,4 65,6 29,5 70,5
Мундай сауалнама сурактарына талдау жасайтын болсак окушылардыц кобісініц табигатка деген коз-карасы жогаргы децгейден темен, ягни окушылардыц 65,6 % кате жауап берген. Будан баска уйірме жумысыныц тиімділігін аньщтау ушін сауалнама сурактары уйірме жумысыныц басында жане соцында берілді. Сауалнама нзтнжесінен уйірме жумысыньщ нотижелік корсеткішін коруге болады.
Тажірибелік-зксперимент жумыстарды вткізу барысында зксперименттік сыныптардагы окушыларга экологиялык білім берудіц адістемелік жуйесі тексерілді. Осыныц натижесінде бірнеше жыл боны «Химия жопе табигатты цоргау» атты уйірме жумысы негізінде экологиялык білім беру ісін сыныптан тыс жумыстар аркылы жургіздік. Окушылардыц табигатка деген жауапкершілік катынасын жуйелі турде калыптастыра отыра, сыныптан тыс окытудьщ натижесінде білімдік, тарбиелік, дамытушылык маселелерін шешіп, соныц негізінде экологиялык білім берудіц децгейі жогарылагандыгын байкадык.
Маселен, тажірибелік-зкспериментке дейінгі кезде зксперименттік сыныптарда окушылардыц экологиялык білім децгейі тек кана томенгі децгейде болса, одан кейін бул сыныптарда 37,4% окушылар толык децгейге, (29-38,8%) окушылар орташа децгейге котерілді, ал томенгі децгейдіц ' керсеткіштері (51,8-23,8%) кемігендігіне козіміз жетті. Натижесі 4- кесте мен 2- суретте берілген.
Рет саны Білім децгейі Эксперимент тобы ( саны - 134) Бакылау тобы (саны - 124)
Экс. дейін Экс.кейін Экс. дейін Экс.кейін
1 Толык 26 (19,2%) 52 (37,4%) 14 (11,2%) 15 (12%)
2 Орта 39 (29%) 58 (38,8%) 45 (36%) 46 (36,8%)
3 Томен 69 (51,8%) 24 (23,8%) 65 (52,8%) 63 (51,2%)
Толык Орташа Томен
2 - сурет - Окушылардыц экологиялык білім децгейлерініц диаграммасы
Жогарыдагы айтылган твжірибелік - зкспсримеїгпік жумыстар жуйесімен катар окушылардыц табигатка деген козкарасын калыптастырып, дамыту максатында: сарамандьщ, зертханалык сабактар, экологиялык кештер: «Экологиялык телекопір», «Озон тарихы» атты пьеса, «Экологиялык КВН», «Казакстан жоне экология» атты баспасоз конференциялар, т.б. сабактан тыс жумыстардьщ турлері уйымдастырылды.
Осындай жумыс турлерінен кейін эксперимент жэне бакылау » топтарына темендегідей сурактар беріліп, жауап алдык. Нотижесі 5 кесте керсетілді.
Рст сан Бершген сурактар Эксперимент - 28 Бакылау - 27
Толык Орташа Томен Толык Орташа Темен
1 Экология гылымыныц манызи неде? 18 7 3 6 3 18
2 Табигаттыц тспе-тенд^п деген не? Тепе-тещцктщ бузылуына юмдер К1НОЛ1? 17 8 3 7 8 12
3 0л1 табигат пен т!р] табигаттыц айырмашылыгы не? Олардьщ табигаттап,1 б1рлт неде? 19 7 2 5 14 8
4 Экологи ялык модениеттин'к’п калай тусшемз? Ол адам батасына кажет пе? 21 7 - 11 6 10
5 Табигат б1здщ ортак ушмп дегенд1 калай тусшесщ? 24 4 - 12 7 8
6 Табигаттыц байлыгын тшмд! пайдалану унпн не хстеу керек? 20 7 1 13 7 7
7 Табигаггы калай коргау керек? 21 5 2 8 7 12
8 Табигаттьщ ластануына эсер ететш кандай. факторларды б!лео'ц? . 22 5 1 5 . 4. 18
9 Кандай экологаялык проблемаларды бЬесщ? 14 6 4 3 10 14
10 Казакстандагы экологаялык масел елер кандай? 24 3 1 4 11 12
11 Актобе облысы бойынша кандай экологаялык моселелер бар? 20 6 ? 2 12 13
12 Казаксган Республикасыньщ «Табигатты коргау туралы алгашкы зацы кай кезде кабылданган» 16 4 7 1 8 19
13 Табигатты коргаумен айналысатын уйымдарды атандар. 18 7 3 2 8 17
БАРЛЫРЫ: 254 76 29 49 105 160
% процент 70% 21% 9% 15% 33% 52%
Талдауга Караганда эксперимепгпк сынып окушылары жогары нотижеге жеттк Окушылардьщ 70 пайызы сурак,тарга толык жауап берген
Окушылардьщ экологиялык бшмдер'щ, табигатка дегсн коз-карасын 10 олшем аркылы капай калыптасканын аныктау ушш эртурл! ¡с-шаралар уйымдастырылды: табигатка таным жорьщтар, экологиялык ситуациялар, пшр таласгар, кездесулер, табиги жагдайларга байланысты зерттеу жумыстары т.б. Нэтижесш сурактар мен тапсырмалар беру аркылы тексердж. Нэтижес1 б - кестеде корсетши.
6 - кесте - 9-сынып окушыларыныц экология курсы непзшде ал гаи экологиялык бЫм динамикасы
Рет саны Олшемлер Экологиялык білім децгейле •>і (98-окушы)
Толык Орташа Томен
Окушы саны % Окушы саны % Окушы саны %
1 Білім 55 56,2 39 39,8 4 4,08
2 Сенім 52 53,0 41 41,8 5 5,2
3 Ниет 46 46,9 43 43,8 9 9,3
4 Арман 61 62,2 35 35,7 2 2,1
5 Эдет 47 47,9 46 46,9 5 5,1
6 Дагды 51 52.0 39 39,7 8 8.3
7 Дуние таным 54 55.1 38 38,7 6 6.2
8 Назар 60 61,2 34 34.6 4 2,2
9 Ыкылас 67 68,3 29 29,5 о 0,2
10 Ептілік 36 36,7 51 52,1 її 9,2
Талдау нотижссінде окушылардьщ экологиялык білім дорежелерініц жогарга децгейде екендігін кордік.
Жалпы зерттеу жумысынан кейін мынадай корытынды жасауга болады:
1. Сабактан тыс жумыстар негізінде окушыларга экологиялык білім мен тэрбие берудіц кажеттігі мен тиімділігі долелденді.
2. Окушыларга экологиялык білім берудін одістемелік негізінін моделі ретінде берілетін экологиялык білімініц жуйесі аныкталды.
3. «Химия жэне табигатты цоргау», аты уйірме жумысыныц батоарламасы аркылы аныкталган экологиялык білім жуйесін окушыларга жеткізетін окытудыц уйымдастыру формалары-сабактан тыс жумыстардын адістемелік талдаулары жасалды, оларды еткізудіц ертурлі одістері сараланды.
4. Зерттеу нотижелсрі басылып шыккдн материалдар оку куралы аркылы Актобе каласыньщ мектептерініи сарамандыгына енгізіліп, копшілікке таратылды.
Біздіц жургізген зерттеу жумысымыз бойынша темендегідей корытынды жасауга бол ады:
1. Химия курсыньщ тэрбие берудегі экологиялык мазмундагы такырыптарыныц орны мен мумкіндіктері аныкталды;
2. Химия курсыныц орны мен мацызы аныкталып, окулыктарынын экологиялык мазмундагы материалдары іріктеліп, мазмуны ашылды;
3. Экологиялык білім мен тэрбие беру де жергілікті жер олкесінін экологиялык. меселелері ескерілді;
4. Окушылардьщ экологияльщ білімі мен торбиесін калыптастыруда сыныптан тыс жумыстардыц мацызыныц зор екендігі аныкталды;
5. Окушылардьщ табиги ортага деген жацашарльщ касиетін калыптастыруда ортурлі одіс-тосілдер жуйесі карастырылды;
6. Окушыларга экологиялык білім мен торбие беру жумысыныц мазмуны, турлері жетілдірілді жэне кецінен іс тежірибеде колданылды;
7. Окыту урдісіне пон аралык байланыс негізінде «Химия жане табигатты коргау» такьгрыбы бойынша уйірме жумысын енгізу, окушылардьщ экологиялык білім дережесін дамытудыц тиімділігін арттырады;
8. Химиядан сыныптан тыс жумыстарга арналган оку-здістемелік курал дайындалды (экологиялык мазмунды).
Сонымен зерттеу жумысымыздьщ міндетініц орындалуы біздін алга койган гылыми болжамымызды долелдеп, томендегідей усыныстар жасауымызга мумкіндік берді:
• Химияны окытуда окушыларга экологиялык білім берудін екі жолын ескеру. Бірінші жолы «Химиялык білімнен экологиялык білімге», ауысу, екінші жолы «экологиялык білімнен химиялык білімге ауысу».
• Экологиялык білім мен торбие беруде жергілікті жер, TyF3H олкенін экологиялык меселелерін ескеру. Окушылардьщ экологиялык білім мен торбие беру жумыстарыныц мазмуны мен турлерін одан орі жетілдіре
• беру.
• Химия пені окулыктарынын мазмуньгн казіргі экологиялык мэселелерге сай жана материалдармен толыктыру.
Днсссртацияныц мазмуны автордыц мынадай басылымдарында
жарияланды:
1. Сырткы ортаньщ ластануына байланысты адамдардын ауруларынан туындайтын экономиикалык шыгынньщ есебі //Актебе каласында откен Республикалык гылыми практикалык конф. материалдарында. Актобе. 1992. 117 6.
2. Экологиялык ахуалдарга сандык зксперттік бага беру //Актобе каласында откен «Жогаргы оку орындарындагы окытудьщ педогогикалык жане одістемелік маселесі» атты Респ. гыл. прак. конф. материалдарында. Актобе. 1993. 75 б.
3. Студенттердіц экологиялык торбиссі жене пон аралык, байланыс //Актебе каласында откен Рссп. гыл. прак.конф.материалдарында. Актебе.1993.106 б.
4. Химиялык жоне экологиялык білімніп езара байланысы негізінде сырткы ортаны окып білу //«Актобе облысыньщ биоресурстарын Коргаудыц экологиялык, аспектілері» атты Респ. гыл. прак. конф. материалдарында. Актобе. 1996. 100-116 6.
5. Химиялык ендірістерді ок,ытудьщ едістемелік моселелері //Актобе университетініц Хабаршы гылыми журналы, №2 ,1999,31-33 б.
6. вндірістердід экологиялык ділгірліктері калай окытылуда? //Биология, география, химимя, №4 , 2000.7-8 6. (И.Нугмановпен авторлык, бірлестікте)
7. Экологиялык телекопір //Биология, география, химия. №5-6, 2000,62-69
б. (И.Нугмановпен авторлык бірлестікте)
8. Мунайдыц сульфокышкыл коспасынан суды тазартуды зерттеу //Атырау каласында откен Халыкаралык, гылыми прак. конф. материалында. Атырау. 2001, желтоксан, 208-211 б. (А.М. Сарсеновпен авторлык бірлестікте)
9. Химиядан сыныптан тыс жумыстар. Мугалімдерге арналган едістемелік нускау, Актобе, 2001, 55 б.
10. Экологиялык білім мен тэрбиенщ философиялык моселелері // Биология, география, химия. №1, 2001, 25-26 б.
11. Батые Казахстан облысы бойыиша ауыз суынан борды тазартудиц экологиялык жэне химиялык, аспектісі //Актау каласында еткен «Академик Ш. Есеновтін Казахстанныц табиги ресурстарын мецгерудегі жэне гылым мен техниканьщ дамуына коскан улесі » атты Респ. гыл. прак.конф. материалдарында . Актау. 2002, 406-408 б. (А.М.Сарсеновпен авторлык бірлестікте)
12. Экологияньщ торбиелік мені //Химия мектепте. №1, 2003
13. Сырткы ортаны коргауга байланысты уйірме жумысыньщ сабактарын откізудіп едістемесі //Алматы каласында откен «Абай атындагы АлМУ-дьщ 75 жылдыкы » атты Халыкаралык гыл. прак . конф. материалдарында .Алматы. 2003, 236-240 б. (Ж.С.Жайлау жэне Ж.Э.Шокыбаевпен авторлык бірлестікте)
14. Сыныптан тыс жумыстар арк.ылы экологиялык білім мен тэрбие берудіц едістемелік жуйесі //Алматы каласында откен « Абай атындагы АлМУ-дын 75 жылдыгы» атты Халыкаралык гыл. прак. конф. материалдарында. Алматы. 2003. 241-246 б. (Ж.С.Жайлау жэне Ж.Э. Шокыбаевпен авторлык бірлестікте)
15. Жастарга экологиялык, білім мен то^бие берудіц моселелері //Семей каласында откен «Экологиялык білім,тэрбие жэне мздениетті калыптастырудьщ проблемалары, оларды шешу жолдары» атты халыкаралык гыл.прак. конф. материалдарында. Семей.19-20 казан, 2003. 264-267 б. (Б. Имангалиевамен авторлык бірлестікте) /
Методика формирования экологического образования н воспитания во внеклассной работе по химии
13.00.02- Теория и методика обучения и воспитания (химия)
Диссертационная работа посвящена проблеме совершенствования экологического образования и воспитания с помощью внеклассной работы при изучении химии в средней школе.
Актуальность исследования определяется необходимостью разработки методики изучения окружающей среды на основе интеграции различных областей знаний и ценностных ориентаций. Окружающая среда имеет определенное качество и ценность ее состоит в том, что это качество определяет условия жизни на Земле для различных организмов. Изменение в результате антропогенной деятельности оказывает неблагоприятное воздействие на живые организмы и здоровье человека. Все это требует от человека умения прогнозировать последствия своей деятельности в природе, применять знания различных наук для активных действий по оптимизации окружающей среды. Это ставит перед системой образования задачу совершенствования экологического образования.
Цель исследования - разработать методику формирования
экологических знании учащихся с помощью внеурочной работы при изучении химии в средней школе. Объект исследования: процесс обучения химии в общеобразовательной школе.
Предмет исследования: методическое обеспечение формирования
компонентов экологической культуры учащихся с помощью внеклассной работы при изучении химии.
Гипотеза исследования. Взаимосвязанному формированию химических и экологических знаний об окружающей среде будут
способствововать:
• отбор фундаментальных понятий химии, раскрывающих ценностные
свойства и проблему защиты окружающей среды от химического
загрязнения;,
• обоснование системы внеурочных работ обеспечивающих их понимание, запоминание, применение и экологических знаний об окружающей среде. На основе гипотезы поставлены следующие задачи исследования:
1. Изучить современное состояние проблемы экологической подготовки
школьников, особенности и предпосылки совершенствования такой
подготовки.
2. Разработать модель экологически подготовленной личности школьника, выявить функциональные подходы к формированию компонентов этой модели.
3. Разработать содержание и методические условия проведения обобщающих междисциплинарных занятии с помощью внеурочной
работы обеспечивающих запоминание, понимание и применение химических и экологических знаний об окружающей среде в их взаимосвязи.
Научная новизна полученных результатов заключается в следующем:
• создана методическая система работы учителя химии, позволяющая формировать компоненты экологической культуры школьников на материале Актюбинской области;
• выявлены принципы отбора и рационального применения организационных форм экологической подготовки школьников: обеспечение развития познавательной активности учащихся, содействие развитию потребностей и умений осуществлять экологическую деятельность.
Практическая значимость исследования такова:
• разработаны методические рекомендации проведения практических и лабораторных работ, семинаров;
• предложены способы организации внеурочной деятельности школьников, сочетающиеся с урочной, развивающие их экологичесий кругозор и способствующие экологически целесообразной деятельности учащихся.
В первой главе «Научно-теоригическне основы экологического образования и воспитания учашихся с помощью внскласной работе» обоснован интегративный характер научных знаний об окружающей среде при рассмотрении глобальной экологической опасности; определена роль курса химии в процессе формирования экологических знаний об окружающей среде.
Во второй главе «Методическая система формирования экологического образования и воспитания во внеклассной работе по химии» рассматриваются проолемы совершенствования экологического образования и воспитания с помощью внеклассной работы; разработана методика изучения химических производств; предложены способы организации внеурочной деятельности учащихся развивающие их экологический кругозор; разработаны методические рекомендации проведения лабораторных работ, семинаров, решения экологических задач и внеклассных занятий. Описан анализ педагогического эксперимента, доказывающего эффективность используемой методической системы.
В заключении даются общие выводы, обобщающие теоретические и экспериментальные результаты исследования, которые подтверждают гипотезу исследования. Результаты педагогического эксперимента и теоретических положений показали эффективность взаимосвязанного формирования химических и экологических знаний об окружающей среде. Результаты исследования могут быть использованы в разработке программ по внеклассной работе по химии, учителями, мь го диетами общеобразовательных школ, а также в ИГЖ учителей.
Kogissov Seit
Methodical abilities of ecological education and upbringing by means of form working by studying chemistry at the secondary school.
13.00.02. The theory and the methodalogy of teaching and edication (chemistry)
Thesis is devoted to the problems of developing ecological education and upbringing by means of out form working by studying chemistry at the secondary school. The importance of this research is conditioned by necessity of elaborate the method of studying the environment on the basis of integration different areas of know ledges and valuable orientations. Environment has definite quality and its value is to define the life conditions of different organisms in the word Changes as a result of anthrop pological activity exerts negative in fluency on alive organisms and man’s health.
It demands man’s skills to prognosticate the consequences of his activity in the nature, to use know ledges from different sciences to opt mate his activity in the environment. It aims at the task of developing of ecological education. One of the way of developing ecological education at school is introduction the ecological problem, which can be realize on the ground of integration know ledges from different subjects and elaboration the optimal methods of inculcations ecological know ledges into the school practice.
The aim of research - to work out the method of forming ecological know ledges by means of out form working by studying chemistry at the secondary school.
The object of research: The process of forming the elements of ecological culture of pupils.
The subject of research: The methodical maintenance of the elements of pupil ecological culture by studying chemistry.
Hypothesis of research: To the correlate forming of chemical and ecological know ledges about environmental protection will promote the following: chemical -selection of main conceptions, which find out the valuable properties and problems of environmental protection from chemical pollutions.
- Basis of systems of non-class works, which maintenances it’s understanding, remembering and using the ecological and chemical knowledges on environmental protection. On the basis of hypothesis there were put up the following tasks of research:
1. To study the modem condition the problems of ecological preparing of pupils, peculiarity’s and reasons of perfection of its preparing.
2. To work out a model of ecological prepared personality of the pupil, to find out functionally points of view to the forming the elements of this model.
3. To work gut the contents and methodical conditions of conducting the generalizing afferent subjects by mean of out form. Working. Which maintenances its understanding remembering and using of ecological and chemical knowledge about environmental protection as a correlation.
The scientific novelty is the following:
- There^was worked out in the research the methodical system* of chemistry teacher’s work, which gives an opportunity to form the elements of puppies, ecological culture on the materials of Actobe region;
- There were found out in this work the principles of selection and rational using the different forms of ecological education of pupils to ensure the development of cognition activity the pupils, to assist to the development of necessities and skills in the process of ecological activity.
Practical meaning of the research is:
- There are worked out in thesis methodical recommendations by conducting of practice, laboratory lessons and seminars.
- There are suggested in research the ways of out formwork of pupils, which are connected with class - work and develop their ecological outlook.
In the first chapter “Ecological preparation of pupils by teaching chemistry as a pedagogical problem” is based the integrative nature of scientific know ledges about environmental danger it was conditioned the part of chemistry in the process of forming ecological know ledges about environment protection.
In the second part “Methodical conditions of forming ecological knowledge’s about environment protection by means of out form w orking” are considered the problems of perfection the ecological education and upbringing by means of out form working is worked out the method” of studying chemistry productions; are suggested the ways of organization the out form activity the pupils, which are connected with class — form and develop their ecological outlook and assist to their ecological activity; are worked out methodical recommendations by conducting of laboratory works, seminars, solutions of ecological problems and out form classes. It is described the analyze of pedagogical experiment, which proofs a success of putting methodical system research. At the end of the are given the general conclusions, the generalizing theoretical and experimental results of research, which proof a hypothesis of the research Results of pedagogical experiment and theoretical thesis are proofed a success by connecting of ecological and chemical know ledges on environment protection.