автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Пути развития диалогической речи при обучении кыргызскому языку учащихся I-IV классов школ с русским языком обучения

Автореферат диссертации по теме "Пути развития диалогической речи при обучении кыргызскому языку учащихся I-IV классов школ с русским языком обучения"

Р Г Б -ФР3 .адшиаоюед- ш $тч тщ

VH щнвдрлиги

1 Ц ДПР еиир дау ШСТШТУ

Кол шама уяурунда

,РЫСБ/У$В СУЛАЙМАН КАЗШАЕВИЧ

ОКУУ. ОРУС ШИНДЕ лЯРПЗУЛГеН ШШЩЩйР ,1-|У ,Ш1АССТАРЩ1ДА1ШР1Ш ТШИН ОШ'УЩ 0КУУДОАР4ЫН «АЕК КЕЬИН eCiVFYY Щ1ВР.У

Адистигр 13.00,02 - Кмргш ят ЩМДУ методикасы

*

,Пед<|Г0гщ0 «|л^мдвр«,нин кандидат« Л9Г0Н. ркумщчещ^р дарзшаны и$ден»р щу «ааадгай даре^ртацияны»

А Б Л 0,Р ü¡ Ф i£ P А Т Ы

БРЩК - .1996

Диссертациялык иш КырГыз билим беруу институтунун кыргыз тилйн шана адабиятын окутуу методикасы белум^ндв аткарылды.

Йпимйй жетекчи - Казак Республикасвнкн' Б^Алтынеарин атындагк билим беру'у проблем&лЭДй йнститутунун жетейтееч^ ййййй'й* кыэматкери, филология й'лй'мДёрйн'ин кандидаты к.А. Адамбаёйа'.

Официалдуу оппонепттер- педагогика йлшДбфйМя

доктору, профессор Й.#. Йга-налиев

- педагогика ЙЛЙМОДЙШ1 кандидаты К. ¡Д. Добаёе'.

Ишти сыноочу мекеме - И.Арабаев атнндагй ЙйргМ мамлекеттик пеяШМЯеШШ', унияерситети.

Диссертация 1995-шлдын еаат

Кыргыэ билим беруу институтундагы недагогийалУй ШШ-дердин доктору (кандидаты) деген илимий даража'^ы ыйгаруу боюнча адистештирилген Д 13.94;25 КеЦёМШ жыйынывда корголот.

Дареги: 780000, Бишкек шаары» Эркиндик бульвефй*

«

Диссертаций мвнен йфгый ЫШт, берм'йн6Ш&№1гН илймйЯ .КммшсапабымвйГ' <ЯМо*.

Автореферат 1995-ШДын' .. ^'Р.1/*.. ;.. *ар#йды.

Адистештирилген кечештйн окумуштуу у

Кйтчыеи, педагогика йлимдёрйнин у

кандидаты Шрёёвё ИЖ

изшиее ишинин актуалдуулугу

Кыргызстан - кап улуттуу, эгемендуу мамлекет. Мунун азу мамлекеттик укук алган кыргыз тилин окуп-уйрануунун маанилуу экендигин айгинелеп турат.

Тил - саз анару гана эмес, адамдардын аз ара ликир алмашуу-сунун да маанилуу иуралы. Тилдерди билуу турдуу улуттун екул-дарунун бири-бири менен байланышын, жакьшдашуусун ишке ашырат. Элдердин кылымдар бою жый»аган ыаданий мурастарын, эл кылып турган тилин уйренуу, кастарлоо интернациовалдык тарбиянын да эн негизги белгиси болуп оаналат.

Тилекке каршы, бул сыяктуу маанилуу ишке бизде жакынкы гана жылдарда канул бурула баштады. Ал 1988-жылы чыккан "Рес-публикабызда улуттук-оруе кош тилдуулугун андан ары внуктуруу, кыргыз, орус жана СССР элдеринин башка тилдерин уйронууну жана окутууну жакшыртуу жонундвгу''токтом кана 1989-далдагы "Кыргыз Республйкасынын мамлекеттик тили жанундегу" Закон менен тыкыс Сайланыштуу. Анткенибул маанилуу екметтук документтерге ылайык, 1988-жылы ррус тилинде окуган мектептердин 1-У111 класстары учун Кыргыз тилинин жацы программасы жазылып, 1909-жылы алгачкы "Алиппе", андан 1993-жылга чейин П-У класстары уЧун "Кыргыз тили" окуу китептери, ал окуу китептердин методикалык керсвт-мэлару, ез алдынча окуу учун хрестоматиясы, диктанттар жыйнагы жана диафильмдер жарыкка чыкты.

Бирок бул окуу китептердин баары салттуу окутуу ыкмаларын-да, тактап айтканда, эне тилин окутуу методикасынын негизинде жазылгпн. Анткенй аларда кундалук турмуш-тиричиликтин ар кандай чейрелерунде жана кырдаалдарында кыргыз тилин байланыш-катыштын каражаты катары колдоно билип, ал тилде баарлаша билуугэ канук-туруу муивзундегу речтик квнугуулэр жокно эсе, капчулук канул тилдик фантыларды кайталап айтып, создврду карандай каттап уй-ранууга, анын негизинде грамматикалык муноздогу тапшырмаларды гана аткарууга бурулган. Авторлордун кепчулугу окуу китептерин тузуудо тилдерди экинчи тил катары окутуунун методикалык прин-циптерин, ыкмаларын, анын ичинде, окутуунун функционалдык-ком-муникатнвдик ыкмасын аске алишпаган. Мындай абалдан чыгуу учун,

кыргыз тилйн окуу орус тилинде жургузулген мектептерде башталгыч класстардан твртып, окутууну функцшналдык-коммуникативдик багытта, кырдаалдык-тематикалык принциптин негизинде уюштуруу менен, окуучулардын маек кебин естуруунун илимий-методикалык негиэде-рин тузуп чыгуу эарылдыгы коюлуп олтурат.

Ушундан улам« шогоруда айтылган вбал - биэ тандап алган: "Окуу орус тилинде жургузулг&н мектептердин 1-1У класстарында кыргыз тилин окутууда окуучулардын маек кебин естуруу жолдору" двген темачын актуалдуу экендигин далилдейт.

Демек, иэилдее имибиздин актуал^уудугу окуучуларды кыргыз-ча суйлвше билууге. машыктыруу жана аш андан ары активдештируу максатында кундэлук турмуш-тиричилинтин турдуу кырдаалдарында кыргызча маек кебине уйретуу ыкмаларын, анын илимий-методикалык негиздерин туэуу зарылдыгы менен аныкталат.

Бирок бугунку кунгв чейин бул багытта зч кандай илимий-изилдее иштери жургузулген змее. Ошондуктан .кьтргыз тилин экинчи тил катары окутуунун илимий-методикалык негиздерин иштеп чыгууда чет тилдерди жана улуттук мектептерде орус тилин чет тил катары окутуунун методдорун илимий жактан ар тарабынан изилдешкен оку-муштуу-методиеттер: Б.И. Пассов, Г.В. Рогова, Г.В. Костомаров, И.В. Рахманов, тилдерди окутуунун педагогикалык-психологиялык негиздерин изилдешкен психолог окумуштуулар: A.C. Выготский, Л.Н. Леонтьев, В.А. Артемов, Б.В. Беляев, И.А. Зимняя ж.б. лар-дын змгектерин кыргыз тилин экинчи тил катары окутууда сезсуз аске алуубуз керек. Анткени аларда, жогоруда айтып еткендей, тилди экинчи тил катары окутуунун методикалык принциптери, психологиялык негиздери, окутуунун коммуникативдик багытта уюш-турулушу сыяктуу орчундуу маселелер жетишерлик децгээлде иште-лип чыккан. Ошондой эле»окутуунун кырдаалдуулугуна езгече басым коюу менен гана анын практиКалык баалуулугун, анын ичинде маек кебин (диалогдук кепти) естурууну натыйжалуу арттырууга болорун, аты аталган окумуштуулар баса белгилешкен. А биз республикабыз-дын орус мектептеринде кыргыз тилин талаптагыдай денгзэлде уйретуу« анын практикалык баалуулугун кетвруу жана окутууну коммуникативдик багытта уюштуруу учун бул тажрыйбаларды кецири уйренуу-буз зарыл. Мындан сырткары, кыргыз мектептеричде эне тилин окутууда о«уучулардынсезун естуруу иштерин жургузуу богонча Б.вму-ралиев, С.Усеналиев, К.Сартбаев, М.Рысбекова, А.Оомонкулов ж.б. методиеттердин эмгектерине да таянабыз.

л!огорудагыларга таянып, изилдэе ишибиздин обьектиси катары оку у орус тилинде жургузулган мектептердин I-Ii1 клаестарында кыргыз тилин окутуу процесси алынды.

Изилдевнун предмети болуп, П-1У класстарда окуу процессии тематикалык=кырдаалдык негизде уюштуруу, анын ыкмалары, прин-циптери, анын окуу процессиндеги орду, ролу, маек кебинин тур-леру, типтери, тематикалык=кырдаалдшс кенугуулер сиетемаеы саналат.

Изилдоануя максаты: Орус мектептеринин I—1У класстарында окутууну тематикалык=кырдаалдык принципте уюштуруу аркылуу окуу-' чулардын кыргызча маек кебин естуруунун илимий методикалык не-гиздерин иштеп чыгуу жана эксперименттик сыноодон еткеруу.

Буд_проблемалар темендегудей милдеттерди чечууну талап кылат: - изилдэе темасына ылайыклингводидактикалык, психолого-педагогикалык адабияттарды окуп уйрвнуу;

- кыргыз тилин республикабызда жашаган башка улуттардын екулдерунун уйренуусуну» калыптанышын, енугущ зтаптарын жана .

бугунку абалын,, алдыдкы тажрыйбаларды изилдеп уйрвнуу жана аларды жалпылоо;

- орус мектептери учун тузулген программаларды, окуу китеп-терди жана окуу-усулдук адабияттарды илимий=методикалык жвктан талдоо;

- окуучуларды« кыргызча оозеки кебинин децгаэлия, анын ичинде, алардьш кыргызча маек кебине уйрвнуу абалын изилдеп, уйрвнуу; аны встуруу ыкмаларын, педагогикалык, психологиялык негиздерин аныктоо;

- маек кебинин турлерун классификациялоо;

. - коммуникативдик кенугуулердун системасын иштеп чыгуу жана аларды эксперименттик сыноодон еткеруу;

Буларга таянуу менен, алдыбызга томондогудвй илимий божо-молдоону койдук. Окуу орус тилинде жургузулган мектептерде кыргыз тилин окутуу натыйжалуу болуусу мумкун, качан гана:

- окуу процессии тематикалык-кырдаалдык принципте уюштуруу менен турдуу турмуштук дардаалдардагы кыргызча маек кебине уй-реткондо;

- лёксикалык-грамматикалык материалдарды Ken улгулеру менен бирдикте беруу аркылуу, алардын коммуникативдик-функционалдык кызматын ачып тушундуруу менен, аларды суйяешуудв колдоно билуу-

гв квнуктургенде;

- маек кебинин типтёрине, турлеруне жараша уюштурулган тематикалык=кырдаалдык кенугуулердун системаеын тузуп, аны ырааттуу колдонуу менен кыргыэ тили сабагынын практикалык баа-луулугун арттырганда.

Изилдоонун методологиялык негизи катары: коом менен дуйне-ну тааяып билуунун, анализ менен синтездин биримдиги, таанып билуугв личносттук-ишкердик мамиле кылуу, улуттар, улуттук тилдер, улуттук мамилелер жана алардын енугушу, этномаданият туурасындагы философиялык, педагоги калык жана социологиялык эмгектер; окуу-тарбия процесси, шл» мазмуну, максаттары, прин-циптери туурасындагы керунуктуу окумуштуу-методисттердин, пси-хологдордун эмгектери, алардагы жетектеечу ойлор; мамлекеттик маанидеги билим беруу тармагына тиешеЛуу документтер, чечимдер, эахондор, токтомдор, билим беруу концепциялары жана мамлекеттик ставдарттар алынды.

Изилдве ишинде тэмендегу методдорду колдондук: I) теориялык: темага тиешелуу болгон лингвистикалык, методикалык, педагогика-лык жана психологийлык адабияттарды окуп уйренуу; 2) эмпирика-лык байкоо кургузуу жана педагогикалык эксперимент, а) мектепте кыргыз тилинин окуп уйренулушунун азыркы абалын талдоо, сабактарга катышуу, байкоо жургуэуу; б) окуучулар жана мугалимдер менен анкета, суроо-жооп иштерин еткеруу;а) текшеруу иштеринин жый-ынтыгына карап, окуучулардын мунездуу каталарын талдоо жана аны жоюунуч жолдорун издве; г) алдынкы тажрыйбаларды уйренуу; аларды илимий-методикалык жактан жалпылоо; д) диссертанттын 1989-жылдан бери орус мектептеринде кыргыэ тйлин окутуу боюнча жургузуп келаткан изилдве иштеринин жыйынтыгын чыгаруу; з) иште-лип чыккан методикалык ыкмаларды практикада сыноодон етквруу учун эксперимент уюштуруу.

Идимий жацылыгы жана теориялык баалуулугу: - орус мектебинде кыргыз тилин экинчи тил катары окутуунун педагогикалык-психологиялык илимий-методикалык негиздерин анык-тоого, окуучулардын кыргызча кеп ишкердуулуктерун калыптандыруу-га жана аны андан ары енуктурууге системалуу мамилс^жасоо;

кыргызча маек кебинин типтерин, турлерун аныктоонун, кену-гуулвр системасын тузуунун^аларды классификациялоонун илимий негиэделиши жена аларды окутуунун процессине натыйжалуу кирги-зилипи.

Нрактикалык баалуулугу болуп будар эсептелинет: туэулген илимий-методикалык иштелмелер жана коммуникативдик кенугуулер системасы кыргыз тилин орус мектептеринде окутууну жакшыртууда, окуу китептерин жана окуу-усулДук адабияттарды еркундетуп кайра •гуаууде колдонулушу мумкун.

Коргоого сунуш кылынуучу маселелер:

- кыргыз тилин республикабыэдагы башка улуттардын екулдеру-нун окуп уйренуусунун калыптанышь» жана энугушунун кыскача тарыхн;

- орус мектебинин 1-1У класстарьшда кыргыз тилин экинчи тил катары окутуунун педагогиналык жана психологиялык негиэдери;

- кыргыз тилин окутуунун еэгечелунтэру, маэмуну, максат-тары жана милдеттери;

- кыргыз тилин экинчи тил катары окутуунун жолдору, маек кебинин турлеру, типтери, кенугуулер системасы жана алар менен иштеенун ыкмалары;

Изилдеэ иштеринин шйьжтыктары Бишкек шаарындагы № 25, 64 жана "Ачык журек" менчик мектебииде, яыргыэ-турк лвдейинде, АламуДун районундагы Лебединовка № I, Токтогул районундагы Ток-тогул, Нарын шаарындагы Сидоров, Кара-Балта шаарындагы № I орто мектептеринде эксперименттен еткерулду жана авын жыйынтынтары теменкудей турде «айылтылды.

1. Бишкек шаардык кыргыз тилчи мугалимдердин туруктуу семи-чарында (1989-1994, баяндама).

2. Кыргыз билим беруу институтунун Окумуштуулар кецешинин квчме чогулуштарында (Мети-бгуз району, 1989; Токтогул району, 1990; Туп району, 1991, баяндама);

3. Кыргыз тилчи мугалимдерйнин региондук семинарларында; Кара-Балта ш., 1992; Токмок ш., 1993 (баяндама).

4. XX республикалык педагогикалык окуулар, 1992, Бишкек ш. (баяндама).

5. Республиканец окуу жайларында мамлекеттик тилдин колдо-чулушунун проблемалары богачча республикалык илймий-практикалык конференция, Бишкек, 1991; (тезис).

6. Тилдик байланыштар, кош жана кеп тилдуулуктун шартычда тилдерди окутуунун проблемалары" аттуу ал аралык илимий кочфе-речция, Бишкек, 4-5 ноябрь, 1992 (тезис).

7. И.Арабаевдик окуулар бо:о.)ча Республикалык' хячфорвяцкя Бишкек, 1993 (тезис).

8. Казакстаяда бтт беруу проблема лары: бугункусу «сана келеЧепи, илимий*пракгсикалыи конферевдиа, .Алматы ш., 14-16-ок-тябрь, 1993 (баяндама).

'9. XXI Республикалыкпедагогикалык окуулар, Бишкек, 1994, (тезис). ,

10. Мугалимдердин билимин вркундатуучу Реепубликалык нурс-тарда, (1990-1994-нс.ж.).

ИПИМИЙ ИШН ТУЗШШУ:

Диссертация киришууден, э^си глава дан, бул главалардын кору-тундуларынан, колдонулган адабияттардын тизмесинен, жалпы тыя-нактан жана тиркемелерден турат.

глава; "Окуу орус тилинде жургуэулген иектептерде кыргыз тилин окуп-уйренууяун теориядагы жана практикадагы абалы" деп аталат да, Ъ параграфтан турат. Ал эми, экинчи глава "Оку-тууну кырдаалдык-тематикалык принципте уюшгуруу менен кыргыача маек кебин естуруу жолдору" деп аталат жана 4 иараграфгы кам-тыйт.

ШШШ ШГГИН КЫСКАЧА МАЗМУНУ МАИА БАПГГТАРЫ

Кыргыз тилин республикабызда жашаган башка уЛуттардын екул-деру тарабынан ырааттууокуп уйрвнуусу Совет доорунда гана ишке аша баштады. Тактап айтканда, 20-»ылдардан тартып иш кагаздарын улуттук тилде жургузуу жана жергиликтуу башкаруу аппараттарын улутташтыруу, ошону менен бирге^ республикада жашаган башка улуттун екулдеру жергиликтуу элдин тилин уйронуу идеясьт коте-рулген. Бул тууралуу 1928-жылы жарыяланган Декретте атайы айтыл^ ган жана "андан баш тарткан адамдар токтоосуз иштен бошотулат"* деп кврсатулген. Ыектептерде кыргыз тилш кыргыз эмес улуттардын кеулдорунун милдеттуу окуп уйренуусу официалдуу турдо 1929-мыл-дын 25-30-апрелде болуп вткен Кыргыз АССРинин республикалык П сьеэдиндё «ария кылынган. Ушул жылдан Саштап, алгачкы окуу китептери басылып чыгып, мектещерде кыргыз тили жума сына бир оааттан киргиэилген. ,

* "Советтик Кыргызстан" газетаеы, 1989-ж., 5-декабрь.

Бул багыттагы алгачкы окуу китеп "Краткий учебник киргизского языка" деген ат менен 1929-жылы, андан соц, Европа мектептери-нин З-адассы учун "Кыргыз тили"' окуу китеби 1930-жылы басылып чыккан. Ошол жылдардан баштап, Кыргыз тили боюнча кептеген окуу китептери чыгарылды, турдуу. программалар жазылды, Бирок 30-жыл-дын аягынан тартып, кыргыз тилин уйренууге кенул коюу басавда-ган. Ар кандай себептерден кийин, 1960-жылы орус мектептеринде кыргыз тилин милдеттуу окуп-уйренуу токтотулган. Мындай абал-кириШууде айтылып еткэндей, 1988-1989-жылдарга чейин созулду. .

Диссертацияда ошол жылдардын аралыгында чыккан окуу китептери жана программалар (1928, 1946, 1953, 1976, 1988, 1992-ж.ж.) темага ылайык илимий-методикалык планда кецири талдоого алынды.

Орус мектебинин 1-1У класстарында ныргыз тилин экинчи тил катары окутуунун психологиялык негиздерин изилдееде сезсуз тур-де жалпы психологиянын категорияларына таяндык. Ошондо да, бирин-. чи кезекте изилдве жургузулуп жаткан курактагы балдардын тил уй-ренуудегу, анын ичинде, маек кебине уйренуудегу психологиялык езгвчелуктерду эске алдык.

Чындыгьшда, 7-П жаш курактагы балдар башкалардан айырма-ланып, кыэыккандары же тушунбвгвндеру туурасында улуулардан су-рап-билуугё ете ынтыаар^болушат} бири-биринен бир нерсе кенунде, анын эмне, кандай, канча экендиги жана да алдыда эмне окуя болору туурасында сурап билгиси келишет; тартынбай оюн айтыл., укканын бат эсте сакташат; узакка кеп суйлещкенден (монологдук кептен) кврвкчв, кыска-кыека баарлашуу кебине (маек кебине) каратыльппы-нан эле жакын болушат. Шлпы алганда, бул жачы окуу предметин алар кызыгуу менен кабыл алышат да, уйренууге чын ынтаасын ковшам. Мугалимдин милдети балдардын бул сыяктуу маек кебине уйренууге болгон кыэыгууларыч ечурбвй, ез убагында улантып кетуусу. А бул - тил уйретуунун ачкычын табуу менен барабар.

Изилдеебуздуч журушунде биэ чет тилдерди жана орус тилин чет тил катары окутуунун бугунку кундегу сыналган принциптериае таянуу менен, темендегулер кыргыз тилин орус мектебинде окутуу-

* Шабданов А., "Петровский Е.В. Краткий учебник киргизского языка, Фрунзе, "Кыргыэмамбас", 1929>

^ Мацыбаев М., Абрамов Д.М. Кыргыз тили , Европа мектептеринин 3-классы учун, Фрунзе, "Кыргызмамрас", 1930, 1934.

нун методикалык принципФери катары тандалып алынды жана алардын негиздуу экендигинв да педагогикалык эксперименттин жыйынтыгывдв ынандык. Атап айтканда, алар: кырдаалдык-тематииалык, елке тааны-туучулук, окуучунун эне тилин«« езгечедугун эеепке алуу, окуу материадын фучкционалдик негизде тандоо жана концентрге белуп скутуу принциптери. Ошондой эле, диссертацияда кыргыэ тилин зкинчи тил катары окутуунун езгечелуктеру далилдуу фактылары менен белгиленип, анын максаттары (практикалык, билим беруучу-лук> тарбиялоочулук, естуруучулук) жана мазмуну, анын компонент-тери (тематикалык, лекеикалык.лингвистикалык) аныкталды.

Мында окутуунун практикалык максаты биринчи планга алынып <1ыгылды, Себеби, ал башка улуттун екулдеруне кыргыз тилин окутуунун стратегиясын, анын тупку натыйжасын кврсетуп турат. Ara шайкеш келтируу учун окутуунун лексикалык материалдарды жана тилДик закондорду жаттатуу менен эмес, кыргызча баарлаша билуу-ге уйретуу багытына буруу кажет.

Диссертацияда балдардын суйлешуу чейрелеру зеке алынуу менен, кыргызча баарлашууга уйретуучу маек кебинин темендегу типтери, турлеру аныкталды. Алар 1-П4У-У1 класстардагы балдар-дын курактык езгечелуктеруне жараша белуштурулген жана алар эксперименттин учурунда туура экендиги аныкталды." Алар темен-дегулер:

Î. Байланышуу маеги: учуратуу, таанышуу, кенул буруу, ча-кыруу, коттотуу, уэатуу, тосуп алуу, куттуктоо маектери (1-2-3-4® кл.).

2. Сурап алуу. сурап бияуу маектерибуюмду сурап алуу, нерсе женуНде сурап билуу, маалымат тууралуу сурап бил'уу, так-тап билуумаектери (1-2-3-4=кл.).

3. Дикир а дыру.у, ой белутуу маектери: ой белушуу, талкуу-лоо, тушундуруу, - далилдее, макул болуу, каршы болуу маектери (2-3-4«=кл.).

4. Эмоциовалдык бааберуу маектери: ыраазы болуу, нааразы болуу, мактоо, кубаггоо, мунездеп баа беруу, тан калуу маектери (3-4вкл.).

ТйасиР зтуу мунэзундагу маектер; етунуу, буйрук беруу» чакырык айтуу, кечирмм суроо... ж.б. маектери (1-2-3-4=кл.).

Темвдде маек кебинин ушул типтерин камтыган баарлащуу (речтик) квнугуулвр^ алардын турлору жана алардын окуучулардын таанып билуу ишкердигинин этаптарына (алгрритмикалык, жарым эврис-тикалык жана эвристикалык^ жараша бвлуштурулушунун таблицасын сунуш кылабыз.

i Иштэе ыкмалары жана j таанып билуу этаптары

Иштин мунэау

а) алгоритмикалык таанып

I. ТК - маек. (Тематика, кырдаал-маек).

б) жарым эвристикалык таанып билуу этабы.

2. ТК -толук эмес маек.

3. ТК -маек (таяныч сез-деру менен) .

4. ТК - таяныч сездэр жана свз айкаштары

б. ТК - регошка-стимул

6. ТК - реплика-реакция '7. ТК - таяныч схсмасы

билуу этабы.'

Толук мазмундагы жана толук тузулуш-тегу маек. Мьшда окуучулараларды окуп, тил »атыктырыщат, маек улгулеру боюнча меалымат алышат, окуучулардын буткул иш-аракеттери женекейден -татаалга, бедгилуудвн белгисизге карай, ирети менен аткарьшат. Ишти мугалим жетектейт.

Мында толук эмес маекти окуучулар вз алдыларынча толуктааат. Мында маек окуучулар езгвртуп кайра тузууге ылайыкталат, таяныч материал-дары коню берилет.

Мында окуучулар сунуш кылынган таяныч сездвр жана свз айкаштары боюнча вэ алдынча шгеешет.

1&1нда тематика жана кырдаал менен биргв регшииа-стимулдар гана сунуш кылынат.

Шнда да когорудагыдай. Мында тематика m m кырдаалга жараша) таяныч схемага карап маек тузулет. Тапшырманым максаты окуучулардын бута чейин билгендврин тенверуу болуп саналат.

Цеилович К.Б. Управление познавательной деятельност» £»gftgp> »нострав нда языков й средней шйолб; M. , "I

учащихся освещение'

в) Эвристикалык таанып билу у эта бы 8. 0з алдынча ТК

Мында бердык ит-аракетти окуучулар ез бет алдыларынча аткарышат, Бул иштер бута чейинки аткарылган бардык иш-аракеттердин синтези болуп саналат. "

Бул таблицада керсвтулген таанып-билуунун этаптары жана маек кебин жургузуунун ыкмалары тууралуу диссертацияда кецири айтылган. Анда бул уч элементтин кыргаз тилин орус классында уйретуудв, кебун эсе, кенугуулерду иштведе, негизги таяныч йкма-лардын бири катары колдонуу багыттары керсвтулген. Мисалы, I-этапта (алгоритмикалык таанып билуу этабындв) даяр маек улгу-леру менен TaáHHmyy4 туура угуп жатыгуу, андан сон» туура окуп тил яютыктыруу, маектин табиятын, тузулушун, анын тил каражат-тарын уйрвнуу, вздаштуруу йшке ашса, 2-этапта - окуучуларды ез алдынча чыгармачвд иш-аракетке даярдоо, ara багыт беруу, машык-тыруу жургузулет. Ал эмй, З-этапта окуучулардын ез бет алдынча чыгармачыл ишкер аракеттерин уштуруу uta на а ны жузеге ашыруу аткарылат. Бул уч этаптын бири-биринен айырмасы - биринчисинде: мугалимдин такай кэз салуусу, жетентевсу жана кэрсйтмесу менен иш-аракет аткарылса, экинчисинде - мугалим менен окуучунун бир-гелешкен аракеттери менен жургузулет. А учунчусундв болсо - бар-т дык иш-аракеттер окуучунун тандоосуна калтырылат.

Ошол ыкмалардын бйрин мисалга алалы. Мисалы: иш-аракеттин жарым-звристйкалык мунезун камтыган•- ТК жана таяныч сездвр ык-масы. .

Тематика: Классте. (З-класс)^

&трда>л_: Силердин класста эмнелер бар? Алар канча? Сурашып суйлешкуле. '

Таяныч сэздер жана сез айкаштары: он парта, Ь терезе, 1 такта, 4 шкаф, биздин класста, терезеде, дубалда, шкафта.

Сабактын максаты катары м.урда таанышылган - орунду билги-дуучу - да мучвсу (.КаЙда? каерде? эмнеде?) деген тема боюнча окуучулардын ездештургендерун оозеки кепте бекемдее милдети коголары белгилуу. Ошону менен бирге, -да мучесунун кандай форма-

. ларда, этап айтканда, -да (балада), -да (короодо), -де (текчеде), -дэ (келде), -та (кыштакта), -то (Токмокто), -те (эшикте), -те (тёшекте) болуп езгэрерун жене анын еебептерин тушундуруу ииггери аткарылат. Анын негизинде окуучулар учгунун аягында уланган тыбыш жушпак унсуз, же ундуу тыбыш болсо -да,, -до, -де, -де бо-лорун, а эгер ал тыбыш каткалан унсуз болсо, -та, -то, -те, -те болуп езгерерун уйренушет.

Буларга таянуу менен жогорудагы берилген тематика жана кырдаал боюнча мындайча кеп улгулерун тузсэ болот:

-•Класста канча парта бар?

- Класста уч парта бар;

- Китеп, дептер, партанын устунде;

- шкафта китептер кеп;

- терезеде ваза турат;

- вазада гул бар; . - биздин класста;

- силердин класста ж.б.

Бул сыяктуу кеп улгулерунун мааниси тил жатыктыруу ишин гана жузеге ашырбайт. Ал уйренуп жаткан грамматикалык формаларды кепке кошуп суйлееге активдештирет жана жада сеэдерду ездешту-рууну да женге салат. Мугалимдин мындай иш-аракеттери маек улгу-леруне жатыгуу процессинде грамматикалык-лвксикалык материалдарды ездештуруунун оптимал'дуу жолдорун издее, аны табуу менен жыйынтыкталат.

Жогоруда айтылган кеп улгулеру (таянич сездер) жана грамматикалык материалдарды пайдаланып, окуучулар мындай маек улгусун ' тузушет.

Маек: - Силердин класста канча рарта бар?

- Биздин класста 10 парта, 4 шкаф бар.

- А биздин класста 12 парта, 6 шкаф бар.

- Шкафта эмнелер бар?

- Шкафта китептер* альбомдор бар... ж.б.

Мындан сырткары, бул главада кенугуулер системасы (речтик, тилдик) , жана аларга ылайык маек сабактарын утоштурууда лексика--лык-грамматикалык материалдарды ездештуруунун жолдору туурасында да айтылган. Алардыч нат'ыйжалуулугу эксперимент учурунда далилдечди.

1 Р|*маноа И.В. Методика обучения немецкому языку в Л] классе, м., 1Уоо. -

Булардан сырткары, республинанын кептаген башка мектептеринин алдыцкы мугалимдеринин такрыйбалары уйранулдужана жалпылаиды.

Констд'ДОиадьш кана поискоадй эксперимаиттер 1989-92-жыл-дарда Бишкек, Кара-Балта, Токмок вюарларынын, Аламудун, Токто-гул жана Туп райондорунун мектептеринде еткарулду, алардын ар биринин алдына айкын максаттары коюл^ан кана негизинен ал мак-саттарга жетишилди. Экоперименттин »ыйинтыятоочу этабы обучающий (окутуучу) эксперимент 1993-04- окуу жылында Бишкек шаарынын № 25, (мугалимдери, 3.|1ааткеримовз, Н.Усупбекова), "Ачык журек" (Абылаева Н.), Кыргыз^гурк лицейинде (сыноолицейдин кыргыз эмес улуттун балдары окутан класстарында диссертант тарабынан еткарулду), Аламудун районундагы Лёбединовка № I (мугалимдери Ш.Касенова, К.Усубалиева) жана Нарын шаарындагы Сидоров, Токто-гул районундагы Токтогул орто орус мектептеринде жургуаулду. Аларда текшеруу жана эксперимент кургузуу учун жогоруда айтылып еткен айыл жерииин кана шар аймактарынын мектептеринен 8 ден класс алынган.

Булардан сырткары, республинанын кептегэн башка мектептери- ■ нин алдыцкы мугалимдеринин такрыйбалары уйранулду жана жалпы-ланды.

Эксперименттин макеаты - диссертант тарабынан иштелип чыккан кырдаалдык-тематикалыв кайугуудвр оИс^емасьщ, аны менен иштеенун ыкмаларын, мунун негиэинде окуучулардын кыргыача маек кебин ес-туруу жолдорун сыноо эле.

Кыргызча маек кебинде уйрвтуунун курушукдв окуучулардын билим, билгичтиктери жана машыккандыктарынын децгээли жыйынтык-тоочу текшерууде тамвндагуну квраетту (1-»1У «л.).

Кенугуулердун [Класс туру

Окуучулар,

1

Ёаалар

"б"

|0рточо бал

__1___1 Щ _ I а _ I, а 1ш_1а ]ш|_ а 1

1. ТК (тематика, кырдаал) толук маек (2-Згкл.)

2. Ж - толук - ?Г4-мкН

экс. 164 Ш 36 32 76 43 46 36 5 - 3,9

конт. 152 113 16 20 57 Зй 66 56 12 3 3,Ь

экс. 171 103 42 28 70 44 55 40 4 I 3,8

конт. 150 114 16 16 46 37 75 56 13 3 3,4

3. Тематикалын кенугуулер (4-кЛ.J

4. Окуу-речтик

экс. 175

конт. 154

экс. 174

конт. 156

НО 118

112 110

36 . 23 17 13

43 29 13 17

62 41

70 45

46 35

46 39

71 75

67 83

40 6 60 15

2 3,7 5 3,2

36 5 I 3,8 80 14 4 3,3

Эскертуу: ш- шаардык, а - айылДык мектеп.

А эксперименттйк жана тектерилуучу класстар боюнча окуучулардын ишкерДик аракеттеринин, билиминин, билгичтигинин жана машыккан-дыктарынын денгээлине жалпы талдоо жургузсек, жыйынтык суроонун натыйжасынын керсеткучу мындаЙ болду.

Класстао 1°КУУЧУ«У» Жогорку пласстар иалпы ■ денгээл

{ саны f ----- ■

! толук жооп

1____

I ш I а

Opto денгээл

I

4

Темевку денгээл

_____„......... Орто йооп 1 Начар жооп

i. беегендев J _бергендер_ 1 _бергендер_

1 _ш_ i _а_ J _ 8 J_ó_ _ i _ 1 _а_

Экспери- „

менттик 494 342 3,9 4,0 3,8 3,9 3,7 3,7

класстар

5yKSc-¥_46I 340 3¿5 3,6 3,3 3,3 3,2 3,4

тае__.__________________________________■

Ледагогикалык эксперимента уюштуруудаш экинчи бир маселе -бул, диссертант автордук топтун бири болуп казылган Ш-1У класс-тардын "Кыргыз тили" окуу китептери жана бул китептерге карата методикалык керсвтмвлэрдун окуучулардын ездешгуруусун уюштуруу, ara багыт беруусу методикалык аппараттын жана бйлйм, тйрбия бе-руучуЛук жана естуруучулук мазмунун практика жузунде сыноо эле. Эксперимент учуруида окуу кителтерде кебун эсе грамматикалык материалдарды ездештурууге кецул белунгену, тапшырмалардын талап-тары грамматикалык мунездегу ии-аракеттер менен чектелип, текст-тер стандарт кенугуу топтомдорунан тургандыгы далилденди.

Ошондуктан, алар диссертант тарабынан тузулген баарлашуу кенугуулерунун (речтик канугуулердун) системасы менен тс^ктанылып, грамматикалык материалдар дагы кептеги кызматына (функционалдык ролуна) жараша тандалып, кайра туз;лду. Демек бул окуу китептер

экеперименттик сыноолордун натыйкасында мазмундук жана струк-гуралык жактан кыйла еагертулуп, кийинки басыльпшна даярдалды.

ТЬИНАК МНА УШЩ СУНУШТАР

Педагогикалык эксперименттин жыйьштыктарын талдап уйренуп, окуучулардын ишкер аракеттерине баа берип жана да мугалимдердин ой-пикирлерин, бугунку кундегу мектеп практика сын зеке альт,, натыйжада темендегудей жыйынтыкка келдик.

1. Окуу орус тилинде иургувулген мектептерде кыргыз тили зкинчи тил (езге тил) катары окутулат, анын кыргыз мектебинде окутуудан принциптуу айырмачылыгы, атап айтканда, езунэ тиеше-луу:кырдаалдык-тематикалык, кепке багыт беруучулук, окуу материал дарын функционалдык негизде тандоо, окуучунун зне тилинин езгечелуктерун эсепке алуу, концентрлерге белуп окутуу сыяктуу метрдикалык принциптери, окутуунун езгече технологиясы жана да мунездуу методикалык ыкмалары бар.

2. Окуучуларды эч женекей, турдуу турмуштук кырдаалдардагы кыргызча маек кебине уйретуч 1-класстан тартып эле монологдук кепке уйретууден мурда жургузулет. Бул иш-аракеттер езунча системвлык мунеаге ээ. Диссертацияда маек кебинин типтери (бай-ланышуу, сурап алуу жана сурап билуу, пикир алышуу жана ой бе-, лушуу» эмоционалдык баа беруу жана таасир этуу маектери) система-га салынды жана алардын турлеру такталып, женекейден татаалга карай класстарга б'елуштурулуп берилди. Булар эксперименттин жу-рушунде балдардын жаш .езгечелуктеруне дал келери жана кыргызча маек кебине машыктырууда натыйжалуу экендиктери айкындалды.

3. Маек кебине уйретууде кепке багыт беруучу кенугуулердун (речтик кенугуулердун) ролу чоц. Ошондуктан, диссертацияда кенугуулердун системасы тузулуп, классификацияланды.. Баарлашуу кену-гуулерун методиеттер мурда тилдиК кенугуулерден кийин жургузууну "сунуш кылып келишее, диссертацияда, тескерисинче, кептик (баарлашуу) кенугуулерду тилдик кенугуулерден мурда жургузе баштоо керектиги айтылып, анын натыйжалуу экендигИ далилдуу мисалдар менен айкындалды.

4. Маек кебине ез алдынча эл& уйретуу мумкун эмес, анын негизинде лексикалык-грамматикалык материалдар жатат. Баары бир кепке уйретуу лексикалык-грамматикалык материалдарысыз ий-гилик алып келбейт. Демек, окутуу процессинде экеенун биреене взгече маани беруу жарабайт. Лексикалык-грамматикалык материал-дар кептин курулуш материалдары, а кеп кырдаалы болсо, аны колдонуп суйлоонун мотиви (зарылдыгы) болуп кызмат кылат. Андыктан, булардан зарыл елчемдегу минимумдардьт тузуп алуу натыйжа берет.

5. Ушуларга таянып, мындайча жыйынтык бутумге келууге болот: орус мектептеринде кыргыз тилин окутуунун натыйжалуулугун кетеруу учун, анын практикалык жагына айрыкча басым коюу, бугунку кузде кыргыз тили окуу китептерин коммуникатйвдик-функционалдык багытта кайрадан тузуу боюнча атайын илимий-изилдее ишин жургузууну колго алуу - учурдун зарыл талабы болмокчу.

диссертацшшн щгизги ншлАРЫ темвадеи

ЭМГЕКТЕРДЕ ЧАГШЦЫРЫЛГАН

Окуу китептер:

1. Кыргыз тили. Орус мектелтеринин 3-классы учун окуу китеби (авторлош). - Бишкек, Мзктеп* 1991, 1993.

2. Кыргыз тили. Орус мектелтеринин 4-классы учун окуу китеби (авторлош). - Бишкек, Мектеп, 1992, 199&.

■ Методикалык окуу куралдары:

1. Педагогикалык тажрыйба: изденуулвр жана табылгалар (авторлош), Фрунзе, Мектеп, 1991.

2. Ш-1У класстар учун Кыргыз тили окуу китебине методикалык керсетмолер. // Орус мектебинин 1-1У киасстары учун Кыргыз гили окуу китебине методикалык керсетмолер. - Бишкек: Мектеп, 1992.

3. Кыргыз тили, адабияты окуу китептеринин мазмунун Жана туэулушун еркундетуу колдору (У-УШ кл.), -Бишкек, Мектеп, 1992.

4. Ш класс учун Кыргыз тили боюнча дидактикальш материал-дар. // Орус мектептеринин П-1У класстары учун кыргыз тили боюнча дидантикалык материалдар (ендуруште).

5. "люогазын", орус мектебинин 111 классы учув клаестан тыш-каркы окуу учун хрестоматия (авторлош). -Бишкек, Мектеп, 1992.

6. "Чыпалак бала", диафильм, Бишкек, Кыргызфильм, 1992.

ч Окуу программасы жана мамлекеттик стандарт>

1. Орус мектебинин I-XI класстары учун Кыргыз тилинин программасы (авторлош). (эндуруште).

2. Мамлекеттик змее тилдеги мектептерде кыргыз тилинен бйлим беруунун мамлекеттик стандарты //Эл агартуу, № I, 1995.

йурналдык макалалар:

1. Эне тилибизди кантип окуйбуз // Эл агартуу, № 12, 1990.

2. Маек сабйктарын уюйтуруунун ыкмалары // Эл агартуу, № 10,

1991.

3. РеЧтйк кенугуулор // Байчечекей, 1994, № 1-3.

- ' ■ А Я К O.I A I I О Н

on the dissertation on the theme "The means of development of the dialogical speech in Kyrgyz language of the Russian pupils £ 1 - Ц. forms )'■. by Rysbayev S.

The dissertation consists of two chapters,.seven paragraphs, the lost of used literature and supplements.

In the first chapter the history of forming and progress of teaching Kyrgyz is shown. The author describes the state ■ of provision with text-books, programme and methodical literature, and gives the analysis of the contents, aims and', problems of teaching in the primary Russian schools.

.In the second chapter the main part of the communicative methods of teaching is shown'. The author offers his ways .of development of Kyrgyz dialogical speech in the 1 - b fbrras of" . the Russian schools, fle. proposes the. types of dialogues, the . means of organization of the teaching the oral Kyrgyz speech on the lessons, the system of exercises and methods of dealing with them.

All given suggestions were proved in the process of pedagogical experiment, : _ ■

АННОТАЦИЯ ,

диссертационной работы Рысбаева С. на тему "Пути развития диалогической речи при обучении кыргызскому языку учащихся 1-1У классов школ с русским языком обучения"

Диссертационная работа состоит из двух глав, семи параграфов, списка использованной литературы и приложений. В первой -главе даются сведения из истории формирования и развития изучения кыргызского языка как неродного и состояние обеспечения учебными программами, : учебниками и учебно-методической литературой, а также анализируется психолого-педагогические основы, содержания, цели и задачи обучения в начальной русской школе.

Во второй главе работы раскрывается ведущая рель коммуникативной направленности обучения в преподавании кыргызского языка в русскоязычной аудитории, дается примерная разработка путей развития кыргызской диалогической речи учащихся 1-1У классов, типы и вцпы диалогов, приемы организации и проведения устной разговорной речи на уроках* а также система упражнений и приемы работы с ними.

Все это было апробировано в педагогическом эксперименте.

Отпечатано в типографии НЩ КР, г. Бишкек, ул. И.Раззакова, 56 Объем усл.п.л. 1,4. Заказ 39. Тираж 100.