автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Роль внеклассной работы для развития речи на казахском языке учащихся русской школы

Автореферат диссертации по теме "Роль внеклассной работы для развития речи на казахском языке учащихся русской школы"

ЦВДСШ РВСПШШШШЦ'БШИ БЕРУ Ш1ШЇСТРШІ АВ,\?. ШНДХГИ О HATH НЕНЛЕШТІК УНИВЕРСИТЕТ!

Хсзяаэба ху^инда.

КУНДАЦОВА Адтинбиба Бозауцазяцыаи.

ОPUC МЕНТЕПТЕРІНДБ ЦАЗАЦ 'ТПШН "УРГІЗІЛЕТІН КЛАС7АН TUC 5ШСТАРДЕЩ 0К,УИЫ ТІЛІ К ДАМи-ГУДАТН РОЛІ.

Мамандыг, 13.00.02 - Каэац тшн оциту методикасы.

Педагогика гилыидариныц кандидаты гылыми дзрежесін аду упій дайиндалган диссертацияныц

автореферати

АЛМАТЫ - 1994

Зуыас Абай атындагы Алматы ИеылекеттН университетШц ^аза^ Т1Д1 кафедрасында орындалды.

гилыыи КТЕШ

Казахстан Республикасына ецбек С1ц1рген рылым 1^айраткер1, филология гылымдарыныц докторы, профессор Н.ОРАЛБАЕВА

РЕСМИ ОППОНЕНИЕР

филология рылымдарыныц докторы, профессор Б.ЭБЩАСНаОВ Педагогика рылымдарыныц кандидаты, доцент Н.РДОНДЦБАЕВА

ХЕТЕКИ1 УЙНМ

ЯенПИ-д1ц цаза^ т1 л 1 кафедрасы.

Диссертация "^й."______________*994 ЖЫ]Ш сагат_________

Абай атындаш Алматы Немлекетт1к университеты^ педагогика рылымдарыныц дскторы рыльши дэрехес1н беру жен1ндег1 13,00.02 ыамандандырылган кецес иэя1л1с1нде цорралады.

/ 480100, Алиаты ^аласы, Ленин дацшлнЛЗ/

Диссертацияиен Абай атындары Алматы Ыеияекетти университетШц штапханасында . танысура болады.

.Аэ?ореферат ___" 1994 жилы таратылды.

Иаыандандырилган кецестщ -

рылыии хатшысы, педагогика ' рыл^цыныц кандидаты, доцент Н.Н.ИШША

ЕКБЕКТІН ШШГСИПАТГАЇЛДСН.

цдааци.■ »■■■ '"■■■ і ■ ....

Ззриаудіц актуальними!. 1969 игла дкркуйекїін 22. пуядааында . Кавад Тіліна менлекеттік мэртабз бсрген Тіл туроли Заі; дабияданды. Бул;80іїду ¡гузеге асіфу «адсатинда республика укімотіпіц "Казан . .. ССР-тндо цавщ тілі мен'.басда улт тілдеріи 2000 гоїлга. дейтнгі кеээаде дакугудаї Мгилекеттік багдарламасы сарияланды. • . ' '

, Бул дуіЬаттардіщ нггіогі багит-багдары цазад тіяія дазадтар'-арасында гана еиес,сондай -ш: рзспубликаїизда і:зкс?&£г”п бссда да улт адаццары араскнда каси.хаттаудан,оларга дазад тіл і и уйрату-дін иадтьиш параларкнан турады. Бугінгі куні осы боягіленген параларды пувега асыру упін букіл догої» муаелеріие осіраса эиялы Даунза улкеи ціндзт.пуктеліп отар. ' . ;•

. Бастальгп откргая осы улкеи і с дур::с багат-багдар алші.тияиадйи калыптасу уптн,отщ гылшн негіаі салкну каре*.- Казіргі долдакш пурген багдарламалар, о’^улицтар, комекпі дуралдар гака болнаса, бас-да ултца цаза^ тілін одытудаи пшвлі мстодияаси под.

Кепаілік авторлар багдарлама.озо'лщтар тазуда галпы дазаг, тілін одыту «етодикаскна суйснган,орыс,шет тілдерін одыту методи-каскн басшилыдка алган. Ал,орыс ксктептеріндо .дасак тілінен тіл дамыту мадсаткнда Еургіоілетіи кластан тис иушстардыд багдарлама-сы злі аок,гйісалмаган;мулдем негіаі салынбаган дгуге боладц.УундаЯ пагдаПлар давад тілін одыту сапасына эсер етпеЙ доймаЯды. . -Казак тілін одыту проблоиасына арналган шатгл іздвкісгвр сокгы'гоглдару гака долга агкюгп.соннц кзтшгееіидо дазад-тілін орхс тілді ауднторияда одиту иетодияаснна арналган аягслди каїї-дадаттиц. диссертация' АбайатшщагьгвАяііа»' ккмвкегсік -уннверси-' татіиін аакындагн арнайи кедзстэ 1992 гали доргаядц. .

, Бірад нектзптв.догарл оду ер'індарннда даоад тілін уЯрєтуде гургіоілетін аудиториядан,кластан ікс пукыстардвд шщысь» дандай, . дандай аудиториядан,кластан ткс :г/г.і:ста.'р зургіоу кзрэк,оны ¡зургізу квтодикасы далай болу керэк деген мэсвлв куні бугінгв дейіи гылими •:

тургццан глганда,назардаи тыс і^алілі к&геді. Соиєщтан бів eeprtey х^мысымызда орыс мектептерінде цвоа^ тілінен х^рНвіявтін.клзсїан тыс кумыст&рга,олардьщ тіл уйрету кок тіл дьізлуда аткаратнн i^swai'i -не арнадьщ. Бул Мтшігд^ар. біедйі 5ерїтеуіміздіп пробдЫмщ шсту-альдылыгын керсете алада. -Л "

Зеоттеудтн максаты мен міндеті. Буд {¿зселені верттвудв орыс шятвп-тертнде каза^ тілін оцыту шне t;asa^ уіяіке бай^шшста.оасзш тыс кумыстардьщ окушы тілін дакытуда тигіеетін есзрін аньщтау.оїш їиіцці турде еткізе білу нолдарвд керсету кезделді. • ' -

Осы мзселелерді шешу ушіи біа алдымыэга шнадай міндет цойдщ:

- цазак; тілін бас^а ултк;а уйретуде кластан тис пургізікетін кушста] дон турлері мен маеыунын аніщтау;

- клаотан тас куммстардьщ к;азак; тілін уйретуде, тілді дамытуда ате;арг

тын кьізметін оньщтау;4 . .

- кластан тыс кумыстардыц оцушилардыч тілді уйренуте ^зыгушшшгкн арттыруын дглелдеу; .

- кластан тыс вудастардьщ улттар араскндаты достык дарим-^атыкаста чушейтудегі дьззметін керсету;

- ттлді уйрету ушінщлзіщта ойиндардщ турлєрін тавдау,оны гшшмн

тургыда дэлелдеу; .

- кластан тыс жумистардьщ тіл даштудаги тиіеділігін эксперимент

арі;или дзлелдеу; . • '

Зерттеуде колданилган здістер. Аналитикаішц,баі?шіау,статистикалщ яэнв эксперимент едістерд ^олдашяды.

Зерттеудін гылыми ааналыгы. Назац тілінен Еургізілетін кластан тыс яумыстардо орыс тілді мектептерде syprisy мзселесіне арналган бул гылыми эерттеу згумысында» кластан тис ауыыстардыц гшшми негізі ашц-талип,оньщ мектептвгі єн тиімді турлері мен оны кургізу методикасы эксперимент арцылы дзлелденді. Кластан тыс згушстардац тіл дамыту езнє оцушыныц Оейлеу дагдысын цатшэтастыру цьізметі кумыста гылыми кагынан шешімін тауш,онщ гылыми негізінін ірге тасы каланды.

О^уши тілін даиытуда цааад тілі!пані бойынша жургівілетін тан тис яумистардьщ турлєрін сурыптау пане ону окулыдтарда беру ;ары туралы усыныстарды басца ултк;а ^аеан; тілін уйрету ушін баг-амалар иен окулщтар гасау барысында цолдануга лане де аерттеу -ісьшда ануцталган методикадіп; принциптерді.кластан тыс яургізіле-¡гумкстарга пайдалануга.соникен цатар,зерттеу натнаесі мугалічсер-дазак тілін оккту барысында ^олдануларына,кластан тыс яумыстар- . ■иімді ”УРУ ушін де макызы зор. '

Гнлими гане таиірибе яузіндегі макыэы гагинан алганда,аерттеу :си бас^а улт^а дазац тілінен яургізілетін кластан тыс яуиыстар-методикальщ негізін к;алауга улес болнп косылада.

Зерттеуге негіз болган материалдар: а/ педагогика иен психо-якщ гылыми табкстари,едіскерлердін пане озот; мугалімдердіи ктері зерттеу кумасю/узда негізге алынды; а/ мектеп багдарлама-! мен о^улкцтар да гумыста ескерілді; б/ оцугалар мен нугалімдер ында анкеталар тарату кане олар?іен сухбаттасу аркылы жиналган риалдар яуикста колданьшда; в/ Семей цаласыныи ект ¡.'ектебтндг ізілген арнаулы зкспери.ченттерді еткізу барысында коллвкклган тер мен тас:лдер,аксперименттіч натидесі кластан ткс зсумыстар-методикасын анщтауда колдаиылды; ..

Зерттеу ецбегінін негізгі гылыми маселелері Семей педагсгйга-институтында,Караганды университетінде откен о^у-методккалык, убликалык, гылыми практикалын, конференцияларда уц тезис,бір мекали^ нус^ау йен багдарламада гине Алмати мемлекеттік универсн-нде казак тілі теориясы мен ^азак тілін о^ыту методи’касыкык ір маселелері атты гинацта екі манила боЯынпа баяндадды.

Зерттеу кумысынъщ кураиы кіріспеден.уш тараудан,гр тарау нша берілген кортындылардан.ксртынды пікірден кане пайдаланган иеттер тізімінен турадк.

Кіріспеде тацириїтщ актуальдшшгы, зерттеудіц кацсаты mî міндеті,зерттеудіц гылыми практикаящ негівдері,зерттеудіц надо; цоргауга цоИилатин касслелердіц кариялануы берілген.

. Біріші тарау "Орно мегстептсріндегі цазац тіліиен сургії тін кластан тис пу^хтардуг* барисшща афти тілі» дажтудіи; тсот лъщ нйгіздарт" деп аталади,е>п параграфтан туради.

Бірінші параграф кластан тне згукыстардцц тіл даштудаш пєдагог;пгеіГії; ногісдоріие аркалдц. Сабадтан тис уадцтта щ'ргі^іл кластан тис сушстардьщ тарбиелік мацизы sop екенін педагогика г ывда ерте кезден -а?; далзлденген,і;азіргі галымдардан ГО.К.'Бабанс М.Г.Бузканец снщти ірі гашл/дар бул маселент арнайи аэрттеп, он тарбиелік катщзын тиорияліп; туршда дэлелдеген. Сокымен бірге кл тан тис :лушстардын оцушынин класти елган білімін тсли:--тыруга,бс:; го де пайдалі! екенін гатгимдар керсете б і лги;;. Бул птктрді потел педагог галымдариныц ецбектерінск де коруге болады. Агшзпын педаї Д.Хамблин кластан тыс глсалган гу.тастар оцушылардьгг; оцудаги ic-aj тін байыту ізне оиуоилардыц окудаги білім сапасын кетеруге ке:.п:кг. тін ^аг^іздіз іс деп керсетеді.Олай болса,кластан тыс яумистар orçy цесімен тыгыз байланысты,олар бірін-бірі тольщткрады,байытады.

Втздщ оерттоу пумисытв педагог галымдардын кластан тис щщс глзніндегі осп дагидаларика суйене отьтрып кургізілді. Ал sep ?.*асслз’/іь орыс тілді ігектсяїсрдз кластан тыс зг/мнстардьщ оі^уншлеї: цсзатта спйг.оу тхлії! даїтлту проблёмаеыка арнглгавднктан,бслгіяі t.: длетер В.';.Ч;:сгг;':коь,С.Д.П}грцелад2£,Б.Д.]{:)'вдряЕцоЕ5Н.З.ЕаксеБа,Г..А Ксйрагла, Д.Турсиксв сидцты гаяимдардиц кластан тыс злуиыста таСкг тхлдзк ортага кащн :иагдай сасау кагат деген пікірінс суііендтк. О Б.М.Когая ” Внеклассная работа обладает рядоч благоприлтн фат^орох:,она неприну^ена,основана ка интересе,создаст ьозмо-^ност

• Зерттеу нумисннда орыс тілді ыектепте окушган і^оеакиа соЯлєу гілін дамыту уьін кластан тас аумастардан темендегі ціндеттерді аті^аруга багыттаяуы цаасет екені аньщталди:

І. Кластан тас вумыстар оідтішларга ^азац тіліиен білім беруга тиісті: . .

а/ ояугшлардьщ сабацта аяган білімін теревдету,йенойту; о/ окушнлардвд тілдік бй-дзрваесін ерістету; . б/ орыс тілді балаларга тілдік орта яасау.тілдік ситугщиялар тутызу, оцушылардон цазаіра сейлеуіие толь'н вагдай сасау; в/ окушлардач казацпга еркін сейлеуін дамыту.окы яетгддіру, сейлеу белсенділігін арттыру.кава* тілін окуишгардин бір-бірімен каркм ^атынас жасау куралына аЯналдкруга зхоя агу; г/ орыс тілді окупшларди казавша сойлеуге ваттыцтыру,сойлеу дагдыскн цалыптастыру; ' '

2. Кластан тыс яумыстар оцушыларды тзрбиелеуші кнзметін атхару

-за тиісті: . '

а/ окушыларды орыс халкы мен цаааз^ холеный арасиндагы ерте заманнан келе даткан достьщ чарым-катинас тзлірибосінін негізіндв тэрбиелеу; .

э/ казак мзд0ниеті,салти,здебиетімен таныстыру аркылы казак халккна суйіспекшілік сезімін ояту,халктспг сыйлауга тарСке— леу;

б/ казак тілінін байлыгьгмен жан-гакты таныстыру аркшгы тілге деген суйіспекшілік сеяімін ояту.кажптастыру;

3. Кластан тыс яумыстар аркылы окушыкы іс-арекетке тэрбиелеу;

а/ онуппмарды творчестволык іс-арекетке баулу; ’

э/ скушылардин тілді уйренудегі сураннстарына суйене отырнп ; тіяге кмзыгушылыгин арттыру; б/ окушынын тілді уйрену кабіяетін дамыту;

. Дазад тхяінен кластан ті® ї^ргізілетін -îqiàîCTap 67л ылкс'ггор ориндау- мумкіадігі олардіщ еаівдік ерекпаліктерііюн Уікелей 62f1.4e.v2 ru. • • ' ' ' . '

Клас тан тыс гумыстаруа. офгри ез-ерктмен ісатисада,ош os ¡;-«;г.у ыиша тавдайда. Мунда міндвттілік -аоц.

Кластан тыс kjmùchû катисатш оедпилар саш кяастата окусикпр санынан елдацайда аз.

Кластан тис пушена талабя,і;абілеті бір оцушилар тсба гч:ж;аг-тьшдьп;тан,окушйлардац Йостасунна.тіл сабисуларына мумкіїїдік кол.

. Кластан тис кушска оглуши оеініц ідаоигуниа байлашетц цатмезд:

. Кластан тыс сумкс о ну ыатериошмен байлснысти болэдн да, они оцушыньщ тусікбоуі сигщты бстіп цайтаратын у,иішдонца урындцрмаЯ^.

Кластан тыс иумыстар о?отаыныц білімі,цабіяеті,унатуи,зщзь!гуг негізінде уйкэдастырылатын болгандздтан,ол оцуиынын белеевділігін куиейтеді,білім саласын арттырзды,Еумыстьщ штиеєлі болуьіна есер еіч ДІ. -

Кластан тыс пумыстын осы ерекшеліктерін сскере отирип,сган ка? ак тхлініц мугалімі г.оспар сасаганда , кластан тыс гг/мыстарга методи-кальщ, педагогикалыц тургыдан цойилатын талаптардо Еа:;сы білуго ти і ci

Олар темендегідей:

1. Кластан тыс ггушстар оцушнкн зкас мвлшеріне саі! болуга ти і с

ті.

2. Кластан тыс кумыстар офгсшньщ білім децгейіне caft белгілеку

корзк.

3. Кластан тыс яумыстьщ мазмуны окушынын сабакта алган білімі-не баПлашсты уйыадастырылуга тиісті.

■ 4. Кластан тыс иушетьщ мерзімі.уаацтагьі оцушыш зшлыктырмай-

тындай.шаршатпайтындай болуы керек.

5. Кластан тыс жушетар оцушыньщ сейлеу мумкіндігін арттыру максатын да кездеуі керек.

6. Кластан тыс кумыстардьщ турлері белгілі носпарыен зеуйел: турдв яургізілуі кереп.

Бїрінші тараудан екіші параграфы кластан тыс яумыстардыи онушылардвд оку-танымдад зрекеттері мен ауызза тіл дамктудкл психологиялкц негіздері мзселестне арналды. .

О^упшлардан тадамдыц іс-ерекеттерін арттыратда негіагі кубыдас

- цызыгушылыц. Белгілі психологтар А.И.Леонтьев,С.Я.Рубинштейн т.б. ^кэыгусъ'лык, оцупылардьщ оіуг ісінде ен мадазды орыи алада лесе, Л.А.Гордон,М.Ф.Беляев,Л.И.Невский т.б. кыЕыгусклык оцуши санасынын белсенділігі мен іс-арекетін кетереді деген.

Дазац тілін уйретуде гащсы нэтивеге зету уиін мугалім сабау,та да, кластан тыс жугастарду уйычдастыруда да окушкын кавац тіліке цызыгушылкгын тутызуга улкен мэн беруі к алет.

К.Д.Ушинский окупы кыэыгушылкгына суйенбегек загдайда оцудкн пайдасы шамали болады деген пікірін умытуга б ол.пай дн. К. Л. Ус и не к и. Г: бул туралы былай дейді: "Воспитатель не долаен забывать,что уменье, лишенное всякого интереса и взятое только силою принуждения убивает в ученике охоту к ученью,без которой он далеко не уйдет".

Ал казан галкмы К«2арыкбаев:" Туранты- к,ег-ь:гу гана ьдачнкл букіл бойын билеп.кандай бэгеттер болса да,веке білуге,небір ауыр?-палыкти кетере білуге аардемдеседі"-дейді. ‘

Сонкмен бірге.ккгнгуслшін-психологияякк ї^битас,ол адаунын табиги дасиеті емес.ол-адамда ортаигц,тзрбиенін иэтидестнде пайда болатын нэрсе.

іктне,сондьщтан да ндзан тілі мугаліуі оцувкннн казак тіліне деген кызступыльщ сезімін ояткп,они дачытуга бар *усін.ЕеСрглігтн пайдалануга тиісті. -

Ал,осы максатца кету ушін,асіресе,кластан тыс сумкетардь'н мумкіндігі мол. Осыган байланысты цазак, тілінен згургізілетін кластан тыс гуиыстьгк барі,окупы кывмгатыкдай болуы пане о;;угы кчызкгу-шылыгын арттыратиндай болуы варт. Сондектан да кластан тес аумыс-тардын барі де оготзы цыэыгуиьопггы негізінде курылада. Бул кагида • біздік врыс мектептерінде вургізген екслеримеитімізде толкк, анык-талды.

Мысалы,эн,драма, керкеы сез уйірмелері о^ушкларды ете дызьгк;-тырды. Зстресе,драмалык; кулкілі ï^icrça узікділер оцу«инсценировкалаї коога онушылар таласып цатыстк. Бул уйірмелердін окупы цызыгушшшп -на сай уйымдастырылуына байланысты. Ок^тльшардын уйірчелерге талась н;атысуы - окушы цызыгушылыгынын куші« .

Осындай кагдай кластан тыс яумыста цазацтын улттык ойындарь» уйымдастыруда,грамматикалыц-кызыцты ойындарда пайдалануда ерекше кезге тусті.. , . • .

А.М.Горькийдін "Бала сеэбен де ойнайды. Осы сеэбен ойнагандЕ ез ана тілінін нззіх-часиеттерін уйренеді,тілдін мувыкаскн угынады" деген СЄЗІНІЦ ЄКІНІ2І тілге де цатысты екенін біз,ез зкепериментімії ' де оцушилардын ойын устінде тіл енерін мецгеру белсенділігінін арт-канынан -ац ангардац.

О^ушылардьщ кызыгушылыгы негізінде уйымдастырылган кластан тыс нумыстардын жуйелі жургізтлуініч нзтижестнде эксперимент жасал-ган класс окушыларыньщ тілдтк материалда узак уацыт есте сацтаукна мумктндік насалды. Ал,ол о^ушнын казавша сейлеу дагдасьш калыптас-тыруга кард ем еттт.. Еул істе о^ушылардыц актив сэзд:к к;срын байыту-га ерекше мэн берілді. Эрине, узак; уадытты^ есте тек создерді гана сацтау емес екені де ескерілді.ейткені ол тура^ты ces тіркестерініь сейлемдер улгілерініч Де цоймасы. Сэйлеу механизм! кезінде оныц бар де іске цосклады.

Тіл уйретудіц психологиялык; негізі туралы саз еткенде,мугалі нін кластан тыс кумысты уйымдастыруда ерекше мен беретін мзселесі , кластан тыс яумыстьщ цай.турі болмасын о^ушынкц кас ерегапелігіне сай яоспарланук. Бул цагиданы кластан тыс жумысты жоспарлауда біє толык; сактап отырдьщ. Эксперимент онын кажеттігін делелдеді. '

Сонымен бірге психологтар кластан тыс жумысти носпарлау o^v-шынын білім денгейімен де толык; сэйкес келуін талал стеді. Бул клас тан тыс яумистьщ orçyizura тусінікті ’болуин ка'.’тамасыг етеді.

Эксперимент жу?лісьшнзда тіл материалыньщ тусінікттлігі окын гсте садталуыка да ьч<;пал етеді. Кластан тыс яумыстардш» госпарып "'.гсау кезінде.педагогикйлкк.психолопіяльщ' цагидаларда иегтэге алып, г>ган суйеніп отырдкк. Ол біздтц зкспериментіміздін сапасына улкен эсер ЄТ'ГТ.

■ Галнмар сі^уззіларга сиігпіі тілді уПрету кеаінде мугалімнін сзП-іеудії; туу мех-зі-гизмдерін де біліп.оган суЯекуі,он;шу методикасында Жіі есксртп ОТЬфуїі ’'ВГ.&Т екенін делелдеп syp. Сол сияцты методист ’алкмдар к;агаі^іпа сеЯлеу интонациясын уйретуге дз улкен мэн береді. Эксперимент гал«мдардігг5 аталган шкірлєрініц негізінде глсалда да, лшц дуркстгтын дзлслдсді.

Дорыта аНтг'анда,педагогтгалы15,психолог1шгык*иатодикалык талап-:-арга сай у:!;:,.'дасті.ггила?ци кластан ткс гсужстарды окуви тілін дамыту-’а бггыт7ау,о:5упилардьл{ та-гнвдьщ арекеттерін купейтеді.тілге кыоыгу-мыгын арттарадн,ття уГ-ренуге кнталандарип,сейлоу дардыларык цаяып-'астырадц. Сондггк/ган кластан тыс ззумыстардын орыс кластарк*ндвги оку-илардьщ :-;asars тілін ••ькгерулерінв тигізер щпалы зор.

Ектнаі тарау "Орыс мектептерінде казан; тілі боПыьппа кургізтле-їн кластан тыс пумыстардь'к ггалпы мзселелеріие"аркалда. Бул тара уда к і параграфтан туради.Еірінзі параграфта ^аса»? тілтнєн пургіз^л*-ін кластан тыс гг^стардки турлері иен мааиуиы царалды. Дазіргі езда орь-с «гктсптсрінде кагак тілін окыту методикасы гылнмда да, эгприбедэ до іздеку устіцде, ойткокі. цалыптасцан дангші гол елі so у,. п казак т.ілінен пургігілетін кластан тес і^мистардан г:агдаГн одан а темгн,сондынтан окы даныту погары сатага кетеруді емірдін osi элал еттп отырганн белгтлі. Зерттеу г^нкскмызда алдынгы катарлы угалімдердгн тзяірибесінде кездесетін кластан тыс гутлістардьт яеке-ггвн турлерін ~',нактадь::-;. Сонымеи бірге оз танірибемізде колданкл-2Л кластан тес яуккстарвкн турлерін,гьгльй*да танклган «гластан тис ?мнстапдьш турлерімен толкктыра открыл,казак; тілікен орне мектептер-~'ле £усг*?тлеттн »шастан ткс яучкетардьгн бхрекпыра турлері гумнета

камтылды. EipaK, ол ynewi ecin,дамып отыратын кубылыс болрандас кластан тис куше тар толщ цамтшщы деп ai) та алыаймаз. Сокдыкч

Н.К.Ушаковтьщ : "Менее полный перечень известных видов к форм внеклассной-работы ставит точку рано,так как разнообразие этих форм и видов не мешает поиску новых" деген созхне толщ косила«, Олай болса,кластан тыс жумыстардьщ турлерх ani де ecin,дамып, цс лып отыратыны сезс1э,ол - келешектщ ici.

Орыс мектептер1вде казак тiлiнeн j^ypris^eTiH кластан тыс

кумыстардыц бул яумыста камтылган турлерше. осы параграфта tsjii

гасалган. Талдауда кластан тыс гумыстар окугылардоч катысуьгна в

топтык пене кeшзiлiкпeн аткарылатын кластан тыс яумыстар деп ек

болт карадык. Топтык кластан тыс нумыстарга 15-17 окушы келекх

окушылар катысты. Кейде одан аз болуы да мумк1Н. Sp кластан тыс

пумыстьщ Typi 10-15 окушыдан туратын бip топ болгандактан,олард

топтык ясумыстар деп атадык. Бул топка эртурлт у{^рмелер, топтык

хаттар катаны. Олар эр мектепте турлше болады. Солардын кебтре

кездесетпщерхн 6is эксперименте колдандыц. Олар :"Кызьщты гра ' \ * катика","Драмалыц койшшмдар","£ез сыры","Ces «арканы11,"Кызыктн

фонетика","Дазакша эн-куй","Лингвистикалык елке тану","Халык, ой

дары" т.б. уйхрмелер.

Топтык саяхаттар да турлше болады: табигатка пнгу.тарнхи

орындарга бару.енер тану,театрга,музейлерге,галлереяяарга,конце

тергз бару т*б•

Топтык уйтрме,саяхат жумыстарынын мазмуны,такырыбы,манызы

олардан узхндтлер.нускалар.диссертацияда толщ берхлген.

КепшЬйкпен кургхз1лет1Н кластан тыс кумыстарга бyкiл кек

окушылары^рнеше класс окушнлары,барлык уйтрме муиелерт :-;атыса

беред!. Keпшiлiктi кластан тыс жумистарга катысатын окуагылардын

санына шек цойылмайди. Кластан тыс кумыстьщ бул TvpiHe тадертен

гiлiктep,тypлi тацырыптагы кештер,атаулы кундер.апталщтар.олтл

далар,конкурстар,кермелер,байкаулар,конференциялар,фистнвальдар

катады. Булардьщ мазмуны диссертацияда берхлген.

Кластан ткс топтык явне копятлікпт' пургігтлртін гсул^ыста^ггз'. зтч’ізілу мерзімінде де улкен айкрматнякїс бар.Сондк.ктаи топти:;, когпзтлікті кластан тне яуюгстагдьгн б?р* <?кі топка беяіг;:?ді:

І/ унеч? яургіяілеттн кластан ткс лгу^стар; 2/.уяк«тга «ургтгч-латін кластан тыс яумыстар.

Унечі яургізілетін яумыстарга топ тик уйтру£лег,таиерт?иртлік~ тер.алталкктар, атаульт кундер аатадк. Ал уакктга аургізілетін пу.<»с-тарга топтык саяхаттар.слиупиадалар, кон^ргнцкялар, ‘••ррм»я»г т.б. датадя. Еулардкн барі диссертацияда толик бер5лг«н.

Эксперимент топткк у Яі: V» пу’-**:сь.и аЯкна 2 реї откірудік н^тк-нелі екентн керсетті. Сел сиякты эксперимент уйі т нумысынын уря*-ткгы Л—іі кластарда і-С-СО мянут арагьткнда,С--5 «■ласта:да І сагг.т І!' ■гинут мелпері нде Солганк дугке е^енін ангт.тады. Ал >-'ог:п: і л г »^т т ^лаг-тан Та с жумыстардык 7 сагат 2С минут «»‘.»есе 2 счгчттай •*я7г«*гд* эткект дурыс дег. корсеттт.

Уйісме йумисын '/Птг’.'е советі Саскагады,•'огт-;л?>*7; тггчн у !*>••"-дасткру комитет: баскаггаь"» нотнеє Орді. Олаттть’н :;у: ч( г.гс'уг',

К£ПЗК Т’ХТН СІ.ГуГ£ 7<\ЛДНТТг:' ОУ^^У.ГгіТ' *'ТГЛ? .

Кагак тілінен зкуруізглг^н '-'ластан Т*:с жумкетягдиі • маг.т- -

лк багдарлама ґпПььга отктзтлд*. Уй?р»» багдарламас^и'-т кур-и’^-н керсету угіи VI?,32 ^е^телтерде уйымдастырылган уйтрм^лердін <5г-г— дарльмаскн келтіреміг:

І. Уйіруенін максаты уєн мтндеті -'■'ктеь'лардыи каг&к тглінеи сабакта алган білімдерін беи:ту,сны терекд*ту,олардин ауиьга соЯлг; ’лукіндігін артті.’і)у,св?.леу дагдксын ка^ылтастыру.жнаба^а сауатты-лкгын кулейту,тілге дегвн ынтась:н,каСтлеттн ар ттыгу,укымдкк ка_:и"-каткнаска бейімдеу;

2. Уйіруеніч курамі:. Уйірмеге кагак тілін уйренгіст келетін барлык белсенді окушилар алкнадк. -

3. Уйірмеге кабылдау реті. їйір».*еге муселікче кабылдау амлына

2 рет нургізіледт. Уйірч* МУГЄС7 болу уПЇН О^ТТЬ* Уй'Р'/е советіне втініп: Середі. Уйірмв ссветтнік пезімі бойкнга ок^уж уйір'/еге

цабылданады.

4. Уйірме мушелерініч міндеті мен праволары. Уйірмз муаелері

уйірме жумысына цатысуга,уйірме советініч тапсырмасым орындауга. міндетті.. Уйірме мушелері кластан тыс иараларга чатнсуга, турлі сурактарды талцьиауга.усыныстар зкасауга,уйірме советіне сайлауга жэне сайлануга праволы. *

5. Уйірме цурлысыныц ерекшеліктері. Уйірме жумысын цазак; тілі-ніч мугалімі баскарады. Уйірме жумысык уйымдастыру,істін отуіи к&-дагалау,уйірменіч налпы етналысында агык даунспен сайланган уш адамнан туратын уйірме советт мугалімге кемектеседі.

6. Уйірме мушелерініч налпы ниналысында бекітілген носпар бсй-ынва уйірме ез кумысын к,азан айьшан бастап,ма>дарда уйірме староста-сынын есебімен аяктайды.

Уйірме зкумыстарыныч бірсьпшра тс-шаралары кластан тьто яумыстьш кепшілткпен жургізілетін турлерін еткізу кезінде пайдаланылады.Кеш-тер,танертенгіліктер,конкурстарга негізікен уйірме мушелері еткізу-еі,орындаушы ретінде к;атасада. Бул кегшілікті кластан ткс кукнстаь; нзтижелі болуына тікелей ыкчпал етеді. Одаьглар ездерініч уйірг/еде цазан; тілін уйренгенін,копшілікті кластан тыс жумыс кезінде .толы?; керсете алады,оган мунда мумкіндік мол.Бул тургыдан алганда,уйіруз, кепшілікті кластан тыс жумысца дайындык, к^ьізметін да атцарады деп . царауга болады. '

Тмт та'полгт.ти лх/тигит пагмаппд'т-и і/тгаот-ям гркїл Т'\л/ИГ*'?ЯТ',гг-і ‘^'\ГТ>'Р'Т •ХУ*»

£ *•» * Л * — ** * — »* • | г-і~~ і ¿' - - -'V

діч жолдарына арналган. I. Бул яукыс окугнлардщ назад тілін уйрену

ге деген ынтасын,к;ызыгушылыгын аныцтаудан басталады. Со;имен Сіргс

казак тілініч мугалімі сщушынщ тіл уЯрскуге ыкыласцн,кктасин арт-

тыруга ьпщал насап,тілге цызщтыруга арналган тербие кумысын да

жасауга мумкіндік тугызуы чакет. ■

2.Кластан тыс жумыста тілді уйренудін нзтияелі. болуы пан муга-

лімініч тілдік материалды дурыс суркптап беруімен тікелей байланыс-

ты. 3.Кластан тыс кумыс окушы тілін дакыту к,ьтзметін нзтижелі атк;ар\ ушін ол кластагы сабак; материалымен’тыгыз байланыста вургтоілуі ке:

-ех. 4. Клас тан т^'с кумыста оку^к’къ:к тілге деген ынтаскн арттыру, тілді уЯрену мумк і ю і л і г іку олаЯ ту, клас тан тыс яууыста яургізтлетін такырыптар,онкн, мазмункн дурис анкктауга да баЯланУСты.Еул мугелім-нтн шеберлігіи.білімік,іске яауапкерпзілікпен караукн керек етеді.

5. Уйірме ісініи натижелт болуы,окуіпнлардкц уЯірмеге белсенді катисуы,тілді уЯреіг/ге кнтасьшьін кулеві,уЯірмеге мугал:унін ккэьщты эрі паЯдалк ттлдік матсриалдардн та«дап алуына да байланксты.

К.Д.УгинскиЯдін аР.туинга ккзыкты ттлдтк материалдарды кластян тмс г-сучыстарда паЯдалану скугылардьщ оЗлау кабглетін,зеЯтнтн дамн-ть:п,езі уЯрсніп журген тілдін кудтреттн тусінуіне мумктндік береді. Кызыкты тілдік материалдарды кластан тес кумкста кен, колемде паЯда-лану,сутани1, создік к;орнн баЯктуга.сеЯлеу дагдксын ^альптасткруга, тілге кизкгупылыгш.ынтасын арттырыл,тілді колдану мумкіндігін псы-рады. 1'5=:зы1;ты материалдарды колданудыц улгілері мен колдары диссер-тацияда кец колемде корсетілген.

Уеіклі тарау "Казак тілікен жургізілетін кластан тыс кумкстар-дщ окугы тілін дамкту метод!!касн"деп аталады. Кластан тыс кукысткн с'сугш тілін дамиту методикас'г:, мектептерде кургізілген экспериуентте Колдакылнп.ошщ утымдк адістері аиьгкталды. Тарауда мектеглерде ет-кізілген эхсперииенттер,олардн ог-сізу методикаск.зкепегименттін на-тикссі берілген.

Біріншт кезенле аниктау эксперимент: яургїзілді. Амкктау экспе-риуентінде мектеп мугалімдері мен скушыларга 1370-теЯ анкета тара-ть’лья,90 сухбат алкнды. Еулар днссертаци^да берілген. Анкетадагь: сурактарга жауап.сухбаттасудьщ кэтижелерт оркс ме^тептертндг казак тілтнен яургізілетін «•ластан тыс жумкстардкн аагдаЯы катар- екентн анкк корсетт: на не скуггылардын кластан тыс яуукстын кандаЯ турлерії-. каяаЯть:ндыктаркнан да мєліуєт берді. Еудан сон казак тілінен аургіг-ілеттн кластан тас гу*гнсткн носпарын дасап.оларды жургізудік мете— дикасын белгіледік. ’ '

П кезенде оцыту эксперимент: бойынша кластан тыс гумыстар мектептерде белгтленген жоспар мгн методикага сэйкес тс жуз!нде жургтзтлдт. Эксперимент екг мектеп бойынша 150 оцушыны цамтыды, эксперимент жургтзуге мектеп мугалтмдерт де к, атас ты.

Кластан тыс жумыстык топтьп^ уй^рме турлерт окушынын еэтне унайтын жумысты тандауына мумктндтк береттндей турлендтр1ЛД1.Сонык нэтижесшде уйтрменж ер турже катысушылар нетктлтктт болды.Олар "Сез сыры","Соз маржанк","Кызылты фонетика","Дыэьщты грамматика", "Каза^ша ан-куЯ" т.б.Уйтрмелердтн турлерт де окушылардын ттлектерт не сай белгтлендт. Уйтрмелердтн тпк1 та^ырчптары да экспериментов деГ-тн дайын болды. Тацырыптардын бэр}.жумыстын турлерт ттл дамыту ма^сатын кездедт. ;.!ысалы,"Свз сырь;", "Сез маржам»’" уйтрмелержде жургтзтлген нумыстарды скушы ттлтн дамытуга нег!здеп,е,,1 турлт баг -та жумнс жургтгд^к.

Бтртншт "Сауатты жаза жэне айта бтлейтк"деген нег1зде мыка дай кумыс турлерж енНздтк:

1. Казан; тглжде альбомдар мен дзптерлер цурастыру зс: теме дегтдей такырыптар келемтнде жургтз}лд1:

а/ Улы адамдар ем}рт мен творчествосына арналган /АбаЯ,Ахме Мухтар,Ыагжан, Шэкертм т.б./

е/ Казак; батьгрлары,билерт,хандары /Абыла1,КябанбаЙ,БвгембаЯ Мамай,Теле би,Эйтеке би,Казбек би т.б./

б/ Суйткт} менж Кэ-^^-Четаным /табиваты,тарихъ;,йнср;,мэдекиб

т.б./

в/ ездертн кызьщтыратын эртурлт такырыптар бертлдх.

2. Окушылардьщ хат жазысулары /бтр-бтртмен.достарычен.мек-те аралык, т.б./

3. К&закша тс-цагаздарымен таныстыру,сауатты жаза бтлуге твселдтру мацсатында берхлд1.

Екінпі "Керкеы сез пеберлігі" дегон нггіодо пук;-’:’": турлерін енгіздік:

а/ блендер, такпш^тар,ен,г і мегер »/єн кіоігірім сыгаркзяард:*.?? узінділер оку лэне окы катка айтуга теселдтру;

э/ казацша ен уйрену.оны ориндау;

б/ макал-мэтелдер,гсакылтпаптар,есиет соадердт -агца з’Лг-бтлуге уйрету;

в/ таг?пак;тар яаттау гэна окн орундьу;

Уйірмелерді SVpriSy ТЄМЙНДСГІ ретте Сслдк:

1. Уйымдасгыру аумыстары. Ер кластан уйір*.'егердін ер турік* окушылар тарту, уйігме муігелері ан*:к?алкп, олар кабилдаїгип алкксь-.

2. УЯірменіи ететін уацыты белгтлендт.

3. Уйірме мушелерінін аткаратин жумысын Селг:леу,гумксть.’н турлерін уйірме мушелерінік тавдап алуларьша кум*індік засалг-’.

4. Уйірме мупелсрінін тандап алган та^ітоттаги бсйміса т.аЛі.’Н дык syí/ыскн гургізуіне кемв* беру кундері ашкталді:.

5. ¡¿угалімдер т&рапанан уЯіруе музелеоінін яутесыка

<9

лгрдем бертп,кекек керсету,басгклїк ету камтзмаскз ет:лдт.

5. Уйірме мухелерінтн таклап алган такьтрнптар:-: ^спь7гр ¿:> беттнше яумис гасаукна.оз кауапиерЕіілтгін свінути® гагдаї! sncaj:-дк:,белсенділігін кузей.ту нумкси яургізілді .Окупылар т&чаагаї-: такі' -ыптары бойынша материалдар Еинасть’рды.оган мугагт* .басгылук глса ды. Материал жинау упін уйірме мулелері кабг-кза газеттерді дарды.кттаптарда карасткрды,казаха сездт^тєргл колдаиди.

?. Уйірме муселері ездері гглнастырган материалдярун бір ге келтіруде,ез кабілетін,аеберлігін,тілді уенгаргендіктерік хор-сетті. Окускны» жумысты езтнін. ойынша.калаукгспа сркндвуь* они-; ог кабілетіне улкен сеніміь: тудкрди. Тілді уйренуге болаткньжа каса;-; та орьэтдаган яумысы дэлел больгп,белсеиділігі артты.

=18= .

8. Уйірме мушелерініц дайындаган зкумыстары алдамен,уйірмеде тыадалды ,кврсетілді. 0те экаксы .орындалган кумыстар тацертенгілік-

терде.кештерде орындалып отырды. Мундай жумыстар да квткілікті болды,

. Эн орындаушылыр,тацпак; айтушылар,аукбацтар,г:ачалтпаштар,кацал-нэтел білгіштері,адеби узінділерді мэнерлеп орыздаушылар,халъ1К ойыкдарш: жаксы уйымдастырушылар т.б. уйірмеде погари багалакгандар тацсртец-гіліктер мен кештердг оз окерлерін корсєтті. Алъбомдар мен д-эптерлер-дін, когары багалангандары конкурстарга усыкилди. •

9. Уйірме мушелерініц цазацша орындаган иумыстарин дурно ба?г лауга ерекше мен бердік. Ол уздік орындаушылардоц з^умысты ері карай жалгастьіруша.тілдік білімін саіруіне кемектості, бгскалардын да согагі ■тырысуына мумкіндік тугызды. Сондьщтан уйірме басшылгра окушылардьщ енбектерін дурыс багалап, окупы киялыкьщ арі карай шарьщтауцна гол ашты. Ал уйірме мушелері- де ездєрін цызактыргандарын білдіріп отарду. Окушыларды Смирнова Катяньщ цазактыц ултткщ киіміна арнаган ,Потропа Светаныц кемістерге арнаган альбомдары оте кызщтырда.

10. Уйірме мушелерініц ете^кщсы гумыстарака сыйлш; уйымдастир

ылды,мектеп баспзыларыныд алгысы карияланды. Олардьщ саны бірсипі.:ра. Солардыц ішінен Рыхликова Елена,Петрова Света,Смирнова Катя паке Пономарев Валентинді-т.б..атауга болады. '

11. Уйірме Г-мналыстарина ата-аналар шакьрапгп отырдн. Балаларн нын енеріне риза болган ата-аналар р/угалімдерге алгкстаріш айтып,олар-га унемі кемек керсетіп отырди. Диссертацикда кластан гас г,г,'?.^:сть:ц окушылар орындаган турлерінін, улгілері, слардип сриіідалу г.олдары тольтг; берілген.

Квпшілікті кластан тыс гуьистардыц методикаскіп»; озіндік ерек-шеліктері бар. Ол онїщ ^атысупыларынын барлык класка катысина байла-

НЫСТЫ.

І. Осыган орай окушларцын, бір белігі уйымдастырунылар гэке еткізушілер ро?іінде »екігаїі белігі корермен,тындаушылар рєтінде болады. Бул тацертецгіліктер мек кештерге де байланысты. Ну же ты;-:

Бул турі турлі тадьтрштарда-еТеді. Мысалы,"Абай-казакткн ул* аккнь-",

"Ертегі сліне саяхат " т.б.

2. Варлы^ мектеп окушлары катысатын кластан тыс яумыстарга казал; тілі куні,аптальігьі,конкурстар,слимпиадалар т.б. патады.Кеп-шілікпен аткарылатын кластан тыс лумыстарда топтык уйірмелерде . .

таксы яут/ыс дайындаган окушылар es енеро*ерін керсетеді.Сонымен бірге, кештер,апталыктар,конкурстарды еткізуде.чугаліммен келісе отыркп яасалган яоспар боЯккша уйкмдас’шрушь.’.еткізушілердтн /конфсренсье/ аткаратын к«3“еті ете куиті. Олар гутесты казакша аургтзеді.олардо дайындауга мугалтм комектеседі.негізгі яумксты окуаылар ездері атк.а-рады. .Чысалы,"Бтз казак тілікдс сейлейміз"деген таккрыпта уйычдас-тьтрь’-лган казак тілі кунінде "блек айтст.онер керсет","Кім макая-мэ-тслді кел біледі?",пКел,жань’лтпал! айткп зг.арксапыкпт.б.деген такырип-тар негізткде откізіліп.онда окупылардын, казак тілінде сейлей білетін -дтктері аккк керінді. 9лен,такпак,глкылтпаш айткл,5умбактар шеггкен окуиыларга арнайы сыЯлыктар мен граымоталар берілді.

Дорыта келгенде,кепшілікпен нургізілетін кластан тыс ку№стар-Дьгн турлеріи уйквдастыру мен е тк і зу,окушылардын «азак тілін уйренуге деген ынталаркн,зей1ндертн арттырь-п.казакша сейлеу дагдыларын кагып-тасьгруга,тілін дамктугь косар улес: sop екенін ’агіркСе анкк.тап Серд;

С кезенге Сакылау эксперимент! яатады. Еакслау эксперимент: еткізілген кластан тыс гумкстардыц нетигесін цориткп Серді.

Ба:<ылау эксперимент: бойынша .V-I7,22 мектептер бсйыкха алыи-ган 150 окутаны екіге белдік. йгни,зрбір мектеп бойынша 7J окугыдан. .’'17 мектеп бойынша тежгрибе класына 37-окушы,бакклау класына 23 скутпы ’?32 мектеп бойкнпа теяірибе класына 40 окушы ,бакылау класына £1 окупы алкнды.

Бак,ылау эксперимент! бойынша тенірибе класына алынган окуеы-лардык казак, тілінен яургізілген кластан ткс гучыстарга каткспай тургандагк білім дзренелерініц сапасы мен кластан тыс пумыстарга • катысканнан кейінгі білім дарежелерініц сапалары таблица- схема турінде керсетілді. .

Ба^ылау эксперимент! жургхахлгенге деЙ1НГ1 окушылардьщ цазащ ттлтнен улгерхм дарекелер^нтц сапасы мынадай болды:

Таблица !? I '

Улгер1мдер1нщ!кластан тысI№17 мектеп!т.к.37о5отиы!?01б.к.39окушы!?0

сапалык кврсет!кумысца ца-1 ! ! ! !

-ктштерт !тыск;анга I ! ! ! !

!дейтнг1 ! ! ! ! !

" 5 ? ’ 3 8,2

' " 4 " 6 16,3 4 10,Е

" 3 " . 16 43,3 18 47,5

" 2 " 12 32,2 16 52,2

Таблица )Р 2 . о

Улгер1мдертн1н!кластан тыс!№32 мектеп!т.к.40окушы! /о !б.к.35о1£ушы!/о

сапальщ керсет’кумысца ца-! 1 ! ! 1

кттерт !тыс^анга ! 1 ! ! !

!дей1нг1 ! ! ! ! !

" 5 " ■- 4 10,4 — —

" 4 Г 7 17,5 II 31,'

" 3 " ; - 14 35,1 16 45/

« 2 « 15 37,0 1 СО » го Гчэ

Экспериментке цатыс^аяга дейтиН окушлардьщ казак ттлтнен улгер: дертнтн керсеткштерг осындай болса,эксперимент жургтзтлггеннен кейтн олардын улгерхм дэрехелерхнтч сапасы артты. Улгертм дережелерхнтн сапаи ньщ кангп^етыкты арт^андыгын мына таблица-схемадан керуге боладк:

Таблица & З

' ■ о о

фіедзрініц!кластан тыс!PI7 мектеп!т.к.37оцуда! /о !б.к.38о:цгаи! /о

яз? г(орсот1гут,гыска г,а-! ! 1 ! !

ггрі 1 тыекакзан ! ! ! ! j

Ікейінгі ! ! І ! !

"5 a II 29,9 «.

/\ * 18 48,4 4 10.5

org й 8 21,7 25 ■ 6Ь,Є

"2 й Таблица £4 9 23,7

рімдерініцікластан ткс! №32мектеп!т ' к.40 охуси! /о Іб.к.ЗЬо’ОТ^: о . /о

шк т'9рсет!яумыска ^а-! » і t

грт ! тасканная ! г ! !

! кейінтт ! ! ! !

f ^ » 12 *ЭЛ т о

М " 20 • 50 12 ■34,2

« V/ В 20 ZS 51,4

» O d ■ - - 4 тт 4 - * * *

Корыта келгендс,кагац тілінзм зургізілетін хластан тас пушстардык >лертн,орыс мектептерінін тегірибесіне енггзу,оларден кавак ттлік >енуге деген ннталарыи арттеруда мадаеы пор екеидтгін тэятрибе аник ■ерсетіп берді.

■ =22= . .

Диссертациякьщ зерттеу материалдарына байяанысты ыыиздаЯ ецбактер .иыгарывдьц -

1. Орыс аудлторшіскнда касак; тілі сабагында Абай-блевдеріп

• ткшикалык цуралдарды .пайдалану аренды окнту^/Абайские

чтения. Тезиси докладов мегшузовской -тушю-практичсской кої^орещии/. /150-лзтиз со дій: рсгдцешя А.Иунанбавва посвящается./, г. Семипалатинск ,1991« , •

2. Кластан тис оку мен кітапхака аркылы орис аудиториясындагы окушылардыц керкем эдебиеткё цызыгушглыгын арттыру./|,Эдебиет-

тану еэнс методикальщ пандерді окыту процеоінде студент-филолог-тардьщ кесіби білімін,іскерлігін.дагдаснн калыптастыру"атты погары оку орындары арасьшдагы республикалык конференцияньщ тезистері. 15-17 сауір .Семей цаласы,1991. .

3. Мектеп касына дейінгі балалардьщ тілін ангімелесу сабактары . аркылы дамытудын г.олдары, /Республика аралык гылыми-мётодикалик конференция баяндамалар тезистері/. І\арагандь* к ал асы, 1991.

4. Орыс мектептертнде казак тіліне тан дыбыстарды окытудыц кейбір амал-тесілдері. /Дазак тілі теориясы мен казак тілін окыту мзтодикасыньщ кейбір маселелері/./Аспиранттар мен іздену-шілер нинагы. П шыгуы/./Алматы,1992.

5. Орыс аудиториясында казак тілін окыту процесінде жургізілетп тіл дамыту гумыстары. /Ыетодикалык нускау/./Еакарім атындагы Сеьгай педагогикалык институты / Сокей каласи,1992.

6. Цазак тілінін багдарламасы./Педагогикалык институтт&рдьщ

орыс белімдеріна арналган/. Семей каласы,1992. • -

РЕЗЮМЕ _

кандидатской диссертации КУИДДКОВОИ АЛТЫНВИБИ БОЛАЇКМИЕВНУ на теку " Роль внеклассной работа для развития речи на казахском пгике учщдихсл русской школы".

Работа состоит из введения, 3-х глаз, заключения и библиографии. • • .

Во введении обосновывается актуальность, определяется целя и задачи работы, опі-іс:'Гігітзтся новизна и практическая значимость исследования. В 1 главе описаны психолого-педагогпческке оснойы развития казахской речи. Проведение внеклассной работа призвано решить слэпукпше садачи: .

1. Повысить уровень знаний, закрепить речевые умения и навыки, полученные на уроках.

2. Совершенствовать £ормы выражения шелей на коэахскоу языке, создавая казахскую речевую среду для свободного обтения.

3. Способствовать воспитанию друг.бы ;.:е:кяу детьми разных национальностей, уважения к язы1:у, литературе и культуре казахского народа, показав благозэучке, ритмичность, яркость, образность и \ красоту казахского лзь'ла.

4. Сформировать спссойгсет« к лзикпы, к слопесно:-у творчеству, вызвать интерес ::-:елги;;с совершенствовать и продолжать рочевуп деятельность ка казахском языке.

Зо 2 главе определены соперглнне и зишз внеклассной рабо-ш, а п 3 главе описана нототика рзэвития казахской речи в хозе рплепнх игр, конкурсов на лучшего чтеца, лучшего знатока казахских-пословиц, поговорок, крылатых слов и песен и т.д.

В ходе эксперимента по пнеклассной работе на казахское языке в русской сколе выявлено своеобразие этой работы и епрс-делились основные принципы развития казахской речи на внеклассных занятных;

1. лоброзольноетп участия ис внеклассной работа учеглихсп;

2. ситуативноетн согппния казахской речепой ерзан для свободного, рзсксгоптогс огілгния;

3. осишоетп интересов детей; •

4. связи гнзклпссіп’х спнлтий с тематикой блоков и уроков;

5. учета позрасткнх особенностей учащихся;

6. учета уровня ячаниЯ, сформированностн рзчеппх умений и насыксз;

7. учета специфики казахского языка, литератур» и культуры.

Данное исследование позволило наметить научно-методические основы проведения внеклассной работа, которое ш рэконенпуем для включения в програєш и учебники по казахскому языку для русской школы.

SULíMAEY

2?his work consists “of roduction, three chapters, inference and bibliography. ■ ’

Actuality of the problea, aim and task of the work, novelty and practical significance of the investigation is given in the introduction. The psychological-pedagogical foundations of the development of Kazakh language are described in the 1-st chapter. The extra-curriculum work solves the following problems« _

I. Kaise the level of Knowledge,, confirm speech-abilities and habits, getting at the lessons. ’

, 2. Create'Kazakh language environment for free intercourse.

5. Promote to the upbringing friendship among children of different nationalities, respecting for language, literature . and culture of Kazakh people, showing harmony, rhythm,-vividness, picturesqueness and beauty of Kazakh language.

4. Develop the 'capacity for languages, rouse interest and desire to improve speech activity in Kazakh language.

The contents and types of extra-curriculum work are'determined in the second cnapter. In the third chapter the.methods of development of Kazakh language are described (competitions for the best reciter, best connoisseur of Kazakh proverbs, . sayings, popular expressions, songs, etc).

In the course of the experiment the main principles of the development of Kazakh language are formed: •

1. voluntariness of "Che participation of the pupilsj

2. creation of situations for free intercourse}

3. community of the pupils' interests ; ■

■ 4. Connection of the extra-curriculum work with the lessons}

5- taking into account the adolescent peculiarities}

6. taking into account the level of Knowledge, speech abilities and habits}

i

7. taking into account the specific character of Kazakh

language, literature and culture. _

The present investigated work allowed to project the scientific- methodical foundations of conducting the extra-curriculum

work. It may be recommended.for syllabus and Kazakh text-books for Russian school. . .