автореферат и диссертация по педагогике 13.00.03 для написания научной статьи или работы на тему: Теоретические и практические вопросы одиологических исследований над глухонемыми детьми
- Автор научной работы
- Мэс'уд Jалчын Козол
- Ученая степень
- доктора педагогических наук
- Место защиты
- Баку
- Год защиты
- 1996
- Специальность ВАК РФ
- 13.00.03
Автореферат диссертации по теме "Теоретические и практические вопросы одиологических исследований над глухонемыми детьми"
üHií iTi' 7
Азэрба]чан Республикасы ТэЬсил Назирли^и A3ap6aj4aH Елми-Тэдгигат Педагожи Елмлар Институту
Эл]азмасы Ъугугунда Мэс*уд Лалчын Козэл
ЛАЛ-КАР УШАГЛАР УЗЭРИНДЭ ОДИОЛОЖИ АРАШДЫРМАЛАРЫН НЭЗЭРИ ВЭ ПРАКТИК МЭСЭЛЭЛЭРИ
(A3ap6aj4aH Республикасынын материаллары эсасьгада)
13.00.03-дефектолоки]а
13.00.02-A3ap6aj4aH дилинин тэдриси методикасы
ПедагоАИ елмлэр намизэди алимлик дэрзчэси идди-асы гчун елми мэ"рузэ шэклиндэ тэгдим едилмиш на-
мизэдлик
диссертас^асы
Бакы — 1996
Елми мэ'рузэ Азэрба]чан Елми-Тэдгигат Пэдагожи Елмлэр Институтунда ¿еринэ ]етирилмишдир.
Елми рэЬбэр:
-педагожи елмлэр доктору, профессор 3. И. Гаралов
Рэсми оппонентлер:
-дефектолоки]а елмлэр доктору С. Э. Гасымов
-педагожи елмлер доктору, профессор Р. Э. Эсэдов
Апарычы муэссисэ-Н. Туси адына Азэрба]чан деввет Перагожи Университеси.
Елми мэ"рузэ шэклиндэ Ьазырланмыш намзэдлик дис-сер^асшасынын мудафиэси 1997-чи ил
...........а]ынын ".............................." -дэ, саат
"..........Ц.....Л..." -дэ Азерба]чан Елми-Тэдгигат Педагожи
Елмлэр Институтундакы Н.054.08.01 Ихтисас-лашдырылмыш мгдафиэ шурасы эсасында ^арадылмыш 13.00.03-дефектолоки]а вэ 13.00.02-А]эрба]чан дилинин тэдриси методикасы ихтисасы гзрэ бирдэфэлик на-мизэдлик мгдафиэси шурасынын ичласында олачагдыр.
Унван: 370010, Бакы, Азэрба]чан проспекти, 40.
Елми мэ"рузэ илэ Азэрба]чан ЕТПЕИ-нин китабха-насында таныш олмаг мгмкгндгр.
Елми мэ"узэ илэ 1996-чы ил .....Л.Ш^Р......а]ынын
"....£.5........" дэ кендэрилмишдир. (] '
Ихтисаслашдырылмыш мгдафиэ шурасынын елми катиби, педагожи елмлэр намизэди, баш елми ишчи
П. Б. Эл^ев
ТЭДГИГАТЫН УМУ МИ ХАРАКТЕРИСТИКАСЫ
Твдгигатьш актуаллыгы. Чвми^'этдэ инсаньш давраныш-ларьша вэ зэкасына вн чох тэ'сир еден карлыгдыр. Кар олан ушагларьш вахтында хэстамц'и тэ']ин олунмазса ва лазыми ТэЬсил верилмэзсэ онларьш Ьэм зекалары, Ьэм дэ нитг габи-лиуэтлэри пассивлэшир. Бу вэзи^'ати лазымынча гтц'матла-ндирэн герб елкэлэри муасир тест (диагностика) мэркезлэри гурараг, ушаглары вн кичик ]'ашда мYajинэ едиб, онларын тэЬсили вэ муаличэсинэ башламытлар. Чунки, карлыгда ил-кин тэЬсил эсас шэртлэрдвндир. Бела ки, онларьш вали-д^'нлври дэ умудсизликден гуртармыш олурлар. Карлыг чох мухтэлиф сэбвблэрдэн ола билэр. Бунлары квзэл арашды-рыб, ме_£дана кэлмэ еэбэблэри узэриндэ статистики форма-лар тэтбиг етмэк лазымдыр. Бу статистики билкиларин эса-сында тэЬсил вэ саглыг (сэЬида) назирли]'и бирликдэ гору]'у-чу тэдбирлэр алмалы, халг саглыгы, аилэ-ушаг саглыгы тэшкилатлары ила телевизи]'а, радио вэ журналларда халга мэ'лумат вермэлидирлэр. Бу арашдырмалар апарылдыгы тэг-дирдэ чэми^'эт ичарисиндэ кетдикчэ артан бир лал-кар орду-су ме_(дана кэлачэкдир. Бунларьш тэЬсили, муаличэси исэ девлэте вэ аилэлэрэ чох бв]ук бир ]'ук олачагдьф.
Дун]'ада ан баЬалы сэрма]э уз урлу ушагларьш муаличэси учун а]рылмыш сэрма^эдир. Бу уздэн карлыгы олмадан -]'э'ни метана калмэдан эввэл керулэн тэдбирлэр даЬа асан, даЬа учуз вэ даЬа сэЬЬэтлидир. Буна кара дэ "иМБИР" тэшкилаты 1980-чи илдэ Ченеврада топлашараг бир анлаш-ма имзалады. Бу анлашмада хэстэликлэрин ме|дана чыхмадан эввэл карулэчэк тэдбирлвр узэриндэ бир пакет програм Ьа-зьфланды. Бу прожги дун^а саглыг тэшкилаты "\УНО"-да дэстаклэмиш вэ нумунэ елкэлэр тэ']ин едилмиш, буралара мутэхэссислэр вэ техники имканлар кендэрилмиш о элкэ-лэрдэ кениш арашдырмалар апармасы тэ'мин едилмишдир.
Дун]а сэЬи]]а ташкилаты бу саЬэдэ гору]учу халг саглыгы Ьаггында бир китаб чыхармышдыр. Иcтэjэн Ьар елкэ-]э дэ бу арашдырма метод вэ техникларини квндэрмэкда вэ онлара ]ардьгм етмакдэдир. Бунун учун о алканин езунун тэЬсил методикасыны вэ мевчуд имканларыны бил-дирмэсини тэлэб етмакдэдир. Бу тэлэб формулунда о олкэ-дэки лал-кар потенсиалы нэ гэдврдир, лал-кар ушагларьш валиде]нлэри нэ дэрэчэдэ хэстэлик Ьаггында билки]а са-Ьибдирлэр, ушаглар Ьансы методла тэЬсил корурлэр, бу ме-
тод илэ Ьансы свви]]'в]э кэлирлэр вэ нормал ушагларла га^наша билирлэрми, ]'охса бунлара давамлы а]ры бир тэЬ-сил верилирми? Алынан бу тэЬсилдэн квлачвкдвки Ьэ]ат-ларында чэми^ет учун фа]далы бир швхс олурлармы, ]ох-са дввлэтэ вэ аилэларинэ давамлы бир ]укму олурлар.
Дал-кар ушаг дун]'аны кезлери илэ таньц'ар, эли илэ Ьисс едэр вэ гаршысында давамлы элагэлэнэн инсан олур-са тэЬсилдан истифадэ едэ билэр ки, бу да тэЬсилин ма-ли^этини вэ ^фи^атини артырар. Бир муэллим 5-10 лал-кар ушагьш тэЬсили илэ мэшгул ола билэр. Мэктабдэ баш-ла]ан тэЬсил ejни илэ евдэ давам етмеди_|и тэгдирдэ теЬсил натамам олур. Азэрба]чанда тэгдим етдедимиз ]ени лал-кар тэЬсил методу бу ногтэ]э чидди фикир вермекдэдир.
Лал-кар ушагы танымаг, онун психоложи вэ педаго-жи вэзи^этина (сэви^'эсинэ) у]'гун твЬсил вермэк учун бу эсаслары гаврамыш муэллимлври да ]етишдирмек лазым-дыр. Бунун учун да муэллимлэрин одиоложи дэрслэри алмасы лазымдыр. Бу арашдырмамызын бир Ьиссэси олан одиоложи дерслэринин дв бир психоложи коллежиндэ даре алараг кечмэкдэ]из.
Азэрба]'чанда лал-кар мэктэблэриндэ верилэн тэЬсил эсасэн "СССР"-дэ тэтбиг олунан ишарэтлэ тэЬсилэ да]'а-нан кеЬнэ бир моделдир. Бу моделдэ ушагын нитги инки-шаф етмэз вэ нормал ушагларла га^ашмасы чэтин олар. Бизим товси]в етди]имиз jeни методда ишарэтлэ тэЬсил тамамэн гадагандыр. Ушагын ешитма чиЬазы васитэси илэ гаршысындакынын додаг Ьэрэкэтлэриндэн истифадэ еда-рэк нормал инсан кими дилинин инкишаф етмэсинэ кемэк едэр.
Бу тэЬсил методунда ушаг синфэ 3-4 ]ашында габул едилир, валиде]ни ушагла бирликдв синифде отурур, муэллим енчэ валиде]'нэ дэрс верир, дере програмыны ушага валиде]ни тэтбиг едэр ва е]'ни тэЬсили евдэ да давам етдирмэси лазымдыр. Бу методда ешитма чиЬазы, ва-лиде]ин вэ мэктэб бир вэЬдэт ташкил едэр, биринин ол-мамасы тэЬсили аксик бурахыр.
Тэдгигатын об]екти: Азэрба]'чанда лал-кар ушагларын нитг вэ тэфаккурунун инкишафы.
Тэдгигатын предмета: Aзэpбajчaнлы лал-кар ушагларын нитг вэ тэфаккуруну инкишаф етдирмэнин одиоложи эсаслары.
Тэдгигатын мэгсэди: Азэрба]чанлы лал-кар ушагларьш нитг вэ тэфеккурунун инкишафьшьш одиоложи эсаслары-ны муэ^'энлэшдирмэк вэ ушагларда лал-карлыгын сэви_ц-эсини ашкара чыхармаг, онларла иш просесиндэ мевчуд техноложи имканлардан нечэ истифадэ едилди]'ини муэ^'ан-лэшдирмэк вэ ]'ени о]рэтмэ методу олан додагдан охуманы тэтбиг етмэкла онлары тэЬсил алмага Ьазырламаг.
Фэрзэда: Азарба]'чанлы лал-кар ушагларьш бе]'ук эксэри^'ати мэктэбэ дебил кими гэбул едилмишлэр. Ушаг-ларын кар вэ лаллыг сэвиуэси, бунун башвермэ сэбеблэри дузкун арашдьфыларса, онларла иш просесиндэн додагдан оху методу тэтбиг едилэрсэ, онларын бир гисми нормал тэЬсилэ чэлб едилэ вэ мувэффэпфэтлэ оху]'а билир.
Тэдгигатьш вэзифэлэри:
1. Проблемлэ элагэдар педагожи эдэбищаты тэЬлил етмек.
2. Азэрба]'чанда лал-кар мэктэбэгэдэр }'ашлы ушагла-рын ешитмэ габили^'этлэринин сэви^'эсини э}рэнмэк.
3. Лал-карлыг гусуруну арадан галдырмаг учун мэк, тэблэрдэ иш апарачаг кадрлары Ьазырламаг.
4. Ушагларын муаличэсинэ валиде]нлэрин иштиракы-ны тэ'мин етмэк.
5. 'Муаличэ олунмуш ушагларын нитги ешитмэ габи-ли^'этини вэ тэЬсил алма имканларыны е]рэнмэк.
6. Лал-кар ушагларын нитгинин вэ тэфэккурунун ин-кишафыны тэ'мин етмэк учун оптимал тэ'лим, методдары муэ^'анлашдирмэк.
Тэдгигатьш методоложи эсасыны диалектик идрак методу, физиоложи, дефектоложи, психоложи вэ тибби тэдгигатларын нэтичэлэри тэшкил едир.
Тэдгигатьш методлары: МушаЬидэ. Тэдгигат просесиндэ 205 мэктэбэгэдэр ]'ашлы лал-кар ушаг узэриндэ мушаЬидэ апарылмыш, онларын хэстэлик сэви^'эси муэ^'анлэшдирилмишдир.
МусаЬибэ. Тэдгигат просесиндэ 40 муэллимлэ муса-Ьибэ апарылмыш, кар-лал ушагларын муаличэ олунмасы вэ нитги узэриндэ нечэ ишлэмэлэри е]рэнилмишдир. Бундан элавэ, 190 валиде]нлэ апарылан мусаЬибэ аилэ шэраи-тиндэ онларьш ушагларьш нитгинин инкишаф етдирилм-эсинэ нечэ кемэк кестэрмэлэри муэ^'эн едилмишдир.
Дефектоложи експеримент. Тэдгигат просесиндэ 205 дефектли ушагла фэрди шэкилдэ ДАНПЛЕКС АЗ
моделли одиометр апараты вэ одиограмла тест ташкил олунду.
Мудафиэ]э тагдим олунан муддэалар
1. Лал-кар ушагларын муэ^ан гисми Ьэ]'ата га_)'тарыла билэр.
2. Лал-кар ушагларын диагнозу дузкун тэ^ин едилиб, муаличэлэри вахтында твшкил олунарса, онларын ешитмэ вэ нитг габили^'ети инкишаф едар.
3. Лал-кар ушагларла муасир техноложи ва елми би-ликлар эсасында ишин тэшкили вачибдир.
Елми ]енилик: Бу арашдырмамызла Азэрба]чанда илк дэфэ лал-кар ушаглар одиометр апараты иле муалича едил-миш Ьэр ушагын одиограм чэдвэли чыхарылмыш вэ Азарба]'-чанда илк дэфэ валиде]'н ]ардымы ила 3 ]ашындакы ушаглара ешитмэ апараты тахылараг додагдан охумаг методу е]рэдил-миш лал-карлар мактэбинин програм вэ дэрсликлэрини тэ-тбиг еда билэчак муэллимлэр ]етишдирилмишдир.
Тадгигатьш нэзэри аЬами^эти: Бу арашдырма ушагларын еркэн ]'ашларда нитгэ ]'щэланмэлэрина онларын зэкасынын инкишафына тэкан вермэклэ гыса муддэтдэ нормал ушагларла бирликдэ фэали^'эт кестэрмэлврини тэ'мин едэчэк вэ дефакталоюу'а елминин нэзэри есасла-рыны зэнкинлэшдирэчэкдир.
Тадгигатьш практик аЬэшщэта: Бу арашдырма Азарба_]'-чанда одиоложи елминин аИами^этини орга]а чыхарыр, бу ел-мин пед^гожи университетлердэ хусуси педагокиканын бир саЬэси кими е]'рэдилмэси зэруратини ирали сурур, муэллимл-эрин муасир техникадан истифадэ етмэклэ ушагларын нитг вэ тэфэккурлэринин инкишафына тэкан верэчэк. Алынмыш натичалэрдэн лал-карлар мэктэблэри учун програм вэ дэрсликлэрин тэртибиндэ дэ истифадэ етмек мумкундур.
Апробасща: Тадгигатын нэтичэлэри Турки]э вэ Азэрба]-чацда кечирилэн елми конфрансларда чыхышлар, мэгалэлэр, китаб ве китабчалар, Ьэмчинин Азэрбаз'чан Психоложи Кол-лечиндэ верилэн дэрслэр шэклиндэ тэтбиг олунмущдур.
Диссертаси]анын гурулушу. Эсэр уч фэсил, нэтичэ вэ тэклифлэр, истифадэ олунан эдэби^'атын си]'аЬысы ва элавэлэрдэн ибарэтдир.
I Фасил проблемин маЬи^ати вэ ко]улушу: Од]'оложи араштырма анла]'ышы ве бу саЬада араштырмаларын еЬе-мщети.
Од]'оложи 18-чи асрын сонларына догру сес физики вэ кулак анатомисиндеки сон кешфлерден сонра енем казан-мыш бир билим далыдьф. Физик-псиЬоложи-педагожи ве електроник илимлери иле ]акындан илкиленир. Ишитменин елчулмеси илми оларак тариф едилир. Од]'ометри ады вери-лен алет ичат едилмеден енче ди]'апозон ады верилен U шеклинде бир метал иле ишитме тестлери ]апылмакта]ды. ДаЬа сонра декишик фрекансларда ве декишик шиддетлер-де сес ме_)'дана кетирен алетлерин кешфи иле одрметри алети ]апылды. Бу алетин ]апылмасы иле артык инсанын ишитме ceBHjecH об^ектиф бир шекилде тест едилебилир Ьале кетирилди. Богеме тип факултелеринин КББ бвлуму иле лалкарлар мектебинин Одрложи лаборатуарлары ку-рулмуш олду. 20 jbLA башында келиштирилен пек чок електроник алетле дыш кулактан 6ejHe кадар.
Ишитме меЬанизмасынын hep бвлумунде метана ке-ле билечек аризалары тесбит едиб об]ектиф оларак Kajbrr етмек мумкун олду. Бу саЬада келиштирилен БЕКЕСУ ОДЮМЕТРИСИ - ЕЛЕКТРОТЕРМАЛ ОДЮМЕТРИ - ЕМ-ПЕДАНС ОДЮМЕТРИСИ ве ен сон келиштирилен ЕРА чиЬазлары артык бу илмин башлы-башына бир илим олма-сына бу саЬада мутеЬасисларын ]етишмесине рлачты. Од-joлoжи илми олмадан бу кун кулак Ьасталыклары Ьаккын-да сиЬЬатлы бир билки]е саЬип олмак мумкун декилдир. Лалкар ушагларын тедавиден истифаде едип едеме]ечеки-ни ве онларын ишитм* севи]елерини анчак од]'оложик тетбиклерле анльца билирруз. Бу кун бугун дун]ада janu-лан лал-карлык араштырмалары анчаг сиЬЬатлы од}оло-жик тетгиклерле мумкун олмактадыр. Лал-карлар мекте-би бутуесинде курулан од)'оложи лоборатуарлары лал-кар ушаглары девамлы контрол етмекте ве лал-карлыгын дузелтилмеси ичин татбик едилен ишитме апаратларынын ajapAapbi вэ севи]елери де анчак од]'оложик тетгиклер ва-ситасы иле олмактадыр. Ишитме апаратлары ве бу апарат-ларын татбиги ве jeHH араштырмаларын ]апылмасында кене од]'оложинин конусу олмактадыр. Биз де кенди араш-тырмамызы од]'оложи билкилеринин ишыгында ]'аптык.
Проблем иле алакадар назары ве педагожик едеби]а-тын таЬлили. Бу кун од]'оложи саЬасында ен 6ojyK ча-лышмалар АБД Данимарка ве Алман]ада ]апылмактадыр. АВД. JONN TRACY KLINIK, Алман]ада WDH. Клиник,
Данимаркарда, MADSEN, OTICON, W1DEX клинеклер, Од]оложи саЬасында кениш араштырмалар ]апмакта ке-лиштирдиклери сон чнИазларла лалкар ушагларын бир ан енче нитклеринин келишмеси, ве онларын нормал ушаг-ларла kajHauiMacbi ичин тибби, од]'оложик ве педогожик методлар келиштирмекте бв]лече бутун AyHjaja билки ен-формосрну ]апмактадырлар. Турки]еде ЕскишеЬир кен-тинде булунан иктисади илимлер университесинде ве Ан-карада Ьаччеттепе Университесинде модерн од]оложи ла-баратуарлары курулмуш, бур ада чалышачаг елеманлар АБД ве Данимаркада иЬтисаса кендерилмиштир. Бу Уни-версителерин бу^есинде курдуклары ишитме данышма меркезлери бутун улкеде булунан лалкарлар мектеблери ичин муаллим ]'етиштирмекте ве онлара од]'оложинин сон текниклерини ве педогожик методларыны екретмекте-дирлер. ЕскишеЬир Университеси» ушаглары 1 ]ашында кабул едип онлара ишитме апараты верип, валиде]нлери иле муштерек екитим ]'апмактадырлар.
1 Азерба]чанда аилелерде, ушаг баЬчелеринде ве лалкар мектеблеринде проблем бакымындан вази^етин таЬ-лили. Азерба]чанда лалкарлык екитим и нормалде 6 ja-шында башланмакта ве бу екитими jaibLUJ ]апылдыгы ки-би кундузлу екитимде мевчуттур. Мектебден енче куру-лан баЬче д/.м jeHHAeH екитим исе Ьенуз. там. jeTepAH се-вщеде улашамамыштыр. Бунун учун есас олан од]'оложи лабаратуарлары joKTyp. Чок ески модел од]'ометри чиЬаз-ларын исе калыбрасрнлары бозук олдугундан сиЬЬатли бир нетиче алынамамактадыр. Ишитме апаратлары исе 1 % сев^елеринде ве ]етерсиздир. Бу чиЬазларын ушагын ниткына фа]'дасы да мумкун дикилдир. Ишитме апаратлары конушма екитими веречек севи]еде декилдир. Улке кенелинде Ьичбир екитим меркезинде од]оложи дерслери верилмедики ичин бурадан je-гишечек муаллимлер де, од-рложи дерслери алмадыгы ве бу илимде MejAaHa келен сон илми келишмелерден де Ьабердар оламадыклары ичин лалкар ушагларын валиде}нлерине кемек едемемек-тедирлер. Валиде]нлер лалкар ушагларыны анчак - -2-3 ja-шындан сонра фарк едебилмектелер бе]лече верилмеси керекен екитим де кеч олмактадыр. Ojea бу дурум баты улкелеринде 6-10 а]лыктан итибарен тесбит едилебил-мектедир.
ТЭГДИМАТ
АЗЭРБАЛЧАНДАКЫ КАР УШАГЛАР УЗВРИНДЭ ПСИХОЛОЖИ, ОДИОЛОЖИ, ПЕДАГОЖИ, ТИББИ БАХЫМДАН ТЭДГИГАТЛАР АПАРЫЛМАСЫ ВЭ ОНЛАРЫН ДЭЛЭРЛЭНДИРИЛМЭСИ
Умумдун]а Сагламлыг Тэшкилаты (WHO) вэ UNICEF-ин 1980-чи илин nojaGp а]ында кечирди_)'и бир арашДырма нэтичэсиндэ элдэ otahj'h рапорта керэ, Aynja эЬалисипин 1 /10-и элил гусурлу ушаглар илэ долудур. Бу 1/10 гу-сурлу ушагларын 4 4%-ини лал-кар ва данышма гусурлары ушаглыгдан олан, 16%-ни бе^индэ медаан кэлэн мухтэ-лиф хэстэликлэрдэн, GejiiH зэделенмэси нэтичэсиндэ эмэлэ кэлан хестэликлэрдан, 7%-ни ajpaHMa чэтинлщи чэкэн, 3%-ни психоложи бахымдан проблемлэри олан ушаглар тэшкил едир. Керулду]у кими, 1/10 дутц'адакы бутун гусурларыи 4 4%-ни ешитмэ (кар) вэ данышма гусурлары оланлар тэшкил едир.
Ленэ UNICEF-ин кечирди]и башга бир арашдырма]а керэ, бутун дун]'ада 210 mwvjoh гусурлу ушаг вардыр вэ бунларын 80%-и лазым олан гэдэр тэ'лим-тэЬсил вэ муа-личэдэн истифадэ едэ билмирлэр. Бу кун эн инкишаф ет-миш елкэлэр бела, мэмлэкэтлэрдэки бутун гусурлу ушаг-лара jeTopAH имканлары там тэ'мин едэ билмирлэр.
Умумдун^а Сагламлыг Тршкилатынын (WHO) кечир-ди]'и башга бир соргу нэтичэсиндэ мэ'лум олмушдур ки:
— Ушагларда олан гусурлары еркен opTaja чыхартма вэ ушагларын валиде_|'нлэри Ьилэ бирликдэ ejpeHHM кер-мэлэри чох фа_)'далы нэтичелэр верир. Э]рэнимдэки эн фа]далы нэтичэ ушагларын валиде]'нлэринин билаваситэ иштирак етди]и шэкилда алыныр.
Дуг^ада мухтэлиф халглар елкэлэриндэки гусурлу ушаглар иле елагэдар кениш арашдырмалар апармышлар. Хастеликлер сэбэб олан фактлары opTaja чыхартмыш вэ кормушлэр ки, хэстэли]'э тутулмадан эввэл корулэчэк тэдбирлэр, xecTOAnja тутулдугдан сонракы тэдбирлврдэн даЬа онэмли, даЬа асан вэ даЬа аз хэрч тэлэб едир. Белэ-
ликле, hap елке езунун апардьпы арашдьфмалара кар«, тэ'лим-тэЬсил си]'асатини MyajjaH етмишдир.
Бадан гусурлары олан лал-кар ушаглары, онларьш мадани свви^есиндэ тадгиг етмак, онларьш тэ'лим-таЬ-силлэрини онларьш баглы олдуглары ортамдан гопартма-дан машгул олмаг, игтисади чаЬэтдэн мегсадау]гун вэ да-ha фаз'далыдыр. Белаликле, гусурлу лал-кар ушат мадэни]-jaTHHHH бир фэрди олараг онларла rajHaniMbim олур. Бу-нун учун бадан гусурлары олан элилларла алагадар ке-ниш бир apaniAbipMaja ehrajas вардыр. Бу арашдырмалар-да лал-кар ушаглар психоложи, одиоложи вэ тибби ба-хымдан дэ]'эрландирилир, мавчуд Ba3HjjaT opTaja чыхары-лыр, елкэнин тэ'лим-тэЬсил си]'асатинэ мусбэт нэтичэлэр тэгдим едилир.
ЛАЛ-КАР УШАРЫН ЕЛМИ А?АШДЫРЫЛМАСЫ ИЛЭ
АШАРЫДАКЫ НЭТИЧЭЛЭР OPTAJA ЧЫХЫР:
1. Лал-карлыг дарэчэлари елми олараг opTaja гсу'улур.
2. Лени арашдырма вэ муаличэ методлары MyajjeH едилир.
3. Мевчуд истифадэ олунан эпц'аларын вази^'эти opTaja чыхарылыр. Бу эпу'аларын фа]'далары вэ зврэрлэри белли олур.
4. влкедэки лал-кар ушаглар илэ елагвдар бир табло opTaja чыхарылыр. Тэ'лим-тэЬсил си]'асэтлэри ^енидан нэ-зэрдан кечирилир.
5. Гусурлу ушаглар илэ мэшгул олмаг истэ]'вн кенул-лу гурулушлар MyajjaH едилир, бунларьш бир гурум, тэш-килат, дврнэк олараг opTaja чыхмасьша имкан ]арадылыр.
6. Элил ушагларла аилэлари арасындакы мунасибэт-лвр opraja чыхыр, валиде^'нлеринин влил ушагларына ба-хыш тарзлэри дв]'арландирилир. Валиде]'нлерина jeHH мэ'-лумат верилир.
'7. Элил-кар ушаглар истифадэ етмэкдэ олдуглары муаличэ едичи алэт вэ чиЬазлар ]'ениден нэзэрдан кечирилир. Бу саЬэде ме]'дана чыхан jeHH алетлэрдэн ушагла-рьш валиде]'нлари хэбэрдар едилир.
8. Лал-кар ушаглар башлангычда hap на гэдрэ вали-деjнлэринин диггэт мэркэзинда олурларса, онлары нара-Ьат едирлэрсэ бир муддет сонра лал-карлыгларьш артма-сы илэ алагадар олараг бу мэсала, давлатин салаЬод'этли
органларыны нараЬат едвчэк бир мэсэлэ Ьалына кэлир. Буна коре да, бу чур арашдырмалар елкэнин сэлаЬи^'этли тэ'лим-таЬсил органлары учун мэшгул олачаглары эн ва-чиб мэсвлэлэрдэн бири олур.
Биз бу арашдьфмамызы Азэрба]'чанда, Бакы шэЬэ-риндэ ТэЬсил Назирли_]'инин нэздиндэ, Нефтчилэр прос-пектиндэ jepAsmaH 1 вэ 3 немрэли лал-карлар мэктэбин-да 235 лал-кар ушаг узаринда апардыг. Карлыган мезда-ан кэтирди|и психоложи, одиоложи, педагожи вэ тибби факторлар узэриндэ тэдгигатлар апардыг. Бунун учун hap ушагы ajpbi-ajpbi одиметри илэ муа_]'инэ етдик. hap ушага ajpu бир одиограм чэдвэли дузэлтдик. Ушагларын рэЬбар муэллимлэри илэ вэ валиде]'нлэри илэ керушэрэк, ашагы-дакы ja3bL\i>i суаллара чаваб истадик.
ВАЛИДЕЛНАЭРЭ ВЭ РЭЬБЭР МУЭЛЛИГ^ЛЭРЭ ВЕРИЛЭН СУАЛЛАР
1. Ушагын ]'ашы, догум jepH вэ чинси^эти.
2. Ушаг ешитмэ хэстэли]инэ на заман мэ'руз галды?
Лал-карлыган билинэн сабэби надир?
a. Догумдан ёнчэми, догумдан сонрамы, догум анындамы?
b. Ушагын анасы Ьамилэ икэн hap haitcbi бир дэр-мандан исгифадэ едиб-етмэдн)'и?
c. Ушагын анасы Ьамилэлик эснасында Ьэр Ьансы бир'Ьэраратли хэстэлик кечирдими? Спиртли ичир вэ наркотикдан истифадэ едирми?
d. Ушагын валиде_|'нлэриндэ ирси бир хэстэлик вармы?
e. Ушаг догумдан сонра Ьэрарэтли хэстэлик кечирдими? Антибиотиклэрдэн истифадэ етдими?
3. Ушагын валиде]нларинин мзслэ^и?
4. Ушагын валиде]нлери арасында гоЬумлуг вармы?
5. Ушагын ешитмэ карлыгындан башга хэстэли]и вармы?
6. Ушагын валиде_)'нлэриндэ карлыг вармы?
7. Ушаг лал-кар мэктэбинэ кетмэдэн ушаг багчасына кетдими?
8. Мевчуд тэ'лим-тэЬсилэ интибаЬы нечадир?
9. Ушагын ешитмэ апараты вармы?
БУ МЭ'ЛУМАТЛЛРЛЛ НЭЛЭРИ БИЛМЭК ИСТЭДИК?
1. Мвктэбдэ (лал-карлар) та'лим-твЬсил алан ушаглар тэхминэн неча ]'ашларьшдадырлар? Ьансы ]ашларда даЬа чох ejpaHHM керулмэкдэдир? Jain вэ дикэр суаллар ара-сында не кими алагэлер вардыр?
2. Аз э р ба j ча нд а к ы лал-кар ушаглар Ьансы чинснует-дэ даЬа чохдур? Бунларын нэ гедэри мэктэбэ давам едирлэр? Ьансы синифлэрдэ вэ ]ашларда мэктэби тэрк едирлэр?
3. Лал-кар ушаглар Азэрба]чанын Ьансы белкалэрин-дэн даЬа чох чыхыр?
ШэЬэрдэн, joxca башга ]'ерлэрдэн?
4. Мэктэбдэки лал-кар ушаглар нэ шэкилдэ лал-кар олмушлар? Бунларын тибби диагнозу нэдир? Бунларын муаличэси ила вэ ja апаратла муаличэси мумкун олан вармыдыр?
Керулэчэк гору]учу тэдбирлэр нэлэр ола билир?
5. Валиде]нлэри арасында гоЬумлуг вармы? ГоЬумлу-гун Азэрба]чанда лал-карлыга сэбэб олмасы Ьадисэлэри вармыдыр?
6. Ушагларын валиде]нлэри арасында ешитмэ габи-ли^'этини итирэн вардыр?
Ирси олараг лал-кар олмуш ушаг нэ гэдэрдир? Бунларын мигдары % олараг нэдир?
7. Лал-кар ушаг бу мэктэбэ кэлмэдэн енчэ валиде]н-лэри тэрэфиндан вэ ja ушаг багчасында лал-карлыгла эла-гэдар илк тэ'лим-тэЬсил алмышдырмы?
Илк тэ'лим-тэЬсил аланларла, алма]анлар арасында мэктэбэ интиба(Ь бахымындан бир фарг вармы?
8. Лал-кар ушаг бу мэктэбдэ верилэн тэ'лимэ инти-6ah едэ билирми, Ьансы ]ашларда интибаЬ даЬа ]уксакдир вэ ja интибаЬ еде билмирсэ, бунун сэбэблэри нэлэрдир?
Мевчуд тэ'лим-тэЬсил системинин буна тэ'сири вармы? Лени бир тэ'лим-тэЬсил методу тэтбиг етмэк имканы нэ гэдрэ фа]далы олар.
9. Мэктэбдэки ушагларын (лал-кар) ешитмэ учун jap-дымчы бир апаратлары вармы?
Мевчуд чиЬазларын B93HjjaTH нечэдир? Бу чиЬазлар-дан нэ елчудэ истифада олунмушдур?
Валиде]'нлэринин jeim ешитмэ апараты алмаг имканы вармы? Валиде_]'нлэрин вв муэллимларин ешитмэ апараты-нын фajдaлapы Ьаггында мэ'луматлары вармы?
10. Ушагларын одиограмлары надир? Бу одиограмлар илэ jeHH бир ешитмэ га б или jj эти газандыра билэрикми? Бу ешитмэ габили^'э'Лтни нэ шэкилдэ муаличэ еда билэ-рик?
МАТЕРИАЛ ВЭ АРАШДЫРМА ТЕХНИКАЛАРЫМЫЗ
Азэрба]чандакы лал-кар ушагларын психо-одиоложи, педагожи вэ тибби бахымдан тэдгиг едилмэси арашдыр-мамызы вэ деррлэндирмамизи ашагыдакы материал вэ техникалардан истифада едэрек апардыг.
Бакыдакы 1 вэ 3 немрэли лал-карлар мэктэбиндэ 235 ушаг узэриидэ, jauwapbi 6-22 олан 84 гыз вэ 151 оглан узэриидэ арашдырмалар апардыг. Ушаглары одио-метр илэ MyajHHa едэркэн, валиде^нларинэ вэ рэЬбэр му-вллимлэринэ биринчи Ьиссэдэки суаллары вердик. Оди-ограм кагызларына hap бир ушаг учун ajpbi бир форма долдурдуг. (шэкил 1-дэ). Бу форма ISO 1964 Aynja одио-ложи конгресиндэ габул едилэркэн эн сон форма олуб, бу формада сол вэ саг гулаг учун ajpu-ajpu Ьиссэлэр вэ тести бутунлукла AyHj'a стандартлары сэви^'эсиндэ Ьазыр-ладыг. Саг гулаг учун гырмызы рэнкдэн, сол гулаг учун мави рэнкдэн истифадэ. етдик. Стандарт ишарэлэрлэ форма ja3Abir. Тест кагызынын арха сэЬифэси биринчи Ьиссэда билдирди)'имиз суаллар вэ чаваблары илэ долдурдуг. Белэликлэ, бир ушага аид бутун мэ'луматлар тэк бир кагызда топланмыш олду. Бу кагыздакы мэ'луматлар дэ-]эрлэндирилдикдэн сонра ушагын шахси ишинин ичэри-синдэ сахланылмаг учун рэИбэр муэллимэ верилди.
ТЕСТ МАТЕРИАЛЫ
Лал-кар ушагларын ешитмэ сэви^элэрини MyejjeH ет-мэк учун одиометр чиЬазы олараг Данимарканын истеЬса-лы олан вэ дашына билэн DANLEX AZ чиЬазларындан истифада етдик. Бу одиометрик чиЬаз Ьава вэ сумук рлуну тест усулу илэ MyajHHa едэн эн сон истеЬсал едилмиш бир чнИаздыр. ЧиЬазда Ьава joAy учун 125-250-5001000-2000-4000-8000 Ьз Фреканслар 5 илэ 120 дв. арасындакы сэслэрэ чаваб верэнлэрин одиограмы тэкрар
тэртиб олунмуш вэ бунлара ajрыча Ьэссас бир шэкилдэ сумук joAy тестлари да елавэ едилмишдир. Ва бу ушагла-рын ешитма апаратларындан истифадэ еда билачаклари керулмуш, бела ушагларын одиограм кагызларына Ьансы елканин Ьансы тип апаратынын фаз'далы ола билечэ_)'и ja-зылмышдыр. Теста башламадан одиометрин KaAHnpacjon ajapu ¿апылмыш вэ рэЬбэр муэллимлэрэ бунун Ьаггында мэ'лумат верилмишдир.
ТЕСТ ТЕХНИКАСЫ
hep ушаг теста алынмаздан еввел муеллими терэ-финден тесте Ьазырланмыш, эввэлчедэн валиде]'нлэрин-дэн ве ja мектебдвки мэ'лумат формасындан биринчи Ьисседа верди]имиз суаллара алынмыш бу чаваблар оди-ограмын архасына ]азылмышдыр. Ушагын одиометр чиЬа-зындан келен сеслэри таньу'а билмеси вэ ен у]'гун чавабы вера билмеси учун реЬбер муеллими тэрефинден ejpa-дилмиш ве ja тести даЬа тез гавра]'анларын jaнындa тести керерек анламасы те'мин едилмиш, буну да еде билмэ-jeHAepe классик шертлэнмэ рефлекси иле е]'ретмишлер. Тестде реЬбэр муэллим дэ иштирак етмиш вэ ja ушагын дэ]эрландирмени догру еде билмэси учун рэЬбэр муелли-мин ]'ардымлары олмушдур. Тестдэ эн гуввэтли сас олан 120 дв-де 1000 Ьз Фрекансдакы сес иле багланмыш, .ушагын сэси танымасы тэ'мин едилмиш, ешидиб, ешитмэ-AHjH сорушулмуш, верди]'и чаваблара ajpbi4a башга техни-каларда нэзарэт едилмишдир. ДаЬа сонра 500 Ьз 2000 Ьз вэ 4000 Ьз Ьава jcwyHAaH 100-120 дв-лэрдэ нэзарэт едилмиш, альшан уз'гун чаваблар вэ ja чаваб алынма]ан неггэлэр тест кагызына ]'азылмышдыр. Ьава ]'олуидан елч-мэ сона чатдыгдан сонра сумук ]олу 500-1000-2000 Ьз-де 50-60 дв ила контрол едилмиш алынан чаваблар тест кагызын ]азылмышдьгр.
ДЭЛЭРЛЭНДИРМЭ
Лал-кар ушаглар узэриндэ апарылан де^ерлендирме 3 шакилдэ кечирилди. Ьэр Ьиссадэ элдэ едилан мэ'лу-матлар о мевзудан сеЬбэт кедэркэн билдирилди.
1. Биринчи Ьиссэдэ ушаглара верилмиш су алла р да-jэpлaндиpилди вэ Ьисса-Ьиссе билдирилди.
2. Ушагларын ордиограмлары дэ]'эрлэндирилди. Бу ордиоГрамда ешитмэ апаратларындан ешитэ имканы олан-лар тэсбит едилди.
3. Ушагларын езлери вэ тэ'лим-тэЬсил системлври дэ]арлэндирилди. Бу дэ]эрлэндирмэлэр заманы мухтвлиф факторлар бир-бирлэри илэ муга]'исэ едилди вэ араларын-дакы влагэлэр тапылмага чалышылды. Элдэ едилэн мэ'лу-матлар сон Ьиссэдэ музакирэ едилди. Тевси^'элэр Ьиссэ-синдэ да бу дэ]'эрлэндирмэлэрэ у]"гун тевси^'элэр верил-ди.
ЛЛШ ИЛЭ ЛАЛ-КАРЛЫГ АРАСЫНДАКЫ ЭЛАГЭ
Jaш 6-7 8-9 101 1 1213 1415 1617 1819 2021 2223 Зе-кун
Лекун 9 67 44 39 21 21 . 27 4 3 235 Зе-кун
Гыз 5 27 15 14 5 5 9 2 2 84 ■1е-кун гыз
Оглан 4 40 29 25 16 16 18 2 1 151 Ле-кун оглан
Табло 1.
Лал-кар мэктэбинэ да вам еден 235 ушагын вэзицэтлэри ]аш вэ чинагЦэт бахымындан шблода керулэн бир схемлэ билдирилмишд!ф. Табло ]ахындан тадгиг едилэндэ 6-7 ]ашла-рында мэктэбэ давами^'этин аз олдугу, даЬа чох 8-9 }ашла-рында артдыгы корулур. Бунун мухталиф сэбэблэри вардыр. Биринчиси 6-7 ^ашларында бир ушагын, езу дэ лал-кар бир ушагын ]атылы бир мэктэбдэ ]ашамасьшы мустаги олараг да-вам етдирмэси чох чэтиндир. Бу вэзщ)'эт Ьэм ушаг бахымын-ддн, Ьэм валиде]н бахымындан, Нам дэ мектэбдэки муэллим вэ тэрби]'эчилэр бахымындан бв]ук стресс га]нагыдыр. Бу уз-дэн 6-7 ]ашында ушагыны мэктэбэ jaтылы верэн валиде]н бир мумэт сонра, ушагы мэктэбдэн алмагда вэ анчаг 8-9 ]ашларында давамлы вермэкдэдир. Тевси]'элэримиз болумун-
дэ анлатдыгымыз мэктэбэгэдэр ТЭБИИ-СвЗЭЛ-ЕШИТ-СЭЛ методу ила евдэ вэ багчада Ьерилэн илк та'лим-тэЬ-силдэн калан ушаг даЬа бо]ук бир перформанс ге}рэт илэ 6-7 ]ашларында ]атылы мэктэбдэ галачагдыр. Бу мовзуда-кы тэфсилатлы ма'луматы сон Ьиссэдэ вэ валиде]нлэр тэ-рафиндан мэктэбэгэдэр тарби]'э Ьаггында китабымызда баЬс етдик. 6-7 jaпIлapындa Ьеч бир ен тэ'лим-тэрбщэ ал-ма]'ан jaтылы мактаба калан ушаг мактабдэки тэ'лим-тэЬ-силэ интибаЬ еда билмэди_]'и учун, ]'а зака керил^'и проб-леми дамгасы вурулур, ja да та'лим-таЬсили чатин ушаг де]илир. Е]'ни ушаг 2 ил сонра мэктэбе интибаЬ етдикдан сонра бу чур дамгалардан гуртарыр. Демак ки, бур ада асил узаринда дурулмасы лазым олан масала хусусиле 6-7 ]'ашындакы кичик ушаглар учун чох сур'этли бир шэ-килда мактаб енчэси тэ'лим-тэЬсил гурулушу ташкил едир. Бунунла алагадар бир китаб Ьазырладыг. Калан ил мактаб вахтына фа]далы олачагына инанырыг.
Табло-1 ]'ахындан излэндщиндэ корулур кя, лал-кар-лар мэктэбинэ давам едэн ушаглар 8-9-10-11-12-13 ]аш-ларында даЬа чох олмагдадыр. 8-12 jaш арасында ан чох олуб 12 ]ашындан е'тибаран ушагларьш cajы бирдан-бира азалмагдадыр. Демак ки, верилан тэ'лим-тэЬсил 8-12 ]аш-лар арасында ]стерли керунур вэ ]а бу jaшa кэлэнэ гэдэр алынмыш олан тэ'лим-тэЬсилин нэ олдугу керулмуш вэ бундан сонра чох ше^эр алынма]°ачагы валиде]нлэр тэрэ-финдэн гэбул едилэчэк.
12 ]ашындан е'тибарэн ушаглар ]'аваш-]'аваш мэктэб-лэрдэн алынмагдадыр. Мэктэбдэ галанлары да вази^'атлэ-ри ]"ахындан излэнди]'индэн хусуси сэбэблэрин галдыгы керулур. Узаринда дурулмасы лазым олан икинчи вачиб хусуси^'эт дэ будур. Бунун сэбэблэрини арашдырдыгы-мыз заман бир нечэ сабэби олдугуну вjpэндик.
1. Верилэн тэ'лим-тэЬсилин нечэ ил эввэллэрин вэ узаринда чох ишлэнмэмиш Авропа елкалэриндэки сон техникалардан мэЬрум бир таЬсил олдугуну корурук. Бу-на керэ дэ верилэн тэ'лим методлары бэлли негта]а гэдэр мусбэт нэтичэлэр вера билмэклэ ]анашы, бундан да ирэли]'э кедэ билмир. Хусусилэ АБШ' вэ Авропа елкэлэ-риндэ лал-кар ушаглар узэриндэ давамлы ишлэ]ирлор вэ тэ'лимэ чох еркэн ]ашларда 2 ]'ашында башламагдадыр. Бунун учун исв еркэн диагноз да эсасдыр. Хусусилэ ва-
лиде_]'нлэрин тэ'лимда иштиракы методу чох мусбэт нэти-чэлэр вермэкдэдир. Азэрба^чандакы лал-кар мэктэбйндэ-ки ушаглара верилэн тэЬсил бу ушагларын бэлли бир св-ви^'эз'э гэдэр инкишаф етмвсинэ кемэклик кестврир. Бу-' ну коран валиде_)'нлэр, артыг ушагларыны мэктэбда бош ]'ера ]'атылы го]мурлар. Нечэ олса, алачагы артыг бир ше} З'охдур де]'ирлэр. Вэ илдэн-илэ ушагларындакы тэкамулу корурлэр. Вэзиуэтин даЬа фэргли олдугу гэнаатиндэ]'ик.
Икиичи сэбэб олараг 6-7 ]ашларында лал-кар мэктэ-бинэ верилэн ушаг мэктэбэ интибаЬ едэ билмэ]"инчэ муэл-лимлэр тарэфиндан бунун закалы тэЬсилэ у]'гун олмадыгы-ны со]'лэ]'ирлэр. Бу вэзи^'эт палиде_]'нлэрэ билдирилди)'индэ истар-истамаз валидермор ушагларын мактабдан алырлар. Лохса, бу ушаглар мэктэбда чох чатинлик чэкирлэр, онлар до]иишк бир ортамдан ]сни бир ортама кэлдиклариндан, он-ларын интибаЬы да чох чатин олачагдыр. Табло 1 ]'ахындан излондиршдэ корулур ки, 8-10 }ашындакы ушагларын мэктэбэ интибаЬы ]'ахшыдыр. Чунки артыг бу ]ашда ушаг мэктэбэ алышмыш вэ мэктэбинда езундан на истадщини би-лир.
Лал-карлар мэктэбинэ 6-7 }'ашларында давам едан аз олдугу кими 13-14 ]ашларындан сонра да давамиуэт кет-дикча азалыр. Буну арашдьфдыгымызда давам етмэ]эилэр гыз ушагларында даЬа чохдур. Мэсалан, 8-9 ]ашларьшда 27 гыз ушагы варкэн, бу вэзидоэт 13-14 ]ашларында 5-э душмэкдэдир. Бу вэзи^'этин фэргли ачыгламалары ола би-лэр. Эввала, 13-14 ]ашларында лал-кар бир гыз }атылы бир мэктэбэ вермэ]"и чох аила истэмир. Чунки мэктэб гыз-оглан гарышыг тэ'лим-тэЬсил вермэкдэдир. 22-23 ]ашларында белэ оглан ушаглары вардыр. Бу вэзиуэти ке-рэн валиде]н гызыны бура]'а бурахмаг истамэ]'э билэр.
Бу вэзицэт ила элагэдар фа_)'далы фикирлэримизи ирэлидэки Ьиссалэрдэ вэ товси^'элар Ьиссасинда билди-рачэ]'ик.
Мэктэбда чох кичик ]ашларындакы ушаглар ила чох бо]ук ]'ашларындакы ушаглар гарышыг тэ'лим-тэЬсил кер-мэкдэдирлэр. Бу вэзи^'эт бела ушагларын та'лим-таЬсили-нэ педагожи вэ психи-сексуал бахымдан мэнфи тэ'сир кэстэрир. Валиде_]'н тарэфиндан у]гун карулмэмэкдэдир. Бу ушаглары педагожи бахымдан ¿аш групларына болуб, бэлли бир ]'аш тэбэгасиндэн сонра, Ьэм мэктабларини,
Ьэм дэ чинси^этлэрини а]ырмаг бу мактэблэри даЬа у]гун Ьала кэтирэчэкдир. Бо]ук ]ашлардакы ушаглары нэзэрдэн кечирди]имиздэ бунларьш бэдэнсал, аилэви вэ ]"а игтиса-ди сэбэблардан мэктэбда галдыгларыны керурук. Бу }аш-дакы ушаглар илэ влагэдар мэ'луматлары ирэлидэки мвв-зуларда даЬа кениш шэкилдэ билдирэчэ]ик. Мэктабэ мунтазам калан ушаглар 8-9-10-13 ]ашларындакы ушаглар олуб, бунлардан бо]'ук вэ кичик ]ашларда давами_уэт дэ кетдикчэ азалмагдадыр. Буна да валиде_|'нлбрин мвктэб илэ элагэлэринин аз олмасы да тэ'сир етмэкдэдир. Ушаг ичазэ алараг евлэрине кетди_|'и заман чох кеч кери денур. Baлидejнлэpин онларла марагланмасы чох вачибдир.
УШАГЛАРЫН КЭЛДИЛИ ЛЕР ИЛЭ ЛАШЛАРЫ ВЭ МЭКТЭБЭ ДАВАМ ВАХТЫ АРАСЫНДАКЫ ЭЛАГЭ
Лаш 6-7 8-9 101 1 1213 1415 1617 1819 2021 2223 Ле-кун
Бакы 5 26 20 7 3 5 5 71 Ле-кун Ба-кы-да
Бакыдан ха-рич-дэ 4 42 24 32 18 16 22 4 2 164 Ле-кун бакыдан ха-рич-А9
Ле-кун 9 68 44 39 21 21 27 4 2 235 Ле-кун
Табло-2.
Лал-карлар мэктэбиндэ галан ушагларьш кэлдщи ]ер илэ ]ашлары ве мвктебдэ галма вахты арасьшда бир арашдырма апардыг. Бундан магсэдимиз лал-кар ушаглар-дан мэктэбэ давам едэнлэр Бакыданмы, Бакыдан харич-дэми, кэнд вэ рарнларданмы даЬа чох.олдугуну вэ онла-рын Ьансы групдан олдугуну е]рэнмэкди. Э]'рэндик ки, мэктэбэ давам едэнлэрин ексэри^'эти 8-9-10-12-13 jaш
групларында олуб, 6-7 групларында давам едэн аздыр. 67 jam групунда Бакыдан даЬа чох олуб, д&Ьа 6ejyK jam-ларда 8-13 Бакы харичиндэ чохалмагда вэ 14 ]ашындан е'тибарэн jeue Бакыдан кэлэнлэр азалмагдадыр, 20 ja-шындан е'тибарэн исэ галанларын тамамы Бакы харичин- ■' дэн олуб, Бакыдан кимсэ галмыр.
Эн чох галанлар 8-10 jam групларында олуб, бундан енчэ дэ бундан сонра, енэмли елчудэ эксилмэлэр олмаг-дадыр. Бакы ичиндэ галанлар, 8-10 jam арасында гыз ушагы чох икэн бу ]'ашдан сонра Бакы ичиндэн кэлэнлэр-дэн гыз ушагларынын cajtj азалмагда, Бакыдан харичдэ гыз ушаглары галмагдадыр.
Бу вэзи^'эти TOBCnjjoAep белумундэ кениш бир шэ-килдэ opTaja rojAyr.
15-22 jam груплары арасында лал-кар ушаглары нэ-зэрдэн кечирди]'имиздэ бир групда даЬа артыг Бакы хари-чиндэн кэлэн ушаглар олмагдадыр. Бунларын вэзщ^'эти нэзэрден кечирилд^'индэ ja муЬарибэ сэбэб^'лэ белкэ-лэриндэн чыхмыш ушаглар вэ ja мадди сэбэблэрдэн аи-лэлэри тэрэфиндэн бахылмалары проблем олан ушаглар вэ ja чидди бир зэка проблеми олан ушаглардан ибарэт олдугуну KSpM9KAejHK.
Мэктэбэ давам едэнлэр исэ 9-10 групунда Бакы ичиндэ даЬа чох олуб, 10-22 jam групларында исэ Бакы-харичиндэн оланлар чохлуг тэшкил едирлэр. Бунун сэ-беблэри арашдырылдыгындан елкэнин сон сосиал-еконо-мик вэз^рти бундан вачиб бир сэбэб олдугу керулмэк-дэдир.
УШАГЛАРЫН JAm ВЭЗШЛЭТИ, ВАЛИДЕЛНЛЭРИНИН ТЭЬСЙЛ ВЭ МАДДИ ВЭЗШЛЭТЛЭРИ илэ МЭКТЭБЭ ДАВАМЫ АРАСЫНДАКЫ ЭЛАГЭ
Ушагларын jam везиjjэти, валиде}нлэринин теЬсил вэ мадди B93HjjeTAapH илэ мэктэбэ давамы арасындакы эла-гэ арашдырылды. Нэтичэдэ керулду ки, бу мэктэблэрдэ галан ушагларын 6ejyK бир Ьиссэсинин валиде}нлэри феИледир. Лухарыдакы табло нэзэрдэн кечирилдэд'индэ сон бир нечэ илдир тичарэтчи синиф opTaja чыхдыгындан еркэн }ашлардакы ушагларын бэ'зилэринин вaлидejни ти-
чарэтчидир. Эн чох фэЬлэ вардыр. Валиде_)'ни девлэтдэ мв'мур вв твЬсилЛи оланлар аздыр.
Jam 6-7 8-9 1011 СЧ <*"' 1415 1617 1819 2021 2223 Je-кун
ФэЬлэ 5 52 28 30 17 20 24 4 2 182 JeKyH
Ком. тича-рэтчи 3 10 6 5 2 3 1 30 Je-кун ком. тича-рэтчи
Дев-лат иш-чи-лэр 1 5 10 4 2 1 23 Лекун дев-лэт иш-чилар
JeKyH 9 67 44 39 21 23 26 4 2 235 JeKyH
Табло 3.
Бунлар да еркэн j а шла р да 9-10 ]ашларында ушагла-рыны 6ypaja вермекдэ, даЬа 6ejyK jauiAapAa 9-10 ]'ашла-рында ушагларыны 6ypaja вермэкда, даЬа 6ejyK j а шла р да бунлар да ушагларыны алмагдадырлар. ФэЬлэ оланларын вэзи^'этлэри назардэн кечирилди_)'индэ, бунларын Бакы харичиндэ олдуглары вэ ja муЬарибэ нэтичэсиндэ гачгын олдуглары керулур. Гачгын оланларын да эксари]]эти фэЬлэдир. Бу фаЬлэлерин ушаглары 6ejyK ]'ашларында да галмагдадырлар. Девлатлэ ишле]ан тэЬсил сэви^эси jyK-сэк оланлар исэ 8-10 ]'ашларында мэктабэ вермэкда, да-ha сонракы ]ашларда бунлар Да ушагларыны вермэкдэ-дирлэр.
Мадди вэзи^эти чох jaxiuu олан варлы ушагларьша раст калмэдик. Бунлар 6ejyK бир еЬтималла ушагларыны евдэ хусуси муэллим тутараг, тэ'лим-тэЬсил вердирирлэр.
Мадди вэзи^'эти илэ лал^карлыг арасында элагэ об-jekra олараг арашдырылдыгында мэктэбэ кэлэнлерин эк-сэриуэти мадди вэзиЦэти ашагы сэви^эдэ оланларын ол-
дугундан вэ бунларын да тэЬсил сэви^'эси ашагы олдугун-дан инди вэзи^'эт гэбул едилмэкдэдир. Анчаг, мадди вэ-зи^'эти ]уксэк вэ тэЬсили ]уксэк валиде]нлер ушагларыны бела мэктэбэ вермэдиклэриндэн, вз ]'анларында тэ'лим вердиклэриндэн, вази^'эт чамаатдан кизлэдилди_]'индэн, ]уксак тэбэгэнин вэзиуэти там вэ гэти" билинмир.
ВАЛИДЕЛНЛЭРИН МАДДИ ВЭ ТЭНСИЛ ВЭЗШЛЭТЛЭРИ илэ ХЭСТЭЛИЛИН ЛАРАНМАСЫ АРАСЫНДАКЫ ЭДАГЭ
Лаш 6-7 8-9 1011 1213 1415 1617 1819 2021 2223 Ле-кун
Анадан догулма олаилар 9 57 39 34 20 18 24 4 1 205 Ана -дан Дог ул- ма О,VII -лтр ]ск ун
Сонрадо! кар аланлар 10 5 5 1 3 3 4 30 Спи- ра,\тп к<тр алан -лар )екУн
Лекун 9 67 44 39 21 21 27 8 1 235 Дек У"
Табло 4.
Валиде;)'нлэрин мадди вэ тэЬсил вэзи^'этлэри илэ хэс-тэмфш ]аранмасы арасындакы элагэ арашдырылмыш, ]'э'-ни хэстэлик анадан догулмамы, рхса сонрадан харичи сэбаблэрдэн олдугу арашдырылмыш вэ нэтичэдэ корул-мушдур ки, хэстэли]ин бо]ук бир Ьиссэси анадан догулма оланлардыр. Бу вэзи^этин бэ'зи сэбэблэри ола билэр. Ва-лиде]нлэри езлэринэ аид бир сэЬви гэбул етмэмэк учун бу шэкилдэ бир психоложи механизм илэ белэ со]лэ]э билирлэр бэ'зи аилэлэрин артыг дэрэчэдэ алкогол алан аилэлэрдэ олдуглары да, а]рыча тэсбит едилмишдир. Чо-
хунун твЬсил сэви^элэринин ашагы олмасындан ушагларын анчаг 2 jairruHAa ешитмадэдинин фаргинэ варанлар бела вардыр. Бу. севи^эдэ ущагьшын кечирди]и хестэли]и ÖHAMajaHAap бела вардыр.
ТэЬсил caBHjjacn jyKcaK оланлар даЬа дэгиг олараг ушагын харичдэн хаста олмасыны, ja'HH сонрадан кар ол-масыны ва ja бир дэрманын та'сириндан, ja ада кечири-лан мининкит, фелч кими хэсталиклардан сонра ]аранды-гыны билдирирлэр.
Сонрадан кар оланлар данышмагы билмирларсэ, бу хэстэл^ин 1-2 ]ашында japaHAbirbiH opTaja rojyp. Ла'ни да-нышмага башламадан карлыг opTaja чыхмыш демэкдир. Чункн данышмагы бачаран Ьеч бир кара раст кэлмэдик.
ТаЬсил cöBHjjacn jyKcaK олан валиде]нлер ушагларын мактаба мунтазам давам етмакларини та'мин едирлэр ва бунларын aKcapnjjaTH да Бакыда ]аша]анлардыр. Бунлар да 8-12 jam групларында давам етмакдэ, бу jaiiiAaH сонра бунлар да а]рылмагдадырлар. Маселан, 6-7 jam арасында сонрадан олма чох аз олмасына 6axMajapar 15 }ашындан сонра да сонрадан кар оланлар мэктэбде галмагда, Aaha артыг анадан кар догулма карлар мэктэбдэ галмагдадыр-лар. Анадан догулан кар ила башга хасталиклар арасында мунасибэт артырылды вэ керулду ки, анадан кар догулан-ларда башга бир хэстэлик олмасы еЬтималы сонрадан кар оланлардан даЬа чохдур.
КАРЛЫБЫН БАШ ВЕРМВ ШЭКЛИ ВЭ КАРЛЫГДАН БАШГА ХЭСТЭЛИК ОЛУБ-ОЛМАМАСЫ АРАСЫНДАКЫ ЭЛАГЭ
Карлы гы олан ушагларын карлыгдан башга хэстэлик-лари олуб-олмадыга арашдырылмыш вэ керулмушдур ки, карлы гы олан ушагларын 6ojyK бир Ьиссесинин башга бир хэстэлщи олмадыгы, 1/3 гэдэриндэ дэ мухтэлиф хэстэ-ликлэрин олдугу кестэрилмишдир. Бунларын ичиндэ эн чох зэка керил^и, даЬа сонра ифлич вэ мининкит кими хэстэликлэ тэсбит едилмишдир. Зэка керили]'и вэ карлы-гын бирликдэ олмасы Ьалы гоЬум евлилиjи ирси вэз^'эти душундурур. Бу Ba3HjjaT гаршыеьшдакы Ьиссалэрдэ на-зарде кечирилэчэкдир.
Анадан кар оланлар Сонрадан кар оланлар Мэ'лум AejHA JeKyH
Карлыгдан башга хэстэлик вар 40 30 1 5 85
Башга хасгелик jox 195 35 5 235
Лекун 235 65 10
Табло 5.
2-чи jepn тичарэтлэ мэшгул оланлардыр. Эн аз гоЬум евлили]и исэ девлэтдэ ишлэ]ан ма'мур тэбэгэсиндэ ке-рунмэкдэдир. ГоЬум силищи вэ лал-карларын калдиклэ-ри болкэлэри мубаИисэ етди)'имизда эн чох Лэнкэран-Гутгашен-Гэбэлэ-Масаллы-Астара белкэлэриндэн даЬа чох rohyM cbahahjh олан ушагларын лал-кар олдугу керун-мэкдэдир. Бу BfjanjjoT Aynja Сагламлыг Тэшкилаты WHO гусурлу ушаглар учун бир риск фактору иди.
ГОЬУМ ИЛЭ АИЛЭДЭ ЕШИТМЭ
хэстэлши оланлХр арасында элагэ
ГоЬумлуг ила аилэдэ башга ешитма габили^'атини итирэнлэр арашдырылды вэ керунду ки, 40 нэфэр уша1 гын Ьэм гоЬум, Ьэм да аилэсиндэ башга фардларин^э лал-кар оланлар олдугу корулду. Буна керэ, ирси фактор opтaja чыхды. А]рыча 2 5-а гэдэр ушагын аилэсиндэ ешитма габили^'этини итирэнлэр вардыр. Фэгэт гоЬумлуг рх-дур. Бур ада енэмли ногтэ гоЬумлуг илэ аилэсиндэ ешитма габили^'этини итирэнлэр оланларда бир кенетик фактор илэ лал-карлыг кврулмэкдэдир. Бу вэзи^'эт бу чур ев-лиликлэр учун рискдир. Бела аилэлэр аввэлчэдэн хебэр-дар едилиб, башга ушаглар олмамышдан тевси^'в едилмв-
лидир. Телевизи]а вэ мэтбуат васитэси илэ бу вэзи^эт элагэдар аилэлэрэ билдирмэли, лал-карын бу хусусда aj-дынлашмасы та'мин едилмэлидир.
ГоЬумлуг вар ГоЬумлуг рх Лекун
Аилэдэ башга ешитмэ габили]]ети вар 40 25 65
Аилэдэ башга ешитмэ габили^ети ]0Х 176 175
Лекун 216 200
Табло 7
ЛАШ ГРУПЛАРЫ ИЛЭ ЕШИТМЭ ЧИЬАЗЫ АРАСЫНДАКЫ ЭЛАГЭ
Ешитмэ апараты илэ ]аш груплары арасында бир арашдырма апарылды. Керунду ки, мэктэбдэки ушагла-рын анчаг 4%-нин бир ешитмэ апараты вардыр. Бунларда ]'а имканлары мэЬдуд бир бир алэтдир вэ ]'а гулаг позуг олдугундан ушаг тэрэфиндэн ишлэдилмир.Ешитмэ чиЬазы илэ Ьеч бир иш корулмэмэкдэдир. Гулагларьшы муа]инэ етди]имиз ушагларын 80%-и ешитмэ апаратындан фа]да керэчэк севи^эдэдир. Ешитмэ апараты олма]ынча, да-нышма тэ'лими дэ олма]ачагдыр. Белэликлэ ушаг ишарэт методу илэ хэбэрлэшэ билмэкдэдир. Бу вэзи^эт бу кун инкишаф, етмиш елкэлэрдэ тэрк едилмиш бир методдур. УшагЛар 2-5 ]ашындан е'тибарэн ешитмэ апараты илэ сэс тэ'лиминэ вэ данышма тэ'лиминэ алышдырылмагдадыр. Бу вэзи^'эти сон белумдэ нэзэрдэн кечирдик. Тевси|)'э-лэр Ьиссэсиндэ изаЬ етдик.
Лаш 6-7 8-9 1011 1213 1415 1617 1819 2021 2223 Ле-кун
Ешит-мэ чи-Ьазы вар 4 1 1 3 1 10 Лекун сшит-мо чи-Ьазы вар
Ешит-мэ чи-Ьазы ]ОХ 9 64 44 39 31 19 27 4 1 225 Лекун ешит-мо чи-11 азы
Лекун 9 68 44 40 22 22 28 4 1 235 Ле-кун
Табло 8
ЛАШ ТРУПУ ИЛЭ МЭКТЭБЭГЭДЭР ТЭ'ЛИМ АРАСЫНДА ЭЛАГЭ
Дал-карлар мэктэбдэки ушагларын ]аш груплары илэ ушаг бахчасындакы мвктэбэгэдэр тэ'лимдэн кечиб-кечмэ-диклэри арасындакы элагэ арашдырылды ве нэтичадэ ке-рунду ки, мэктэбдэки ушагларын анчаг 4% бу мэктебо кэлмэдэн бир тэ'лим кормушлэр. Бу мэктэблэр бир нечэ ил садэчэушагы мектэбэ алышдырмаг илэ вахт итирмэк-дэдир. Ушаг анчаг 8-9 ]ашындан сонра мэктэбэ алыша би-лир вэ мэктэбин е]рэтдиклэрини е^рэнэ билир. Бу вэзн]'-]этдэ мэктэбэгбдэр тэрби]энин вачибли]и орга]а чыхыр. Мвктвбэгэдэр терб^э илэ элагэдар бир китаб Иазырла-дыг . Бу саЬэдэки товснцэлэримизи сон Ьиссэдэ кениш анлатачагыг.
Лаш 6-7 8-9 101 1 1213 1415 1617 1819 2021 2223 Ле-кун
Мэктэ-бэгадер та'лим-дап ке-чиб 9 66 41 38 19 21 27 4 225 Ле-кун
Мактэ-багадэр таОшм- кея-иа]иб 2 3 1 2 1 1 10 Ле-куя
Лекун 9 68 44 39 21 22 28 4 235
Табло 9
МЭКТЭБЭГЭДЭР ТЭРБИЛЭ ИЛЭ МЭКТЭБЭ ИНТИБАЬ АРАСЫНДА ВЛАГВ
Мектэбэ интибаЬ еден лал-кар ушаглар илэ мэктэбэ-гэдэр тэ'лим-тэрби]э аланлар вэ алма}анлар арашдырыл-ды. Вэ нэтичэдэ корунду ки, мэктэбэгэдэр 4% ушаг ен тэ'лимдэн кечэрэк бу мэктэбэ кэлмишлэр вэ бунларын да интибаЬы ганеедичи сэви^'эдэдир. Мэктэбэгэдэр тэр-би]э алмадан кэленлэрин 40%-нин интибаЬы зэиф олмуш, Ьэлэ бунлар 6-8 jaшлapындa бир хе]ли чэтинлик чэкмиш-лэр анчаг 8-9 ]'ашларындан сонра мэктэбэ интибаЬлары мумкун олмушдур. Бу арашдьфма нэтичэсиндэ кэрунмуш-дур ки, бу чур лал-кар мэктэблэринэ мэктэбэгэдэр тэр-би]'э алмыш ушаглары котурмэк , Ьэм тэЬсилин даЬа сур'-этли олмасыны , Ьэм дэ вахтдан сэрфэли истифадэ едил-мэсинэ ушагын чох гыса заманда мэктэбэ интибаЬ етмэ-сини тэ'мин едир.
Мактэбэ интибаЬы зэиф Мактэбэ интибаЬы Лекун
Мэктэбэгэдвр та'лим-тэрби]э аланлар Лох 10 10
Мэктэбэгэдар га'лим-терби]о алма]анлар 82 143 225
Лекун 82 153 235
Табло 10
ЛАШ ГРУПУ ИЛЭ ОДИОГРАМЛАРЫ АРАСЫНДА ЭЛАГЭ ВЭ ЕШИТМЭ АПАРАТЛАРЫНДАН ИСТИФА-ДЭ ЕДЭ БИЛМЭ ЭЛАГЭ С И
Лаш 6-7 8-9 101 1 1213 1415 1617 1819 2021 2223 Лекун
ешитмэ апаратларындан ис-тифадэ едан 7 60 40 35 15 17 20 3 2 199 Лекун
ешитма апаратларындан ис-тифадэ етмэз 2 7 4 4 6 4 7 1 1 36 Лекун
Лекун 9 67 44 39 21 21 27 4 3 235
Табло 11
Лаш групларынын Ьамысыны а]ры-а]ры одиограмла-рыны чэкдик. Бунларын ешитмэ апаратларындан истифа-дэ едэнлэрини а]ырдыг ва валиде_)"нлэри ила корушэрек у]'гун ешитмэ апаратьшы алмаларыны тевси]'э етдик. Ьан-сы апаратын фajдaлы олачагыны вэ моделини ]'аздыг.
Арашдырмалар нэтичэсиндэ кердук ки, ушагларын 82%-и ешитмэ апаратынын jap дымы илэ кбч дэ олса, ешитмэ тв'лими кечсэлэр онларын 6ejyK бир Ьиссэси данышмагы озранэчэк вэ лал-карлыгдан гуртулачагдыр. Бу хусусда hap- ушагын групунун вэзи]]'атини ]'ухарыдакы таблода кестэрдик. Ешитмэ апараты оланларын да Ьэм jeT9pcH3, h9M дэ yjryH шэкилдэ истифадэ олунмур.
н э т и ч е
ЭЛДЭ ЕДИЛЭН МВ'ЛУМАТЛАРЫН МУЗАКИРЭ ЕДИЛМЭСИ
Азэрба}чандакы 235 лал-кар ушаг узэринда апарыл-мыш апардыгымыз арашдырмада бу ушагларын jam, чин-CHjjaT, валиде]нлэринш\ сосиал, иггисади B93HjjaTH, арала-рында гоЬумлуг олуб-олмадыгларыны, лал-карлыгдан баш-га бир хэстэликлэрин олуб-олмадыглары, лал-карларын эн чох Бакы • дахилиндэнми, кэндлэрдэнми кэлдиклэри, лал-карлыгын башвермэ сэбэблэри, }ардымчы бир ешитмэ апаратындан истифадэ едиб-етмэдиклэри, мэктэбэ кэл-мэдэн эввэл мэктэбэгадэр тэрбщэ кечиб-кечмэдиклэри, мэктэбдэ верилэн тэлим-тэЬсилэ интибаЬ едиб-етмэдиклэри, сон олараг да одиограмларына кэрэ, бир ешитмэ апаратындан нэ гэдэр ушагын фа]да корача]и узэринда кениш бир арашдырма апардыг.
Бу ушагларын 84 нэфэри гыз, 151 нэфэри оглан ушагы иди. Лада груплары 6 илэ 23 арасындадыр. Араш-дырмаларымызы аввэла биринчи Ьиссэдэ билдирди]'имиз суалларла башладыг, даЬа сонра hap ушагын гулагыны одиометр алэти илэ ajpu-ajpu тест едэрак, нэтичэлэри Aynja стандартларына yjryH формада кагыз узэринда rejA етдик. РэЬбэр муэллим, валиде]нлэрлэ бирликдэ Aajap-ландирдикдэн сонра одиограмлары мэктэбэ тэЬвил вер-дик. Элдэ етди]"имиз мэ'луматлары икинчи Ьиссэдэки дэ-]арлэндирмэ балумундэ схемлэр илэ табло шаклиндэ изаЬ етдик. Бу Ьиссэдэ да]арландирмэ мэ'луматларынын музакирэсини кечирдик вэ нэтичэдэ тапдыгымыз бу ху-суслара товси]]элэримизи вэ Туркщэдэ, Гэрб дун]асында бу саЬэдэки ирэлилэмэлэри rejA едачэ]ик.
МУЗАКИРЭ
Мектебэ гебул едилэн ушаглар 6-7 ]'ашларындан илк мэктэбэгэдэр тэрби]'э алмадан габул едилирлэр. Мэктэ-бин ]'атылы олмасы ва мэктэбагэдэр тэрби]э кормэмиш бела ]'атылы ]ерэ калан ушаг учун анасындан вэ оз ]ува-сындан а]рылмаг чох чэтиндир. Башлангычда муэллимин о]'рэтди]индан бир ше]' анлама]ан ушагын зэкасындан шубЬэ едилир. Белэликлэ муаллим учун башлангычдакы бу гэнаэт ушаг нлэ марагланманы азалдыр. Психоложи бир стрес ичиндэ олан бела кичик ушаглар алтыны ислат-ма, у]'умсуз, характерсиз давранышларла Иарэкат едир, ичазали олараг евина кетд^'и заман бир да мактабэ дон-мак истэмирлэр. Бу вэзиуэт ушаг учун бир мэктэбдэн узаглашмаг, мактаб горхусу Ьалыны алмагла гаршыдакы иллэрдэ онун мактабла алагасина мане олур.
Мэктэбагэдэр терби^эдэн кечмэдан бела ]атылы мактабэ верилэн ушагларда ге_]'д едилэн Психоложи вэ педагожи эксикликлэр анчаг 2-3 ил эрзиндэ гаршысы алына билир. Бу вэзи_цэт Ьэм заман, Ьэм ушагын зэкасы-нын инкишафы, Ьэм дэ мадди бахымдан бир чох манеэ-лэр торатмэкдадир. Бу уздэн бу чур мэктэблэрдэ вэ ]а бу мэктэблэрдэн узагда оланлар учун илк мэктэбэгэдэр тэрби]э мэктаби тэшкил етдирилиб, бу ушаглар 4 ]ашын-дан е'тибаран 6 ]ашына гэдэр валиде]нлэри ила бирликдэ кундузлэр тэ'лим олмалары -лазымдыр. Валиде;)'нлэринин нэзарэтинда бела илк мэктэбэгэдэр тэрб^'э мэктэблэри кэтирилэн ушаглар тевси^'элэр Ьиссэсиндэ ]'аздыгымыз ТЭБИИ-СеЗЛУ, ЕШИТСЭА МЕТОД техникалары илэ эн аз 1, эн чох 2-5-ил хусуси тэ'лимдэн кечирилмэлидир вэ тэ'лим е]ни темплэ евдэ дэ давам етдирилмэлидир. Ушагын ге_)'д едилэн давранышлары валиде_]'н тэрэфиндэн рэЬ-бэр муэллиме билдирилмали вэ бирликдэ ушагын харичи дун]а илэ тамасы тэ'мин едилмэлидир. Ушаг ]'аваш-]аваш аэввалчэ оз этрафыны, сонра ]'ахын чеврэсини, даЬа сон-ра ичэрисиндэ олдугу мэдэницети танымалы вэ ондан Ьуркмэмэлидир. Индики лал-карлар мэктэбинэ верилэн 6-7 ]ашындакы ушагларын оз }ашларындакы нормал ушаглар гэдэр харичи алэми танымырлар. О ки галды онлар бу мэктэбдэ тэк ]аша]а билсинлэр.
Лаш груплары нэзардан кечирилдикдэ 6-7 ] а шла рында мактабэ давам едэн аз олдугу кими, 14-15 ]ашындан
сонра да мэктэбэ давам еден ушаг cajú кетдикчэ азалыр. Эн чох давами^'эт 8-13 ]ашлары арасындадыр. ДаЬа 6ejyK j а шла р да а]рыланларын эксэри^'эти газ ушагларыдыр. Гыз ушаглары еркэнлик jauibina кирдикдэн сонра психо-сексуал бир Ьадисэ иле гаршылашылмамасы учун вали-де]нлэри тэрэфиндэн мэктэбдэн кери алынырлар. Бунун башлыча свбеблэри мевчуд мвктэбдэ газ-оглан гарышыг ja-гылы бир тэ'лим кечирмэкдэ 23 jaiiibiHa гвдэр оглан ушагларынын олмасыдыр. Сосиал вв эхлаги тарби^эдэн там шэкилдэ истифадэ еде билм^эн ушаглар арасында психо-сексуал еЬпуачлара нэзарат етмэк чох чэтиндир. Буну керэн валиде]'нлэр гызлары бе]'у]унчэ, онлары мэктэбдэн чыхардырлар. Мэктэбдэ галан газлар исэ хусуси промлемлэрин сэбэби илэ галырлар. Бунлар елкэнин ичиндэ олдугу муЬариба илэ баглы ушагларын карлыгы-нын харичиндэ зэка вэ бэдэнсэл гусурлардыр. ToBCHjja-лэр Ьиссэсиндэ тввси^'аларимизэ кениш jep вердик. Мэктэбэ давам едэн ушагларын 6ajyK бир Ьиссэсинин мадди свви]]эси ашагы олан Ьиссэдэн оланлардыр. Бир чоху!гун бабасы фэЬладир, бир гисми тичарэтлэ мэшгул оланлар, ан аз олаклар да довлэт идарэсиндэ ме'мур оланлардыр.
Мэктабэ давам едэн ушагларын эксэри^'эти мадди b93hjj9th ашагы олан Ьиссэдэндирлэр. Бир чохунун атасы фэ1глэдир. Бир гисми тичарэт илэ мэшгул оланлар, аз бир Ъиссэси исэ девлэт идарэсиндэ мэ'мур оланлардыр. Мадди вэзицэтлэри jaxmbi оланлар ушагларыны, ja бу чур мэктэблэрэ вермирлэр, ja да евлэриндэ хусуси муэллим тутараг бу тэ'лими евлэриндэ давам етдирирлэр. ФэЬле оланлар умуми^'отлэ, Бакы харичиндэн кэлирлер. Хусуси-лэ Лэнкэран-Гутгашен-Гэбэлэ-Астара белкэлэриндэн да-ha чох кэлирлэр. Валиде]'нлэри фэЬлэ оланлар, мэктэбдэ да ha чох галырлар вэ ëejyK ]ашлыларын aKcapHjjaraHH бунлар тэшкил едирлэр. Бу фэЬлэлэрин вэ Бакы харичиндэ оланларын ушаглары илэ интибаЬы чох аздыр вэ ушагларыны мэктэбэ вердикдэн сонра узун заман Ьеч ахтар-мырлар. Бу B93Hjj9T ушага психоложи бахымдан вэ та'-лим-тэЬсилинэ дэ тэ'сир кэстэрмэкдэдир. ©зуну ТЭК вэ итирилмиш hncc едэн бир элилэ муэллимин ]ахынлашма-сы вэ тэ'лим-тэЬсил вермэк дэ чох чэтиндир. Онсузда фэргли бир ортамда нормал шэртлэрдэ Bépa/vMajaH тэ'-
лим бу ушаглара психоложи чэЬэтдан манфи тэ'сир кес-терир. Бир дэ валидермеринин опларла марагланмамасы, оплары кеч-кеч ахтармасы онлара психоложи тэ'сир кос-торир. У1гутмамалыдырлар ки, бу ушаглар нормаллардан даЬа артыг бир севки вэ шэфгэтэ мвЬтачдыр.
Мэктэбэ давам едэн ушагларын 6ejyK бир Ииссэси Бакынын харичиндапдирлэр. Бу ушаглар галдыглары jep-лэр узаг олдугундан ичазэ илэ евлэринэ кетдиклэриндэ узун бир вахтдан сонра тэкрар мэктэбэ кэлирлэр. Белэ-ликлэ, та'лимэ ара вермэлэри опларын о]рэнмэлврини чэтинлэшдирмэклэ даЬа чох иллэр мэктэбдэ галмаглары-на мэчбур едир. Мэктэбэ jaxbin jauiajait\ap исэ,мэктэбэ даЬа jaxuibi давам едир, даЬа гыса заманда мэктэбдэп ала-чаглары тэ'лимлэри алдыглары учун бунлар мэктэби даЬа еркэн ]ашларда тэрк етмекдедирлэр. Мэктэбэ jaxwn ja-inajaH аилэлэр, Ьефтэ сонлары ушагларыны jaib\apuna апардыгларындан (ев-мактэб) икили jauiajbiui тэрзи даЬа позулмадан давам етмэкдэдир. Белэликле, бела ушаглары узуп заман оз тэбии ортамларыпдан гопартмаг мумкуп ол-мур. Бу вэзи^'эт гаршыда онларын топлумсал hejaT тэрзи-нэ rajnauiMacbiHa тэ'сир костэрэп вачиб бир сэбэбдир.
Бу уздэн мэктеб-аилэ мунасибэтлэри даЬа сых ол-малы вэ бу хусусда валиде]нлер мэ'луматлапдырылмалы, опларын jaxbiHAaH марагланмасы иле анчаг бу тэ'лими та-мамла]а билэчеклерини екс тэгдирде тек терефин тэ'ли-мин ушаг узэрйпдэ чох бир тв'сиринин олмадыгы валило jiiAop о сых-сых изаЬ едилмэлидир. Бу хусусда да тов-си|)'элер Ьиссэсинде фа_]'далы изаЬатлар вермиш олдуг.
Мектебдэ кечирилен нэзарэтлэрдэн ве истер муел-лим реЬбэрлерден вэ истерсе де валиде]'плэрден элдэ ет-дирмиз мэ'луматлар ишыгында лал-карлар мэктэблерин-дэ ушагларын эксэри^'этишш анаданкэлмэ лал-каролугу корунур.Бу вэзи^'этин ргин ки, керчэк терефи вардыр. Фэгет даЬа чидди арашдырмаларын апарь1лмасы учун бун-дан сонра Азерба]чанда догум евлериндэ вэ ушаг хесте-ханаларында истифадэ сдилмэк учун формалар инкишаф етдирмек лазымдыр. Бу формаларда Ьамилэаналар учун бе'зи вачиб суаллар rejA едилмэлидир вэ hep ил ушаг хэс.тэханаларындан статистик ме'луматлар алыб, бунлары rejA етмек лазымдыр. Чунки бизим елде етди_]'имиз мэ'луматлар инди валиде_]'нлэрдэн алынан чаваблара да]'аныр.
Бу' чур суаллара Ьэр ананын дузкун чаваб верэчэ]'и да шубЬэлидир. Бир чох ана ушагынын ешитмэдэдини 2-3 ]'а-шына гэдар анламыр. ЭЬали арасьшда бэ'зи ]'анлыш фи-кирлэр да буна мане олур. Ба'зи аилэлэр ''сонралар ачы-лар, дузэлэр" дeja , Ьэлэ да умид ичинда козлэ]анлар бела вар.
Гусурлу ушагларын лал-карлыгы амала кэтирэн сэ-баблэрини бир олкэдэ арашдырмаг, лал-кар ушагы муали-чэ етмэкден даЬа асан ва фа]'далыдыр. Лэ'гин ки, бундан сонра олкэнин тэ'лим-тэЬсил ва сэЬи^е си^асетинда бу чур арашдырмалар ]'ер тутар. Лал-карлыг ила гоЬумлуг арасьшда влага назардэн кечирилди_]'индэ, карулур ки, бутун дущада олдугу кими Азэрба]чанда да гоЬумлуг ила лал-карлыг арасында мусбат бир влага вардыр. Хусусила кандлардэ бу чур евлилик чох олдугундан ирси фактор-ларла бир чох бэдэнсэл гусурлар о рта] а чыхыр. Бакыдакы лал-карлар мэктабинда да Ьам лал-карлыг, Ьам да лал-карлыг харичиндэки хэсталиклара гоЬумлугун тэ'сири олдугу керулмушдур. Бунларын ичинда эн чох зэка керили-)и орта]а чыхмышдыр. Амма бу вази]]эт керчэк бир зэка керили]и шэклиндэ де}илдир.Чунки 6 ]ашына гэдэр зека-нын инкишафы учун Ьеч бир мэктэбэгэдер тэрби]э алма-]ан ушаг бирдэн-бирэ чох мухтэлиф бир ортама кэлирсэ, бу ортама интибаЬы элбэттэ ки, ч'этин олачагдыр. Психо-логларын бэ'зиси, зэка Ьаггында зэка ]'ени вэзи^'этлэрэ зеЬнин эн ]ахшы шэкилдэ у]'масы демэкдир. Бу ушаглар даЬа ичэрисиндэ олдуглары ортама там-там у]'гунлаша билмирлэр. О ки галды, ]ени ортама-мэктээ у]'гунлаша билма]эн ушаглар зэка керилщи де]илэрэк верилмэси ла-зым олан тэ'лим-тэЬсилдэн дэ там истифадэ едэ билмир. Тэвси^элэримиз Ьиссэсиндэ бундан нечэ чыхыш рлу тапмаг мумкун олдугуну билдирдик.
Лал-карлыг илэ бирликдэ керулэн зэка вэ о]ранма чэтинли)'и чэкинмэси бу. хэстали]ин эсас хусуси^этидир. Инсан зэкасына карлыг гэдэр тэ'сир кестэрэн вэ онун инкишафына мане олан Ьеч бир бэдэн гусуру ]охдур. Ху-сусилэ дэ, Азэрба^чанда лал-карлыг тэ'лими чох кеч ве-рилдэд'индэн буна баглы бир зэка керили_]'и вэ о]ранма чэ-тинлщ'и олачагдыр. Бурада 2 эсас чэЬэт вардыр. Биринчи-си, бу чур эксикли_)'и мумкун олан эн кичик ]'ашдан, 2-3 ]ашыидан е'тибарэн башламаг, икинчиси исэ, экэр кеч
галмышдырса, бела ушаглара тезликла бир ешитма 4Hha-зы алараг, сур'этли бир тэ'лим ила вахт итирилмэсинин гаршысыны алмаг лазымдыр. Чунки тасбит етди]имиз зэка керил^и сун'идир. Та'лим 6ojyK олчуда мумкундур. Лал-карлыг ила бирликдэ корулан дикар бир хесталик шакли психоложи у)'гуплашмама вэ мухтэлиф руЬи проб-лемлардир. Бу чур ушаглар ичларинэ гапалы вэ пассив олурлар. Вахтында rajnашдглрма тэ'лими там верилмаддуи учун нормал ушаглара нэзарэн, даЬа Ьэрэкэтли вэ этра-фына зарэр веричи типлардир. Буплар бу ушаглардап козлэнан давранышлардыр. Бурада эн вачиби, бела ушаг-ларын валидез'плари вэ pah6ap муэллимлэри бунлара гар-шы бир аз даЬа анла]ышлы давранмаларыдыр.
Лал-кар ушагларын ajpbi-ajpbi однометр чиЬазы ила одиограмлары чэкилмиш, бунларын чох 6ojyK бир Ьиссэ-синэ сада сасларинэ раст кэлинмишдир. Бунларын 8 2%-и на ]ардымчы бир ешитма алати TOBCHjja едилмишдир. Бу ушагларын 1%-нин ешитма апараты олуб,'буплар да je-тарсиз рус малы чиЬазлар олуб, бу ушагларын еЬти]ачына чаваб верачак сави^'адэ апаратлар олмадыгы керулму-шдур.Ешитма апаратыны гулагда тутан вэ hap ушага аид хусуси Ьазырланан гулаг гэлиби олмасы лазымдыр. Тэас-суф ки, мактабдаки бир ушагда бела она аид олан гэли-бин олмадыгыны кордук. Бу шэкилдэ гулаг гэлиби олма-дан эн кучлу чиЬазы олса да, ешитмэ фа]далы олмаз. Чун-ки, галиб гулага yjryu душмэзсэ, фит сэси чыхардар вэ ушаг алати истэсэ дэ таха билмэз. Бунун учун тезликла бир ешитмэ гэлиби истеЬсал едэн ател]е лаборатори]асы тезликла фэал1щэтэ кечирилиб, бу ушаглара гулагларыпа кора, хусуси гулаг гэлиби дузэлэлдилмэлидир. Вэ ушаг бо]удукда гэлиблар дэ, ]енидэн дузалдилмэлидир. Ajpbrea ja Авропа олкэлари ила, ja да башга бир елкэнин ешитма алэтлэрипи сатан фирма илэ мугавилэ багла]'ыб, бир ешитмэ алати сатан фирма гурмаг лазымдыр.Чунки бу ушагларын так шансы белэ ]ардымчы бир алэтилэ ешит-малэрини тэ'лим еда билэрлэр. Башга чур бунларын адам-ларла га_]'па]ыб-гарышмасы чох чэтин олар.
Лал-кар ушагларын мэктэбдэки тэ'лимэ интибаЬлары арашдырилмыш вэ корулмушдур ки, мактэба jenH башла-jan ушагларын 10%-и анчаг мэктэбэ интибаЬ едэ билир-лэр. Бунларда ja мэктэбэгэдэр тэ'лим кермуш вэ ja аилэ-
си Бакыда отуран ушаглардьф. Бакы харичиндэн кэлэн ушагларын' эксери^эти илк иллердэ верилэн тэ'лимэ ин-тибаЬ еде билмирлэр. Бу чох вачиб мэсэлэдир. Тв'лимин мегсэди ушагларын тэ'лиминдэ олан аксикликлэри тамам-ламаг ва ]'анлыш алынмыш тэ'лими дузэлтмэк олур. Экэр верилэн бир тэ'лимин чатышма]'ан чэЬэтлэри оларса, ону чох сур'этлэ тамамламаг лазымдыр.
Бу мэктэблэрдэ кердук ки, кичик ]ашларда бура]а кэлэнлэрин тэ'лим-тэЬсилэ интибаЬы чох чэтиндир. Му-эллим анчаг 2-3 ил сонра эсил тэ'лим-тэЬсили вера би-лир. О Ьалда бу узэринда дурмаг у]'гун де]ил. Бунун учун тевси^'элэр Ьиссэсиндэ jaздыFЫмыз ]ени бир тэ'лим-тэЬ-сил анла]'ышы ила тэ'лим-тэЬсил сщ'асэтиндэ да_)'ишиклик етмэк лазымдыр. Чунки бу гусурлу ушагларын дэ]эрлэн-дирилмэси вэ онларын эмэ_]'индэн истифадэ едилмэси он-ларын инкишаф етди|'инин эламэтидир. Экэр бир груп бу гусурлу инсанлары Ьэлэ да бир паразит керурсэ вэ бунун учун тэдбирлэр кармурларсэ, о заман бу топлуму инкишаф етмиш, мураффэЬ бир елка кими гэбул етмэк чох чэтиндир.
тевсшлэлэр вэ тэмэнналар
Азэрба]'чанда 1995-чи илда 235 ушаг узэриндэ апар-дыгымыз бу елми иш, бу топлумдакы бутун лал-кар ушаг-лара шамил едилэчэк шакилдэ у]'гунлашдырылыб. Сечи-лэн суаллар, истифадэ едилэн техника илэ 10 мин ушаг да олса, е]'ни нэтичэни верэчэкди.
Хэзэр дэнизиндэн кетурулэн бир стакан су, дэнизи долдурмаса да, о бу дэнизин хусуси^этларини езунда экс етдирэр. Бизим да бу елми ишимиз Азэрба]чанда кэ-мицэтдэн чох, ке]фи]]ат бахымындан эЬэми^'атлидир. Мэгсэдимиз Aзэpбajчaндaкы лал-карлыг тэ'лим-тэЬсили-нин бу кунэ гэдэрки психо-одиоложи-педагожи вэ тибб бахымдан эjpэнмэк учундур. Вэ сечилэн 235 лал-кар ушаг да (6-23 ]аш арасында) бизим ишимизэ кэмак етди. 2-чи вэ З-чу Ьиссэдэ тафсилатлы олараг, эксик вэ ]арым-чыг ]'ерлэри билдирдик. Бу Ьиссэдэ тэсбит етди]'имиз бу чатышмамазлыглара, Турки]еда, Авропа елкэлэриндэ не-чэ арадан галдырдыгларыны, на кими jeни техники ]'ени-ликлэр олдугуну билдирдик. Бунлары вермэ]э чалышача-гыг. Мэгсэдимиз эввэлчэ дэгиг диагноз гojмaг, сонра да-
]эрлэндирмэк, даЬа сонра да муалича етмэкдир. Бу Ьиссэ диагноз ва дэ]эрлэндармадэн сонра калан муалича Ьис-сасидир.
тевсшлэлэримизи БУ башлыгларла тэгдим
ЕДИРИК
1. Азэрба]чанда та'лима 6 ]ашында башланылмаг-дадыр.Бу вази^'эт Авропа ва АБШ стандартларына кора чох кеч ва зэрарли бир замандыр. Бу ушагын дил, зэка ва дикар 6ejHH фэали^'этлэри илк 5 ил ичэрисиндэ бо]'ук олчудэ тэшэккул етмэкдэдир.
Ушагын эн енэмли денэми гэбул едилэн 1-5 jam арасы тээссуф ки, Азэрба]чанда олу бир данэм олараг кечир. Бунун учун нэлэр едилмэлидир. hep iiiejHH вэ хэс-тэли]ин эн еркэн диагнозу нэ гэдэр вачибдирсэ, лал-кар-лыг учун бу B93Hjj9T даЬа вачибдир. О "Ьалда диагноз мум-кун исэ 1 ]ашында го]улмалыдыр. Бунун учун Ьазырлады-гымыз бир китабда практики олараг, hep аилэнин ушагы-нын ешидиб-ешитмэди_]'ини aiiAaja билэчэ_)'и мэ'луматлары ]аздыг. Ajpbrea, институт нэздиндэ гурулачаг олан бир ешитмэ лаборатори]'асында ojyH одиометри илэ ушагларда сэда]а гаршы диггат олуб-олмадыгыны анламаг мумкун-дур. Экэр ушаг ешидирсэ, бунун аилэсини тэ'лим программна дахил едиб| институт илэ иртибатлы олараг ушагын-дан давамлы олараг, рэЬбэр муэллимлэрэ мэ'лумат кэтир-масини тэ'мин етмэк учун лазымдыр. Ушагын валиде^шне мэктэбэгэдэр тэ'лим учун Ьазырладыгымыз китабдан ве-риб, 1 ]'ашындан е'тибарен бу ушага нэ кими давранышла-ры га за 11 ды р ылма с ы лазым олдугуну е^рэтмэк лазымдыр. Белэликлэ, ушагын валиде]'нини бир муэллим Ьалына кэ-тирмэк лазымдыр.
Чунки апарылан арашдырмаларда корулду ки, бэдэн гусурлары олан ушагларын та'лиминдэ валиде]нлэрин иш-тирак етмэси, ]ардымы эн мусбэт вэ фа_)'далыдыр. Лал-кар ушагын валиде_]'ниндэ бизим эн 6ojyK потенсиалымыздыр. Бурада енэмли олан бу потенсиалы бир чох мэ'луматлары бэлли бир истигамэтэ з'енэлтмэкдир. Тэ'лимдэ эн сэрфэ-ли метод будур.
Бу метода Твбии-Сезлу-Ешитсал методу AejHAHp. Бу методун техниклэри валиде]нлэрэ е]радилирсэ, валиде]н-лэр эн мушфиг бир муэллимдир. Онда олан аналыг шэф-гэти вэ севкиси елэ бир тэ'лим opTaja rojap ки, буну эн jaxuibi муэллимин етмэси мумкун де]илдир. Демэк ки, бэ-дэн гусурлу лал-кар ушага ]ахынлашмаг тэрзинин илк ад-дымы эн еркэн jauy\a диагноз, икинчи аддымы онун ез валиде]нинин бир чох тэ'лим-тэЬсил техникасы илэ тэ'-мин етмэк вэ онун имканларындан истифадэ етмэкдир. Бу бир идарэтетмэ ишидир вэ енэмли олан системи тэш-кил едир. Систем олдугдан сонра ишлэмэсми чох асан-дыр. Бунун учун психоложи коллечдэ одиолоки]а дэрси-нэ кедирэм. Бу одиолоюу'а дэрсиндэ З-чу синиф шакирд-лэринэ одиолоки^анын техникаларыны в}рэдирэм. Кэлэн ил дэ бу Тэбии-Сэзлу-Ешитсэл методу о]радачэ]эм.
Бу jeHH тэ'лим методуну в]рэнэн коллеч шакирдлэ-риндэн бэ'зилэрини бу тэ'лимин рэЬбэр муэллими тэ']'ин едэчэ]ик. Бу муэллимлэрлэ бу техниканы Азэрба]чанда jajMara чалышачагыг.
- Тэбии-Сезлу-Ешитсэл метод нэдир?
Бу методун эсасы ушагын еркэн диагнозу вэ нормал ибтидаи мэктэблэринин нэздиндэ гурулан 5-109 нэфэр-лик багчалардан ибарэтдир. Ьэр кучэ (мэЬэллэ) мутлэг бир ибтидаи мэктаб вэ ja бир багча вардыр. Бу багчада бир синифи бела ушаглара ajupMar лазымдыр, 5-10 нэ-фэрлик бу синиф о кучэдэ jaxbm jamajaH айлэлэрин ра-Ьатлыгла кедиб-кэлэ билачэ]и ]ерлэрде олмалыдыр. Бу методла синифлэрэ 3 jauibiHU битирмиш вэ 4 jamuna башламыш ушаглары алмагла башланыр. ©зунэ хас бир тэ'лим-тэЬсил програмы вардыр. Cahap тездэн ушагын СэЬэр тездэн ушагын анасы ушагыны бэлли бир сатда бу синифэ кэтирир. Синифдэ ушаг анасы илэ бирликдэ оту-рур. РаЬбар муэллим эввэла ушагларын аналары илэ тэ'лим кечирирлэр. Сонра кундэлик олараг, дэрс програмы-ны ушагын анасы илэ бирликдэ ушага тэтбиг едирлэр. Бу-рада тэтбигатчы анадыр. Бэлли саатларда кечилэн дэрс-лэрдэн сонра ушагын евдэ оху^ачагы дэрслэр ананын дэфтэринэ rejVv, едилир вэ ушаг анасы илэ бирликдэ еви-нэ кедэр, валиде]нинин евдэ о]рэдэчв]и лазым олан мэ'-луматлары дэфтэрэ rejA едир. Ертэси кун мэктабэ кэлди-]индэ рэЬбэр муэллим верилэн давранышлары ушагын
дэфтэринэ rejA едэр ва ушагда кезленэн давранышлар учун бир чэдвэл Ьазырланыр. Белэликлэ, ajAur олараг, ушагын hapaAan-hapaja кэлдэд'и вэ Ьансы ногтэдэ олдугу автоматик олараг нэзарат бурада диггэт ]етирилмэси ла-зым олан эн вачиб xycycHj'jeT методун адыидан да анла-шылачагы кими eiiiHTMeja ва данышмага да]'анан бир метод олдугу учун мутлег ушаглара бир ешитма апараты алынмалыдыр вэ тэ'лим бу ешитмэ апараты илэ вери-лмэлидир.Бу хусусда ]етишмиш pahöap муаллимлар апа-рат Ьаггында валиде]нлэрэ мэ'лумат верэчэклэр. Апарат cajacHHAa ушаг сеслери ешидэрэк езу да тэкрар едэчэк-дир. Чунки бу ушаглар кардыр. Лаллыг ешитмэдиклэри учун opTaja чыхмышдыр. Экэр ешидэрлэрсэ вэ тэ'лим ке-рэрлэрсе, лал-карлыг ортадан галхачагдыр. Бу заман иса додагдан охумаг техникасына устунлук верилэчэкдир. Вэ бу метод ишара илэ тэ'лими мутлэг арадан галдырачаг-дыр. Бу шэкилдэ 2-3 ил тэ'лим керан ушаг даЬа сонра ja-тылы бир лал-кар мэктэбина гэбул едилса, орада да ин-кишаф едэчэкдир. Чунки алдыгым тэ'лим-теЬсил ону бир бэнзэридир.
Лал-карлар мэктэбиндэки jam групларыны нэзэрдэн кечирДи]'имиздэ бу мэктэблэ 6-7 ]ашларында давам едэн аз олдугу кими, 1 4 }ашындан сонра да, галанлар азалмаг-дадыр. 13-14 ]ашындан сонра галанларын нэ учун мэктэ-би тэрк етдиклэрини арашдырдыгда бунларын бир нечэ сэбэбдэн ]арандыгыны кордук. Эввэла 6ejyK ]'ашларда тэрк еданлэрин чох Ьиссэсини гызлар тэшкил едир. Гыз-лар 13-14 ]'ашындан сонра бэдэнчэ огланлара нисбэтэн даЬа кестэришли олдугундан бунларын аилэлэри бир пси-хо-сексуал проблемлэ гаршылашмамаг учун ушагларыны бу ]ашдан сонра мэктэбдэн алырлар. Вэ бу мэктэблэрин вере билэчэ]и те'лимдэ анчаг бу jama гэдардир. Бу ]ашдан сонра верилмаси лазым олан мевчуд бир сэнат тэ'лими j'стерли олмадыгы учун вэ бунларын ал га б или j j э тл а р и чох инкишаф етмэди]'и учун валиде]нлэр бу гэдэр тэ'лими кафи пфютлэндирирлэр. Гэрб елкэлариндэ бу чур лал-кар ушаглар бэ'зи эл ra6m\Hjja™ ишлэрини нормалдан даЬа jaxuibi керэ билир вэ даЬа артыг сэбр костарирлар. Бу-нун учун бу мектэблэрдэ 13-14 ]ашындан е'тибарэн бу ушаглар хусуси габил^]этлэринэ корэ, саЬэлэрэ ajpbL\Ma-лы ва jeHa раЬбэр муэллимларин нэзарэтиндэ елкэдэки
мухтэлиф сенат ишлари ве фабрикаларда татбиг едил-макдадир; Герб елкэлэриндэ иш ]'ерлэриндэ бадан гусурлу ишла]анлэрдан верки алынмьф. Бу Ьаглардан истифадэ еда билмак учун иш ]'ерлэриндэ бела бадан гусурлу олан-лардан устунлук верилир.
Мэцэлэн, - бакырчылыг, бакыр газан истеЬсалы иши рискли бир масаладир. Амма лал-кар учун де]'илдир. 1415 ]'ашында бир ушаг бакыр-эл санати ишинда ]'етишир. Сун'и чичакчилик бу кун дун]а ихрачатла машгул олан бир сектордур. Инкишаф етмиш елкалардэ эн сун'и чи-чак ва техникалары бир лал-кар мактабинда гурулур ва бу лал-кар мэктаби бир кичик фабрика олур. Бурада ча-лышачаг гызлар узун заман даЬа гала билирлэр. Ва бир сэнэт, амак саЬиби ола билирлэр. Бунун кими бэ'зи елкэ-лэр бу кун бутун дун]'а]'а о]'унчаг сатыр. Ушаг сц'унчаглары бу кун бир сэна]'е голу Ьалына кэлмишдир.Бу лал-кар ушаглар белэ бир фабрикада сабирлэ бу ишлври кара би-лэрлэр. Вэ алкэдэ игтисади^'атынын инкишафына нормал адамлардан даЪа артыг кемэк кестэрирлэр. Гэрб елкэлэриндэ гусурлу вэтэндашларына вердеди бир чох сосиал Ьугугларла, гусурлулар топлумда нормаллардан даЬа ]'ах-шы газанча саЬиб олмагдадырлар. Бувэзи^эт онлара топлумда бир е'тибар газандырмагда вэ мэ'нэви jeндeн куч-лэндирмекдэдир.
Летишкин Ьалына калмиш гызлары, ajpы бир гыз лал-кар мэктэбиндэ онларын психоложй, руЬи вэ педагожи хусуси^'етлэри ичиндэ тэ'лим кермэлэрини тэ'мин етмэк учун онларын бу мэктэблэрэ давам етмэсини тэ'мин едэн дикэр фактордур.
Чунки 14-15 ]ашына калмиш бир гызыны 23 ]ашын-да бир оглан илэ бэрабэр е]'ни мэктэбдэ керан бир чох валиде^ азу раЬат олараг, гыз ушагыны мэктэбэ калдар-ма]'ечэкдир. Онун фикри Ьэмишэ мэктабдеки гызынын ]а-нында олачагдыр. Бир муддат сонра езу бу психоложи стресдэн гуртармаг учун ушагыны мэктебдэн алачагдыр. Демэли, эркэнлик ]ашына чатмыш гыз ушагларыны оглан-лардан а_)'ырыб, бунлары з'алныз эркэн гызларын давам ет-ди]и бир ихтисас мэктэбиндэ топламаг вэ бу мактэбдэ бир сэнэт тэ'лими кермэк, гыз шакирдлэрин Ьэм давами]-]'этинэ имкан ]арадачаг, Ьам дэ тэ'лимдэн даЬа ]'уксэк нэ-тичэлэр алынмасы олачагдыр. Бу гыз ушагларынын елкэ-
нин игтисади вэзи^этинэ дэ та сирлари да артырылмыш олачагдыр. Догумдан сонра hap Ьансы бир факторла лал-кар олан гыз ушаглары данышма в а додагдан гапма методу е]'раниларса, бунлар нормал шахслар евлана билар ва бунларын нормал ушаглары да ола билар. Бутун масала бунлара психоложи бир pyh Ьалы aoibiAaja билирлар.
Лал-карларын Бакы даимы даЬа чох, joxca Бакы ха-ричиндаки балкаларданми даЬа чох калдиклари Ьаггында апардыгымыз арашдырмада кардук ки.бу мактаба Бакы харичиндэн даЬа чох, хусусила дэ валиде]нлэри фэЬлэ олан ушаглар давам етмэкдэдирлэр вэ 6ejyK ]'ашларда да бу белкэлэрдэн галмагдадырлар. Бу вэзи^этин мэнфи тэ-рэфлэри дэ мовчуддур. Лал-карлыг тэ'лими аилэ ила бир-ликдэ кечирилэн топлу бир тэ'лимдир. Лалныз муэллим илэ олачаг иш де]илдир. Бу уздэн лал-карлыг тэ'лиминдэ бир баша валиде]'нлэр иштирак етмэлидирлэр. Бакы хари-чиндэ, узаг белкэлэрдэ отуранларын мадди вэзи)']'эти ашагыдыр. Онларын те-тез Бакьца кэлмаси мумкун де]ил-дир. Бу сэбэбдэн чох cejp9K олараг ушагы илэ мараглана билирлэр. Бу вэзи]рт ушагын психоложи вэзи^'атинэ вэ аилэсинэ дэ та'сир кестэрир. Бунун учун бэлли inahap-лэрда ибтидаи мактэблэрин нэздиндэ кичик лал-карларын тэ'лим мэктэблэри ачыб Бакы кими бе]ук шэЬэрлэр-дэки мэктэблэри исэ али-ихтисас мэктэблэри Ьалына кэ-тирилмэли, Бакы кими jepAapa харичдэн кэлэнлэра бэлли бир тэ'лим програмыны битирдикдэн сонра, бурада бир мэсэлэни ихтисас газанмаг учун кэлмэлидир. Бу hajaTa кечирилэ билирсэ, тэ'лим заманы чох 6ojyK дэ]'ишиклик japaHMbiui олур.
Лал-карлыг бу кун Авропа, АБШ ва Турки]эдэ енэмли з'ениликларлэ тэкамул етмишдир. Вэ апарылан арашдырмалар кастэрмишдир ки, белэ гусурлу ушагларын хэрчлэрини бутунлуклэ девлэтин едэмэси чэтиндир. Буна элавэ ]'ардым олараг, инкишаф етмиш елкэлэрдэ лал-кар-ларла элагэдар конуллу ]'ардым гурулушлары, дэрнэклэр гурулмушдур. BojyK xejpnjja чэми_йэтлэри, муэссисалэри japaHMbiuiAbip. Бу xejpHjj9 муэссисалэри вэ japAbiM дэр-нэклэринин апардыгы ишлэр чох jepAa давлэт ]ардымла-рындан даЬа артыг олмушдур. ©намли олан бу чур дэрнэк вэ xejpHjja чами^этлери гуран шэхслэри тапыб, онлары идарэ етмэкдир. Лэ'ни илк Ьэрэкэти башлатмаг чох вачиб-
дир. Бу дэрнэкларин тэшкил етдиклэри баллар, эршнчэли кечэлэр, идман програмлары, hemp етдиклэри журнал вэ гэзетлэр, чох фасады ишлэр кермэкдэ башга елкэлэрдэ-ки мэктвб вэ дернаклерлэ гаршылыглы ]ардымлашмалар, кэзинтилэр тэшкил едирлэр. Бу чур сосиал фэали^'этлэр Ьэм девлвтин узэриндэки jyKy ]ункуллэшдирмэкдэ, Ьэм дэ бу ушагларын чэми^'этдэ га_)'нашмасыны тэ'мин едир. Бунун учун радио, телевизщ'а, гэзет вэ журналларла бу-нун кими хе_|'ирсевер вэ бела мадди вэзи^'эти jaxuiu олан шэхслэри бир apaja кэтириб тэшкилатлашдырмаг jaxuiu олачагдыр. Ондан сонра башламыш олан бу иши онлар чох hj'h бир шэкилдэ кетурурлэр.
Институт нэздиндэ бир ешитмэ лабораторэдасы вэ хусуси гулаг гэлиби дузэлтмэ aTeAjecn илэ ешитмэ апара-ты дузэлтмэ Ьиссэси гурма ишлэрини керурук. Бурада гу-•рачагымыз бу лаборатор^а AyHja стандартларьшда hep чур ешитмэ габилнуэтинин итирилмэси вэ диагнозуну тэсбит едэчэк чиЬазларла тэ'мин едилэчэк. А]рьгча бир харичи техниклэрэ хусуси гулаг гэлиби дузэлтмэк метод вэ техникасыны о]родэрэк, бела ушаглара ешитмэ чиЬаз-ларындан истифадэ едэнлэрэ буну гулагда тутмагы тэ'мин едэн гэлиб дузэлдэчэ^ик. Психоложи коллечдэ 50-]'э гэдэр ушага одиолоки]а дэрси BepMeje башладыг. Кэлэн ил бу ушаглар Ьэм лал-карлар мэктэбиндэ практика кечэ-чэклэр, Ьэм да бу ешитмэ лаборатори]асында тэдгигат апарачаглар. Тебии сезлу-ешитсэл метода да е]рэнечак олан бу тэлэбэлэр мактэби битирдикдэр сонра билдирди-jhmh3 бу Ьазырлыг синфиндэ рэЬбэр муэллим олачаглар. Бунун Ьазырлыглар ичэрисиндэ]ик. Бу елми арашдырма-мызы ТэЬсил Назирли]инэ бир арашдырма рапорту ола-раг тэгдим едиб, кэлэн ил jenn бир лал-карлыг методу илэ тэ'лимэ ]ахындан кемэк етмэ]и планлашдырырыг. Бе-лэликлэ, мустэгил Азерба]чанын лал-карлыг тэ'лим вэ тэрби]'эсиндэ муасир, мукэммэл ceBHjjeje чатмасыны ар-зу едирик.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И ПРАКТИЧЕСКИЕ ВАПРОСЫ ОДИОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИИ НАД ГЛУХОНЕМЫМИ ДЕТЬМИ
В результате обследования 74-х девочек и 124-х мальчиков, обучающихся в Азербайджане в школах № 1 и № 3 для глухих детей, выявлено:
1. Обучение глухих детей начинается в школах с 6-летнего возраста. Столь позднее начало обучения приводит к задержке интеллектуального развития детей в среднем на 2-3 года.
2. В виду большого акцента в обучении на мимико-дактильную речь затруднено обучение считыванию с губ.
3. Лишь 1% детей слухопротезирован и эти протезы старых моделей и слабых реакций.
4. По достижении 10-летнего возраста как мальчикам, так и девочкам необходимо расширение направленности трудового обучения.
5. По достижения девочками переходного возраста (12-14 лет) возникают проблемы с общежитием в школах-интернатах, ввиду чего можно было бы рекомендовать раздельное обучение после начальной школы.
6. Обучение речи глухого ребенка необходимо начинать с 3-летнего возраста, организовать индивидуальные или малые групповые занятия совместно с родителями, при условии обязательного слухопротезирования глухого ребенка.
7. Ввиду размещения системы школ только в г.Баку, глухие дети вынуждены оставаться в этих школах - это наносит огромные экономические и моральные сложности родителям отдаленных районов. Рекомендуется организовать системы классов или системы школ в районах Республики. С этой целью для подготовки специалистов проводятся частные курсы с 7 выпускницами Высшего колледжа педагогики - по психологии (дефектологии).
Подготовлена аудиологическая лаборатория на базе Азербайджанского научно-исследовательского института педагогики.
Выпущена книга, разъясняющая методы работы с родителями глухих детей.
THE THEORETICAL AND PRACTICAL QUESTIONS OF IDEALOGICAL INVESTIGATION ON DEAF-AND-DUMB CHILDREN IN AZERBAIJAN
The investigation of 74 girls and 124 boys, trained in Azerbaijan at schools 1 and 3 for deaf children has brought about the following results:
1. Training of the deaf children at schools begin from the age.of six. Such a late beginning of training results in the average 2-3 years delay of intelligent development of the children.
2. As a result of a large concentration in training on mi-mik-daktil speech training the reading from lips is hindered.
3. Only 1 % of the children have ciatyesed hearing and these ciatesation is of old models and weak reactions.
4. Achieving of 10 years of age both boys and girls need more intensive labour training.
5. Achieving for girls of transitive age (12-14 years) children have the problems with hostel in boarding schools. In view of that it could be reasonable to recommend separate training after primary school.
6. It is necessary to start training of speech of a deaf child from 3 years of age, to organize individual or small group employment together with the parents, under condition of compulsory hearing aid for a deaf child.
7. As a results of accommodation of of schools only in the city of Baku city the deaf children are compelled to remain at these schools - it puts huge economic and moral complexities to the parents of remote regions. It is recommended to organize systems of classes or systems of schools in the regions of the Republic. With this purpose in maind for preparation of the experts individual) course is being organised for 7 final-year students of High Pedagogical College's education department on psychology (defectology) are carried out.
Audiological Laboratory on the basis of Azerbaijan Pedagogical scientific research institute has been setup.
The "book explains the methods of work with the parents of deaf children was published.
ДЙССЕРТАСША МЭВЗУСУ ИЛЭ ЭЛАГЭДАР ДЭРЧ ОЛУНМУШ ЭСЭРЛЭРИН СШАЬЫСЫ
1. Ишитме озурлу чочукларын аиледе екитими кита-, бы. Топ-кар. Мат. 1995.
2. Азерба^чанда Кар ушагларын псиЬоложи од]'оложи ве тибби ачыдан инчеленмеси китабы. Заман Мат. 1995
3. Инсан ве каинат деркиси. Аиле ве HimroiejeH ушаглар арасында илишки наслы олмалыдыр. Cajbi 114 Са]'фа 12, ИЬлас Мат. 1995
4. Кар ушагларын валиде]'нине меслеЬет Заман газе-теси Maj. 1995 Заман Мат. 1 995
5. Лалкарлар учун jeHH талим методлары ABpa3ja га-зеТеси HjyH 1995 Авраз]'а Мат. 1995.
Бу елми ишимда ашагыдакы адэби]]атдан истифадэ
едилди:
1. Гусурлу ушаглар. Ь.Гаратвпэ, Гаратэпе jajbiwvapbi. 1992 - Анкара, TypKHja
2. Хусуси тэ'лимэ меЬтач ушаглар. Профессор Y.03coj. Гаратэпэ jajbiwvap. - 1992. Анкара (TypKHja)
3. Хусуси тэ'лим ила элагэдар мевзулар. TypKHja ТэЬсил Назирли}и ТэЬсил Ташкилаты. 1990 -Анкара.
4. Ешитмэ ojyHy - Tonn TRCU KLINIK E.LHowel. 1987 -USA
5. Мактэбагэдэр тэ'лим програмы - Гаратэпэ jajbiwiapbi. h.Гаратэпэ. Л 990 - Анкара-Турк^'э
6. Мэктэбэгэдар тэ'лим програмы - TypKHja ТэЬсил На-зирлщ'и ТэЬсил Тешкилаты. 1991 - Анкара
7. Лал-кар'мэктэблэри учун програм - TypKHja ТэЬсил Назирли}и ТэЬсил Тэшкилаты, 19 9 1 - Анкара
8. 0jp9HMa jep9pcH3AHjH олан ушаглар - Гаратэпэ jajbiHAa-ры. Ь.Гаратвпэ. 19 9 0 - Анкара
9. Ешитмэ гусурлулара данышма тэ'лими. ДЧаглар. АУ. 1985
10. Данышма тэ'лими. Эски шэЬар. И.Т.И.А. факултэси. 1982 Эски шэЬэр.
11. Данышма ва ешитмэ тэ'лими - Т.Тарих К. 197.8 - Анкара 1 2. Deaf And Hard Of Hearring Children: H.z.Wooden. New-York. 1963. U.S.A
13. Healing T. Herapy For Children; A. Streng. New-York. 1964 U.S.A
14. Children Hearing Audiologig Perspective; W. G. Hardy. London. 1 972. England.'
15. Башаран, И. E.: Ej-гим Лентеми: Кадыоглу мэтбээси, 1983.
16. Башаран, И. Е.: Темел Ejthm ве Лентеми: Севинч мэтбееси, 1982. Анкара.
17. Енч, М.: ©зел Е]тиме кириш. A. Y. мэтбееси, 1987, Анкара.
18. 03coj, Л.: РеЬбэрлик: Метек Сан мэтбэеси, 198^7, Анкара.
19. Еленор В. Л.: ©зурлу чочуклар: Мичиган 1988, УСА.
20. Бетту h. С.: ©зурлу чочуклар: Мариланд, 1988, УСА
2 1. Аличе h. hajдун: ©]'рэнмэ ]етерсизли]и олан чочуклар. Вашингтон, УСА.'
22. Роберт К. Смит: Окул Психоложиси Мишиган, УСА
23. Карем, Сааз, h. 0jp9HMe jeTapcH3AHjH. ЧРЧ, УСА.
24. СаЬдра А Беак: Ерггим вэ сосиал келишмэ. ЧРЧ, УСА
25. Мириам. К. Ласнер: Ешитмэ позуглугу олан чочуглар. УСА.
26. Илсе Ваттикк: hejasaH позуглугу олан чочуглар. УСА
27. ФраЬчеЁ, Ж. П.: ©зэл ej-гимэ меЬтач чочуглар. УСА
28. ЛиЬда, К. Фaлej: ©зэл е|гим. Макиланд, 1990. УСА
29. ©3jypaK. М. Проф. др.: ©зэл е|гимэ меЬтач чочуглар. 1990, Анкара.
30. Ерипек, С. Проф. др.: ©зэл ешитмэ е|гами. 1987, Анкара.
31. Mildred. A. Gront.: Ешитмэ]эн чочугун ejTHMH. Washington D. С. 1992. USA.
32. Brown. М. W.: Ешитмэ]эн чочуглар учун озунлар. New-york 1990, USA.
33. Жакгуле]ине, Л.: Ешитмэ позуглугу. 1992, УСА.
34. Аарон Ф.: ©зурлу чочуглар. Ьоварт. 1990, УСА.
35. Ьарриет, Л. Н.: Конушма патоложиси. 1990, УСА.
36. Stoner.: Play Itear. (OjyH вэ ешитмэ). Los Angeles 1980. USA.
37. Едгар, А Ловер: Ешитмэ энкелли чочуглар. 1988, УСА
38. Mcloughlin. В. Babies By Gyo Fulikawa. 1991, Newyolk.
39. Л. В. Lippincott.: The Chosen Baby. Philadelphia 1988.
40. Beatrice. M. G. How to Help Your Chilo Leam.
4 1. S. Coleman. A. Thorn.: The Little Singing time. Newyork 1987. USA.
42. Fran. M, Ph. D.: How To Help Your Child in Schobl Newyork 1990. USA.
4 3. Nancy. L. Ed. D.: A. Parentis Guide to Childrenis Aduca-tion. Newyork USA. 1992.
4 4. Menninger. S. Wm,: "How to Help Your Children Parent's Handbook. Nuwyork 1990. USA.
45. Marie L. Avery.: Help Your Child Learn How to Leam. New Jersey 1980. USA.
4 6. Dorothy. W. Wh'ipple.: Dynamics of Development Euthe-nic Pediatrics. Newyork 1985. USA.
4 7. D. M. C, DALE.: DALE.: Deaf Children at Home and At. School London 1987. England.
4 8. IRENE R and A. W. G. Ewing.: New Opportunities For Deaf Children. Wasihingtow D. C. 1992. USA.
49. Hogan. L. James.: The A.B.C. of Auditory Training mi-ssauri 1987. USA.
50. Silverman R. S.: Hearing and Deafness Washingtow 1978, USA.
5 1. Porter S. and Ronnei E.: Time and Hearing Aid Wasing-tow 1992 USA.
52. How Wenear: the Story Ohearing Washington 1990. USA. 5 3. Anderson. A. and. Aldrich. M. Mary.: Babies Are Human Beings. Newyork 1990 USA.
54. Gersch M.: How to Raise A Child in Your Spare Time 1988 Newyork. USA.
55. Levine E. S.: The Psychocogy of Deafness Washingtow, 1990. USA.
Ad, ........
Soyad,
Tarih
l5¡ W....Cw<fsM.
Odyometri tejhisi :.
SEDA
ODIO VE ͧÍTME MERKEZ'I
125
SAF SES E§ÍK ODYOGRAM! ISO - 1964
250 500 1000 2000 4000 8000 Hz
Dosya No : ..........
Degerlendirmsyi yapan
SCUrC/u^ Zlfhu« 2
250 500 1000 2000 4000 8000 ^Z
-10 j-0 10 20 • 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120
/
/
r i
l!
v//. //
I m № Sii Jr* y * y y
Soö
150073000,
0-
10« 20-30-40-
50-60-70-
80-90-100-110-120-
• dB
125 -10
10
20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120
/
S' < i i /
/
7/A WA y
m LJ f % Pf
250
300 1200 Hartz (Hz) Olorak Frekans
500 1000 2000
Sol
1500 3000 6000 12000
.4000
Weber lar. olma i
I».» I I I I I I
SAF SES ORTALAMASI (dB lie)
(500-2000 Hz)
Sol Safi
HAVA
k-Clllk-
Adi ..................
Soyadi ..............
I?¡ -..................
LOdyometri tejhisi :.......
Ñ
0 125 250 500 1000 2000 4000 8000
Taáh
SEDA
0DÍ0 VE ¡§ÍTME MERKEZÍ
Dosya No : .......
DeQerlendirmsyi yapan
SAF SES E§ÍK ODYOGRAMI ISO-1964 _
250 500 1000 2000 4000 8000 *
-10
II
1 |-0
1 10
tf- 20
Vt » .30
40
K 50
H 60
1 70
H 80
11! 90
100
>> 11Q
* 120
/
/
/
/
y
/' y y<>
'//A //// J< y
//A //A // /V // y y y
125 -10
Safl
O-10-20-30-40-50-60-70-
80-90-100-110-120-
250
1500 3000 6000 1200
Hertz (Hz) OJarak Frekans 500 1000 2000
■dB
-O
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120
/
/
/
y\ y
y Y<
'//// A y y
Y//, / y y y
y//, Y/////h r/ /s A/. /s A/.
«O
a. n
l z
5. S
l « s § .
X ro ■
* o '3
m r<
X
I (0
: x i
I CL 3
x x <1
X h-.J É
e •..
z <
< N
Sol
1500 3000 6000 1200
.4000
Weber laf. olma 1
SAF SES ORTALAMASI (500-2000 Hz) (dB (le)
Sol Sai
HAVA