автореферат и диссертация по педагогике 13.00.00 для написания научной статьи или работы на тему: Педагогические взгляды Мирзо Мухаммадами

Текст диссертации автор научной работы: кандидата педагогических наук, Саидов, Чамолиддин, Душанбе

/ Л /'/ У . /Л // .

:■/; . 7 - р / :р р ■ /

2А30РАШ шю?ш-и ^Ж^Ш! кррштон

РШГСЩ! ДАШАРШ ОЩ'ЗГОРИИ '.Ш^ШБТОН БА НОШ ЩРШ

Дастнавнс (ШпрВ Чрюлвддш

^МЩЩ)К ЩДАГОГШ'1 ШР30 ЖЭЩЩШП С011Б 13.00.01 - педагогшсаи улуши , .

РШОЛА 5АР0И ГИРШТШ УНВОНИ ШШИ ЕШЗДЦИ ИЛНИ 1ЩАГ0П1КА

РСЕф/и - номздди шшри педагоги9 профессор

?щтв Б.

ДУШАНБЕ - 1998

п Срг * -АЛу- «

ел « « о * « • * * • » * * ♦ * « » • » в * *•* • ¿и

бови I. МШСр ва мскрш особ! педагогии НИЁГОН .......,. .11-37

1.1. Ос ори педагогии ниёгон /маг&даоти умумй/. П--27

1.2. Доя ва св.Щ1 омузшзу тащхрщ ос ори педагогии

X Ш1Т О Ч^/Ж . . • • • * • • • « * . . . • .,,•*«.,«•. ¿3—о7

вови п. щагогикаи хшщ за нщш он дар тшншти

¿ШДЛГОХ^'хй. СОИЬ, . * . * • * • « », * » • • «. • • • ♦ .¿8-71

2.1, СЕфчадмазфи тшьлшоти педагогия Соиб,.......,38-71

2.2. Махеусияти афкори педагогии С01-16................. ,46-54

О« О ОНО ва II6Д оГ ОР Ш сСИ. X ♦ *«***»*е0**#**««-«*»»«»* «00™С)--'3

2.4, Мав^рк ислом дар таьлимоти педагогии Соиб,........6-3-71

ВОБЙ Ш, ЖфЦДй СОКБ ДАР НОРМ ТАРБШ... , , , ............72-142

3.1. Тарбияи ахлояр...................................72-104

3.2. Тарбияи бзшардуетй...............................105-Ш

3.3. Тарбияи ватандустй.......................... 1X2-116

3.4. Тарбияи мезфатдустй................... 117-124

3.5. Тарбияи фарзанд дар оила...................125-136

3.6. Накрш акриди педагогии Соиб дар шкишоф в а рушди осори ахлок^ву тарбиявии суханварону адутзфак-

К Ир ОН И ГОаСИН, * • # » . . . . . * » . » , ...»•».

Хул.ос а............................ 143-153

Нехристи адабизт................. . . .....154-162

М У К, А Д Д И М А

Афкори педагогии халкг/i точ^к таъриху дуру дарозе дорад. Аз китоби мук-аддаси Авасто cap карда, то осори устод Айнй ва соирш дар ин чрда садхр кутуби ахлонрву тарбиявй халк, шудаанд, ки агляб ш|храти ч/*хрнй доранд. Дар шум ори намунахри хуб ва дарачдаи аввали ос ори педагогии гузаштагон метавон ш осорро ном бурд: "Авасто'1, "Чрвидон хирад", "Тибби рухрнй", "Пирузинома", "Муночрт", "Руш-ноинома", "Саодатнома", "Крбуснома", "Калила ва Димна", "Кимиёи саодат", "Гулистон", "Бустон", "Нигористон", "Хористон", "Тутиком а" , "Бахрристон", "Марзбоннома", "Ахлок^ Носирй","БехрУзу Барром", "Анвори Сух/айлй", "Ахлоки Мухринй", "Ах л о к;* Чалолй", "Одоб-ул-асхрб", "Иёри Цониш", "Дастур-ул-мулук" ва гайра. Дар ш оеор донитмакдону ах;ш адаб рот-зръ :ба масоили гуногуни тшьлим ва тарбия андешахри мухрл баён кардаанд.

Зимнан бонд арз кард, ки дар баробари ин китобхри виясаи педагоги адибону мутафаккиронм мо дар ос ори мухталифи бадеиву фал-еэфии хеш низ б а масоили тарбиявй диктат и ч^ддй додаанд ва муло-х^зоти чрлиб ва судманди педагогй ибров кардаанд. Ба шумули Руда-кй, Фкрдавсй, Сан ой, Низомй, Аттор, Хусрав, Мавлавй, Авх;адй,Хр-физ, ^омй, Хт-молй, Калим, Салим, Соиб, Нозим, Сайидо, Бедил, Цо-ниго, . Айнй ва дигарон. Ос ори ин бузургон саршор аз афкори олш цедагогист. Бшоан, тадк^ку тах^или ин афкори гаронбахр як амри воч^б менамояд.

lo зим ба тазаккур аст, ки ин нобигагони лунёи адабу сухан асосан бо осори бадеии хештан миёни мар,пум шух;рат ва маъруфият пайдо кардаанд. Лихрзо, пзвфс^яогарон низ беш аз хрма ва пеш аз х^ма ба тахдик/-! хунари нигорандагии эшон иштигол варзидаанд ва аз хрмин дидгох, ба осори он он бахр додаанд. Х/амин аст,ки агэр

номи Р^дакиву Фирдавсй, Аттору Мавлавй, Хрфизу Чрмй в а соирин ба забои ояд, садхр паясуэдяга ва тадкушртро метавон ном бурд, ки ба ш ё он масъалаи хр.ёту эчрдиёт ва хусусиятхри бадеиву хунарии ос ори эшон бахшида шудаанд. Amo х,амин ки сухан аз афкори педагогии эшон дар миён ояд, тадн^к&о ангуштшуморанд.

Х/ак^к^ти хрл да ас?, ки пас аз игащлоб омузшпу парвариш аз заминаи миллии хештан дул иуд ва педагогикаи миллй хрмчун илм ба таври б о яду шояд мавриди омузишу тахдеяк; к,арор нагиригот. То сояхри шедум, умуман, омузкши осори ниегон дар макотиб ва мадориси чумху-рй мавкръ надошт. Ос ори пурарзиши классиконро хамчун ос ори динй, тасаввуфй ва амсоли ин дар шумор оварда, ба афкори гаронбахри педагогии эшон бо назари содалавхрна ва сщ>ф танк^диву синФй меиига-ристанд. Amo инро х/зм бубояд гуфт, ки адабиёти гаронмояи класси-кии форсу точ^к, ки бо рояхри олии инсонд^стона, ватанпарварона ва андегаахри Фалсафиву зебоипарастй ва педагогии хеш ба ганчдшаи тамад-пуни чрхрнй вор ид гардидааст, зери урупокунонии маданияту Фар-х^нг, маданияти шаклан милливу мазмунан сотсиалиетй ва монаяди ин, нафакрт махр нагашт ва аз б айн нар афт, балки хутбахтона, аз нав э тф шуд. Лекин бо гузашти солиёни дароз миллати пуровоза ва сохутбтамяд-дуни мо,- ки Фарх/шгу адаб ва ос ори хаттии ганиву рангин дорад ва мувакк^тан аз он ч^до шудааст, беш аз пет б а к^шшок^и мзьнавй г и-рифтор гаштани хештанро эхрос намуд ва бо душворихр х«м бот ад, бо осори ниёгон руи ниёз овардан гирифт. Х,амин буд, ки афкори педагогии хал 19! to4|ík дар ибтидо дар шакли панду андарзхри бу зург он арзи вучуд кард ва дар бахшхри гуногуни трМт чрмиа муткилкушои дардхри нухуфтаи миллат гардид.

Аз солхри 50-60 ва 70 шчрниб афкори педагогии адибони тот® x¿3mwh пади дай нав мавриди андешаи мух^к^к^н • ва паж:?х;мшгарон к(а-рор идэиф* ва нахустин рисолахр дар ин ришта ба миён омзданд. Аз

чумла: "Аз таърихи афкори педагогии халк^ то^к"-и М.Орифй /78/, "Ак^дахри педагогии Саъдии Шерозй"-и Г.Нуриддинов /70/, "Афкори педагогии халк^ тох^к дар асрхри ХУ1 ва ХУЛ"-и А. Пах^авоноз /84/, "Эхри педагогикаи а^ам'^и МДутфуллоев /49/, "Таърихи педагогикаи халкт,* точ^к"-и Х.АФзалов, Б. Разумов /8/ ва соирин. Хрмчунин макр-лоту рисолоти А.Мирзоев /52/, А.Ганмев /143/, Ф.Фаттоев /122/Д.Мир-зозода /56/, Р.Хршимов /140/, Н-Арабзода /17/, А.Содинуэв /112/, С.Саьдиев /III/ ва дигарон,ки ба тах/гали омехтаи фалсафиву педагогй ва адабиётшиносй оиданд, мунташир щуданд. Бонд гуфт, ки дар на-хустрисолахр ва макрлоти мутазаккираи педагогй музфк^икш ин масъ-аларо гохр мушаххас ва гохр хрм б а гунаи умумй мавриди баррасй к,а~ рор додаанд. Бо вучуди ин ки асархри номбурда дар тах^к,и минбаъ-даи ин масьала, яъне педагогикаи миллй, наври бориз доранд, вале аз назари имруз билкул пахдухри мухталифи ин масъаларо фаро наги-рифтаанд ва фак,ат ба масобаи рах^амои як кори бузург метавонанд хидмат бинамоянду бас.

Аз ин хотир, мо низ бахри тадк^и пах/гухри гуногуни афкори педагогии шоир ва мутафаккири маъруфи кррни ХУЛ. Форс-точмк Мирзо Щу-хрммадалии Соиб камари здиммат барбастем ва мавз|ъ интихоб намудем. Зеро, Соиб аз суханварони сермахрул ва яке аз саромадони сабки х#ин-дй буда, дар осораш беш. аз х,ама ба масъалахри тарбиявио ахлокй дикг крт додааст. Биноан, таъеири таълимоти педагогии Соиб ба адибону анденамандони замши хеш ва пасин хеле бузург ас т. Сухани уро Сайи-дову Щавкат, Носираливу Бедил, Ганимату Зебуниссо, Мирзо Ролибу Ик-бол, .Айниву Лохутй ва соирин мавриди пайравщо тазмин jgapop .додаанд. Тавашуарову удабо ва ах/га м.аьрифата пасинро низ к,абл аз хрма осори педагогии ин шоири бузург ба худ ч(алб кардааст. Лихрзо, анде-шахрк ин суханвари пурмоя барои рузгорони мо, алалхусус бэрои эхри педагогикаи миллй ва таълиму тарбияи урфиву суннатй ва софсозии ах-

л,ок]1 чрмка хеле судаанд буда» аз азфмияти бузурги н аз эр иву амалй бархурдор мебовшд. %нки бипуни педагогикаи миллй ва тапьлшу тар-бияи суннатй наметавон ба муваффак^ятхри. чаюмгир ноил гэрдид. До-нишманди шарзонаи илми педагогика М.Лутфуллоев гуяд: "Мо афкори фалсафиву педагоги, умуман педагогикаи ниёгонамонро тах^нс, ва эх,ё менамоем, то ки аз як чрниб, хазинаи илми педагогикаамонро гаий гардонем, аз ^рниби дигар, дар х^ёти рузмарраамон, дар низоми таь-лшлу тарбияи м ар думам он, ба хусус тарбияи наели ^авонамон, истифо-да барем" /49; 146/. Руя зфмин ас ос мо ба тздк^гк^ афкори педагогии Соиб - шоир ва педагоги маъруфи асри ХУЛ то^к мепардозем.

ЗДузумии мавзуъ дар он собит мегардад, ки ос ори педагогии ин бузургманда чрхрни андеша то ицруз мавриди тахугалу арзёбии вижаи педагоги кррор нагирифтааст, Лихрзо, тавассути пажуздшу ковши ва. бозраей ба хидмати муосирон гузоштани он талаботи айём буда, як навъ ру о вар дан ба педагогикаи миллй мебоиад.

Объекти тадк^крт: мероси педагогии Нйрзо Мухрммадалии Соиб -шоир ва педагоги маъруфи н^рни ХУЛ халк^ои форсу то^>ш.

Щедмети тадк^к, акддахри педагогии шоир ва мутафаккири асри ХУП форсу точ^к Мирзо Цухрммадалии Соиб ва инъикоси он дар эчуоди-ёти у ба х^соб меравад.

Макради тах^н-ерт - тах;шл ва бозрасии афкори педагогии Мирз о Мух^амм адалин Соиб, муайян ва мушаххас намудани макрм ва накри афкори педагогии у дар таърихи афкори педагогии халкрфи форсу точрга.

Вунёди. тадк^кртро гумон ва фаразияи зерин ташкил медихдд:

"и С; " ' .

омузиш ва гавррасии ос ори педагогии ниёгон, аз ^гмла Соиб, имкони-' ят фарозфм сохтан бахри назария ва .амалияи педагогикаи муосирро бо нишондод ва гуфтори наву тоза ва судманд ганитару рангинтар гардо-нидан ва кори таълиму тарбияро ба зинахри боз х,ам баландтар бардош-тан.

Барои ба м акр ад даррасидан дар хдни тахддк, вазифахри зерин мавриди назар и мо кррор гирифтаанд:

1. Муайян намудани сарчашахри афкори педагогии Соиб дар ас ос и осораш. 4

2. Тадктдк, намудани мавкръ ва мсоуяяти акриди педагогии Соиб дар тарбияи инсои.

3. Нишон додани вижагихри афкори педагогии Соиб ва накопи он дар шкишофу такомули педагорикаи милли.

4. Бозрасй ва бозгу кардан и мавкри ислом дар таълимоти педа-г гогии Соиб.

5. Мстифода бущани афкори педагогии Соиб дар кори таълиму тарбия, дар макотиб ва мадориси миллии муосир.

6. Тазассути тад^цоти мазкур бех,тзгр намудани вазъи таълиму тарбия дар кишвар ва ганй гардонидани назария ва амалияи педагогикаи миллй.

Асосхри методологии тадкдакртро назария ва нишондодари бузур-гони тамаддуни тонику форс ва чрсхрнй рочръ ба фалсафаву х^кмат, педагогика, равоншиносй, забону адабиёт ва х^мзамои даетуру ни-зомномахри маориф ва назарияи мактаби миллй ташкил мевунанд.

Манобеъи тадт-укрт иборатанд аз мунтахабот, гузидаи агаьор ва дев они Соиб; тазкирахри "Музакщр-ул~асхрб" -и Малехр, "Тазкираи Насрободй"-и Шфзо Тодаи Насрободй, "Наштари итак/'-и Хусайнкули-хони Азимободй; ос ори. бунёнии "Кор вони Х^нд"-и Ахдоад Гулчини Ма-онй, "Соиб ва сабки х^шдй","Ойини тарбият"-и йброх^ши Аминй, Тотхрп--и Авасто, Куръон ва рисолахри А.Э.Измайлов, Х.С.Авзадов, М.О.Орифй,й. О.'.Обидое 5 М.Дутфуллоев, Б.Рахимов ва соирин дар боби афкори педагог.й ва инкишофи мактабу маориф; осори фалеафиву таърихии А.М,Базфваддшов, Б. Г. Гафуров,М. Ра^бов,Акбар ¿Урсунов, Иуртазок Мутаадрй,н, Арабзода; ас ару макрлоти адабиётшнносону

шаркршосон, минчумла, С.Айнй, ХЛПарйфов, С.Саьдиев, библии Нуъ-монй, Ризозода Хаба^, Хусайнн Размчу, Алии Ддатй, Абдулхус айн и Зарринкуб, Мух^аммад Рашод,Муусршащт Шакурй, А.Раффоров ва'фар-х/шгу крмусхри тафсирй, аз ^мла "Лугати тафсирии истилохртк педагоги", "Зарх^нги забони форси", "Фарх/шги забони то^кй","$ар-х/шги ашъори Соиб", "Знсиклопедияи педагоги", "Энсиклопедияи адабиэт ва санъат", "Фарзданги зарбулмаеал, макрл ва афоризмхри то-ч^кию форсй" ва назоири ин.

Методхри зерин дар хрнгоми тах^к, мавриди истифода к^рор гирифтанд:

X. Равррасни ос ори педагогй, ахлок^,. таьрихй ,фалеафй, адаби-ётшиносй ва тадк^отхри бунёдии мусташрин^вд ва соири андешамаи-док рочръ ба иазария ва амалияи ахлок, ва тарбия.

2. Т&щт, ва омузиши осор ва афкори назарии Соиб.

3. Тахрил ва баррасии мавод, ба низом даровардан, т^амъбаст намудани афкори педагогии дар асархри омухташаванда ва маъхазхри ёрирасон ифодаёфта.

4. Баррасии мукрисавй, ниш он додани 'цр.нбаи амалии ос ори педагогии ниёгон, аз цумла. Соиб, бахр додан ба афкори педагогии ниёгон, сунани мардумй ва гайра.

5. Таъкид ва таъйиди ах,амият ва ногузирии омузигау бозрасии осори педагогии ниёгон дар ташаккули гоахсият, худшиносй ва маь-навиёт дар рузгори муосир.

Бозёфт ва навигарии илмй дар он зохдр мешавад, ки рисола аввалнн бор ак^дахри педагогии яке аз намояндагони сутурги афкори педагогии халк^ои точ^щу форс - Мирзо ?4ух£шадалии Соибро мавриди тэлсрту б о 3*0 ас й кдоор медшфд. Б о ин о ох, имконияти ошноии хдр т бех.тар ва бештар ба афкори педагогии халгдсри точрсу форс

Дар ин ахд ба миён меояд. Тавассути ин тадн^крт ва маводи бар о-

хрмомада чрраёни инкишофи афкори педагоги, масоили таьлмму тарбия, хусусияти руздщу равонй, фарзфнг.иву ахлок^и халкдои точрпсу форс боз xpi рушантар ва амик;гар нишон дода мешаванд.

Ах^мияти. амалии пажухдаш дар он зох,ир мешавад, ки бозрасии хр~ ма^онибаи .авуедахри педагогии Сои б дар ас оси маводи асл ва иашрхри муътаоари ос ори ш адиб ва педагоги маъруф дар асри ХУП арзи андом менамоянд. Гавррасш акддахри педагогии Соиб имконият доданд, ки руи бисере аз масоили мух^м ва зубрами таълиму тарбия дар рузгори пешин равшанй андохта шаванд. Дигар., таъсири муфиди гояхри педагогии халнэдэи точрку форс ба соири а^вом ва милали Шар к; ба тасбит ра~ сонида мешавад. Хусусияти вижа ва pyxj* умумибашарии афкори педагогии ниёгон манзури назар и. мухрк^к,ш ва соири ах,ли фмиаи башарй мегардад. Бисер нишондодхри тоза ва судаанд дар заминаи таьлшя, тербия, такомули шахсият, маънавизт, худриносй ва амсоли ин ба даст омадаанд, ки крлот водой наз.ариву амалй дсранд. Хулосазу к^зия ва далоили фаровоне, ки дар тадкт.цфт вомехуранд, шкон медих^нд, ки аз онхр expi тарбия, масъулини ахло^, педагогхр, коршиносону ах л окр а-роён, коркунони маорйф, падару модарон, омузгорони макотиби мутавас-ситаву олй, мадорис ва соири н^дорхри чрмиа базфи дар pyxpi илмгарой, кашшойй,сахткушй, мезфатдустй,затанхох^, бадзардустй ва ифтихор аз фархрнги ганиву дур ада они ниёгон пар варит кар дан и ах/хи чрмиа самара-нок истифода бинамоянд ва дар по кии ахлок, ва боло бурдани маьнавиёт ва дар poiga хидмат б а халку ватани хештан х^иммат бигуморанд ва. хутс-сагузор бошанд. йзофа бар ин, худ ос а ва нати^гирихри мо аз тах^вуя афкори педагогии Соиб метавонад дар омузиши миибаьдаи афкори педагогии ниёгон, аз чумла тах^п-дд ос ори намояндагони мухталкфи адвори пешин ва чехрахрм вдогонаи афкори педагоги судманд ва нофеъ вокръ шавад.

Марох^ли тадк^крт дар се зина суратпазир гардид. Зинаи нахует

/солхри 1985-1990/ - ошной б о ре ори педагогии ниёгон аз рузгори кр-дим то асри Соиб ва в^зияи тэддгилу тахэдйв^ гузоришоти мухталиф, ру-~ шан кардани асли матлаб, мушаххас сохтади вазоиф, асосхри назария-вии мавзуи тахдеи^

Дзр зинаи дуввум /солхри 1991-1994/ робитай афкори пешиниён, педагогикаи мардумй, афкори пешкрдами педагогии пешиниён ва акриди Соиб, таъсирпазкрии Соиб аз таълимоти ислом ва вшсагихри афкор,та-комулу таракдега афкори педагоги дар ос ори Соиб рушан карда шуд ва мавриди тадк|1ку тазцпш. кррор гирифт.

Дар зинаи сазвум /1995-1997/ акоиди педагогии Соиб пайрезй щуд, мушаххас гардид, ба низом дароварда шуд ва кор х^амьбаст гар-дид ва билкул ан^ом пазируфт ва хулосаву ншпондодкри тадк^крт ба манд он омаданд.

Бахри х/дмоя крзня ва хулосахри асосии рисола пешиихрд мешаванд:

1. Аз лихрзи илмй асоснок кар дани зарурияти омузиши осори педагогии ниёгон, ба вша афкори педагогии Соиб.

2. Руидм афкори педагогй дар асри Соиб ва заминахри такомул ва инкишофи афкори педагогии ниёгон.

3. Гояхри мутарандога афкори педагогии Соиб ва масъалаи маъна-виёт, ташаккулу такоэдули шахсият, макому накр.ш инсон ва тарбияи акг лй, ахлокр, ик,тисодй, динй, ч^смонй, худшиносй, мезфатй, ватандус-тй в а гайра таъснри азим расонидаанд.

Сохтори диссертатсия: рисола иборат аст аз мукрддима, се боб, хулоса ва фехристи адабиёт.

БОШ I. ЫШ$Ъ ВА МОХЩТЙ ОС ОРИ ПЕДАГОГИИ НйЁГОН

1.1. Ос ори педагогии ниёгои /маълумоти умумй/

Ншондодхри педагогиву ятотф хрнуз дарАвасто ва оеори баь-дии он ба чаш мех|ранд. Йутуб ва навиттахри ш ШЫ аеосан ч;анбаи мзЕрдумй ва ё йк^ибоей. доштанд» ки далвли бор из и он.. "Калила ва Димка" мебошад. Во нмрузия иелсм ос ори фаровони ахлок|«ву педагогй ба майдон омадаяд, ки аглаб дар. жакли, шшдасмахр буданд. Сипастар,оеори зхя&щищ педагог! рушд ва тарами фаровон намуд ва ба мунтахри камоли хештан -дарраевд.

Тавре ки гуфтем» х^нуз дар Эр они бостон ва хусусаи китоби щ-к,аддаеи Авасто ва еоири осори пах^авй. масоил ва нишондодхри ахло-Е^сеу педагог! ба мушох^да мер.&санд, км арзиш водой назариву амалй ва таълимиву парваришй доранд. Чи дар Авасто ва т дар ос ори .бок^-мондаи пах^авй, .мдахршга "Корномаи „Арддаери Боба.конп>':,Андарзи Одурбоди Мезфаспаидон", "Ёдгори Бузургмехр", "Мен|н хирад" ва ам-соли ин ба масоили тарбия ва таъдим тава^чух^ вофир додаанд. Зим-нан бояд арз кард,ки назария ва дастуроти ахлок^ву педагогие, ки дар ин кутуб ва навиштахр. пешннхрд мешаванд, асосан аз руи гаиори сегонаи "гуфтори нек, пиндори нек,рафтори нек" поярезй шудаанд ва хрнуз х#ам ахрмияти тарбиявию педагогии хешро аз даст надодаанд.йн афкору ороъ, дар айни замон, олитарин ва содатарин назария,пешни-, хрд ва мукрррароты ахлокрву тарбиявии багаар дар саросари гетй маз^-суб мешаванд. Ос ори мутазакккра,алалхусус Авасто, ба макрми акду дониш, андеюаву. таащул,кору кушшп, ростй, ирода, шодиву шодмоий, некиву накукорй, адолат, х^шрарой, худшиноей, тарбия ва назоири он ар^1 фаровон медихрд. Лихрзо, бисёре аз ин нишондод ва гуфтахри ин кит оби гаронк/адр дар рузгори мо низ дар умур.и таълиму тарбия мав-риди истифодаи васеъ мебошанд. Ба масал, аозишхри ахлок^ву тртимоие,

чун ищу фархряг тарой, ростй, хирад, хушманди, худогохД,ки моя /ва маншаи та�