автореферат и диссертация по педагогике 13.00.01 для написания научной статьи или работы на тему: Дидактические основы специализированных учебных книг в формировании профессиональной направленности студентов

Автореферат диссертации по теме "Дидактические основы специализированных учебных книг в формировании профессиональной направленности студентов"

Р Г Б ОД

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1Л1М ММШСТРЛ1Г1 АБАЙ АТЫНДАРЫ АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТ/К УНИВЕРСИТЕТ!

Колжазба рет1нда

ШОКЫБАЕВ Жещ'с Зм'мжанулы

СТУДЕНТТЕРДЩ КЗС1БИ БАРДАРЫН КАЛЫПТАСТЫРУДАРЫ МАМАНДАНДЫРЫЛРАН ЖУ К1ТАПТАРЫНЫЦ ДИДАКТИКАЛЫК НЕГ13ДЕР1

13.00.01 — Педагогика теориясы жзне тарихы, этнопедагогика

13.00.02 — Химияиы окыту методикасы

Педагогика гыльшдарынын дбктбры дэрежесш алуга гылыми баяндаыа туршде усынылган

ДИССЕРТАЦИЯ

Алматы — 1994

Кумыс Алматы З00технлкалык;-малдэрхгерл1к институтында орындалды.

Гылыки кецэсяг •ЖетекиI уйым Ресмч оппоненттерт

- педагогика гылымыньщ докторы, профессор АРЫЗХАНОВ Б.С.

- И.Арабаев атындагы Кыргыэ Мем-лекеттхк.педагогикзльщ институты

- педагогика гыльшыньщ докторы, профессор БАЙМУХАНОВ Б.

- химия гыльшыньщ докторы, профессор ОСПАНОЭ Х.О.

-педагогика гыльшыньщ докторы'

КЕРИМОВ Л.К..

Диссертация 199^ ж. Алматы к;аласы, Ленин дацгылы, 13, 2-к;абат, ауд. 204 Абай атындагы Алматы Иемлекетт1к университет шщ ДЛ4.05.01 Мамандандирылган Кецесгнгч мэя1Л1С1Нде цоргалады.

Диссертациямен Абай атындагы Алматы Мемлекеттгк университет кхтапханасьтда танысуга болады.

Автореферат 199_У_ гк, "___таратылды

¿гь

Мамандандырылган Кецестщ гылыми хатогысы

ЗШПЕЙ1СОЗА К.К.

таыстыц ;калпы статы

Зе£ттэу_^шсынын_к0кз2кест1л1г{. Когамдагы больт зсат^ан злеумзгпк-эконошкалыц жэне саяси вягерхстер гылым мен внд1р1С-■пц бэрльщ салаларында думы с хстеЯтш мамандарды дзярлаудын са-пэскн жет1лд1руд1, тэрбие мэселелерше байыппен царауды педагоги-калы к журтаылщтан талап етедЬ Себебг, бхздщ пгкгрхмгзпе, каста рдьтн алган бхлхм шляершзн, олардьщ емхрге даярлыгынан, ертеч-Г1 кун1 цогамды ко г ары да по кеде баскара бглу ¡сабметшен Егемен елхмхздщ еркениэтт! мемлекеттер цатарынан алатын орыны трелей байланысты.

Бул мхндет, бхздщ тэз-ирибемхз корсеткендей, бугтнг: тавда жастардыц танымдыц эрекзттерхнхн» о куга, бхлгм алуга ынта-нкылас-тарыныц темендеухне байланысты еректе маныздн бол-зк табылады. Кай-сгб1р когамныц даму дэрежес1 дэлелдегендей жогары дерекедзг1 бг-лхмсхэ, жалпы мэдениет пен бглхмгв табынбай, рухани баПлы^сыз бхр-цв-бхр мемлекет омхр суре алмаган. Бул свз1М1зд1Ч дэлелхн белг1-пх галым-педагог А .БаПтурсыновтын мол зерттеу мураларынан табуга болады. Мысалы: "Оку найы", "Мзктеп керактерх", "Бастауыя мектеп" г.б. квптеген ецбектерхн атауга болады.

Сонымен, жогарыда аПтылгандардын барлыгы мамандардыц кэсхби цаяряыгын арттыруга байланысты барлык мэселелердхц актузльдылкгы лен мацыздылнгы жогары мектептэд пынаПы жагдаЛын тэлдауга танэ эныч проблемаларына назар аударуга мэкбур етедх.

. Эр пэннщ касхби багдарга эсерг жеке царастнрылып, теориялы;? гургыдан пэнаралыц байланысты эзрттеп, педагогика теориясына аП-гарльщтаЯ улес я;осв;ан казацстанднч галым-педагогтар А.П.Сейтешзв, 5.С.Арызханов, Н.Д.Хмельдхц* ецбектерхн атауга болады. Слар оз

с А.П.Сзйтепзеп. Пути проф. становления учачтейся молодели. М., Высшая школа, 1988.

Б.С.Ары.чханов. Проблеш создания проф. направленных учебных иниг. А., "Рауан", 1991.

Я.Д.Хмель. Педагогический процесс как объект про?, подготовки учителей. А., "Мзктеп", Ш34.

зерттеулер!нде' аталган мзселеге 6ipa3 кэнхл болген. Зерттеулерд1Ц к,ундылыгын атай отырып бул жумыстар зкеткШксгз тане бхз зерттеп отырган населенi толыгынан камтымайтындыгына назар аударамыз. Б13-д|ц зерттеугМ1зге трелей к;атысты жогары оку орындарындагы педа-гогикалык пэндерд1 окытудьщ xyiieci иен методикасы, педагогикалнк; пэндердх ок;ытудыц мазмуны мен уйымдастырылуы /3.И.Васильева, Н.В.Савина/, педагогикадан казылган дипломдыи; жумыстар /А.А.Бей-сенбаева, Н.Д.Иванова/, мугалхмнгц жеке тулгасыньщ кэсштхк багы-тын калыптастыру /С.С.Салаватова, Ф.Я.Хабибуллина/ мэселелер! к;а-растырылган эерттеулерд1 атауга болада. BipaK; бул гылыми зерттеу- -лер мугал in маман кадрларын даярлауга арналган.

Сонымен, зерттелх;п отырган проблемага арналган ецбектерге жа-салган талдау керсеткендей, болашак, ауыл наруа-лылык; мамандарыныц, атап айтцанда адамньщ кеке басы msh маманньщ кэсгби 6iniKTtairi, барльщ дерлхк педагогикалык куйенгн б1ртутастылыгы, 6ip-6ipiHe жогары" оку орындарында эсер етга, 6ipiMeH-6ipi тыгыз байланыста бо-лады. Олардын эркайсысы езше тэн арнайы М1ндетт1 орындай отырып Ka3ipri студентпч, бола-пак кэсхпкер маманньщ кеке басын тэрбие-леудхц мацызды компонент: болып табылады. Егеменд! Казахстан Рес-публикасы цабылдаган "Eiлim туралы Завда" бул маселегеайрыкиа квч1л болЫедх.

Жеке адамньщ кэсгби бЪпктЪигхнщ цалыптасуыньщ бхртутас процестерхнде когамдыц-саяси, жалпы гылыми зкзне арнайы даярлык; -гупк1лхкт1 роль аткарады. Гылыми-педагогикалын; едебиетке жасаган талдау керсеткендей, жалпы бШм берет™ пандерд14 кэс1би багдарр га эсерше бграз нумыстар арналган /Архангельский Л.Ы., Вишневский С.С., Карлинская ЛЛЛ., Львов К.И., Кузьмин Е.С., Шубкин В.Н., Васильева Э.К., Золотарева B.C., Короткина Г.С..Кулинкович К.А., Симоненко В.Д., Чистякова С.Н., Чистяков H.H. жэне басцалар/. Ол жумыстардын бхраэа философияныц, тхл мен адебиеттхц, тарихтыц,

социология мен экономиканьщ педагогикалык институттар студент-тершгч кэсгби багдарына эсерхне арналса, ал копяглхгг орта мек-тептэгх кэсгби багдар жумысына арналган. Алайда эр пэннщ кэсх-би багдарга эсерх жеке царастырчлып, теориялык; тургьщан болса да пэнаралык байланысты зерттеп педагогика теоряясына айтарлмк,-тай улес цоскан яумыстар вте ап /Н.Д.Хмель, А.Сейтешев, Б.Арыз-ханов цана ез кумыстарында осы мэселеге бграз кецм болген/.

Жалпы алганда бола'пак, ауыл шаруашылыц мамандарыныц, атап айтканда, мал дарггер', зооинженер, агроном, тауарллу инженер! мамандарыньщ кзсхби багдарыньщ калыптасуы жете зерттелмоген. Психологияльщ-педагогикалык; эдебиеттер мен гылыми зерттеулерде жалпы бгл1м берет1Н пэндердщ ерекиэлггше байланысты студент-терд1Ч кэс1би багдарыньщ калыптасуы туралы мэселе де езшщ ор-нын таппаган.

Адамньщ жумыс 1стеу мумкшп1Л1Г1, кэсгби багдарыньщ калыптасуы КВПЛ1Л1К жагдайда ортага, элеуметтхк, эконошкальщ жэне бас-ца да себептерге байланысты. Ол туралы Шыгыстьщ гулама галымы, ойтылы Эл-Фараби дзШ1Ч этикалык-элеуметтхк трактаттарында* былай деген: "Кдопаган элем жалпы угымды тудыратын кхтпкентай бэляектер-ге - субстанцияларга толы. Жалпы угымныц жеке-жеке заттарды угы-нудагы мэн1 зор. Егер жеке субстанциялар жалпы угьш калыптасатын материалдар болса, жалпы угым да жеке заттарды 61луге болатын фактор рет1нде болады". Демек, заттарды жеке гурде зерттеп, к^сие-тш, журет1Н еэгерхстердщ заедылыцтарын байцау аркылы/мэселен, . химияны оцытудьщ кэс1би багдарды калыптастыруы/жалпы угымньщ вз-геру, да>.1у, калыптасу жолдарын /жа^сы-маман даярлау/ хэдестхруге болады. Ауыл гааруа<пнльщ жогары оку орындарында химияньщ биогендх

* Эл-Фараби. Элеумегпк-этикалыц трактаттар. Алматы, 1975.

элементтер касиеттерш, олардыц организмде куретхн процестердсгх ролш ощыту, ертндхлер тацырыбын он;ытн;ан кезде eprriHii орта-си - pH деген угыидь'. з;эне т.б. материалдарды окыту студен тт in, кэсхби багдарын калыптастыру аркылы каксы маман болып шыгуына кемектеседг.8йткен1 химияньщ ар болхм1нде, ар такырыпта ылги оныц эсхмд1К, жануар жэне адам организуй ушгн рол1 айк;ын баян-далады /I/.

Педагогика гылымы кез келген маманньщ Öuiikti болуы уппн окытудьщ сан алуан принциптерш паПдаланады.

Педагогика тарихында ок,ыту принциптерш анын;тап, оларга си-паттама берген Я.Коменский, К.Д.Утинский т.б. болды. Кейхн оз ецбектершде окыту принциптерш карастырган галым-педагогтар П.Н.Груздев, Д.О. Л орДки панидзе, А.П.Пинкевич, E.H.Медынский, . В.Е.Гмурман, Н.Г.Казанский, Б.П.Есипов, М.А.Данилов, Ш.И.Гане-лин, Л.В.Занков, И.Ф.Харламов, А.Т.Ильина, К.К.Бабанский, Г.И.Щукина, В.Ф.Шаталовтар болды. 9з'так1рибем1зде аталган га-лымдардыц зерттег'ен принциптершхн, бхздщ ойымыз'па, ен ти1мдх • дегендерше суйене отырып болаиац мамандардыц kaci6w багдарларын • калыптастыратын оку кхтаптарын, багдарламалар, дидактикалык цу~ ралдар жасадык.',' - ■ .

Педагогтардьщ, психологтардьщ /Симоненко В.Д., Чистякова С.Н., Чистяков H.H., Буянова Т.А., Касаткина Н.Э., Уманов Г.А Хмель Н.Д., Сейтеяев А./ зерттеулерхне суйене отырып, бхз бола-шак мамандардьщ малдэр1гер1, зооиняенерлер, агрономдар, мал ши-к1затын тауарлау инкекерлерхнщ еч'басты к;асиеттершщ 6ipi -кэсхби мамандыцца ынтасы, icKepfliri, кэсхби багдарыньщ к;алыпта-суы деп туйд!к. Кэсхби багдардьщ цалыптасуына бас^а факторлармен Катар жеке адамныц мектеп цабыргасында, орта кане когары оку орындарында окыган жене де оц'итын кэлпы бглгм беретiH /тхл-эде-

биет,математика, физика, биология, тарих, социология, экономика-пын; теориялар т.б./ кэне арнайы пэндердпч эсерг бар екенг дау-сыа.

Нарияланган гылыми е^бектерге кэне б1рк,атар жогарм оку орын-царыньщ тэжхрибелэрхне касалган талдау керсетяендеЯ, .щогам тала-5ьша саЯ келетхн дидактикалык негхздерге суйене отырып жастардьщ касхби багдарьтн цалыптастырудагы мамандандырылган оку гатаптарын касау мен бул мэселенщ теория жэне тэхирибе жуз1нде -пегаглух деч-рэГп аралыгында кай;пылык туындайды.

Аталган царама-щай'пылыцты щему жолдарьгн гздестгру зерттеу троблемасын айцынлайды: окудьщ отэ тихмдг формалары мен эдхстерш /'лекция оку, лаборатореялъщ жумыс, окулык, эдхстемэл пстер яазу/ пайдаланып, анорганикалык жэне аналитикалык химияны окыту прсцесх-;пц ауыл ларуаттылык; жогары оку орындары студенттершщ хэсхбм баг-царыныч цалыптасуына эсерш зерттеу.

Бул проблеманыч гылыми-педагогикалык эдебиеттерде цогамдагы 5олып жат^ан тубегейлг езгергстер тургысынан зерттели;еу1, химия-<ы окыту барнсында ауыл шаруатылык яогары оку орнндагы студентте-71нгц клсхби багдпрыкыц цалыптасуында жуйвЛ1Л1кт1ч жо^тыгы оныч 5уг1нг1 такда езектх мэселе екендхггн дэлелдеп зерттеу такырыбык ¡ныктаЯды: "Студенттердхч касхби багдарын далыпта стырудагы ма- . «андандырылган оку к^таптарыныч дидактикалык негхэдерх"-

Зерттеуд!ч наксатн - жогары оку оркндарына тускен студент-гердхч касгби багдарнныц калыптасу ку£Цн аныцтау, жалпы бхлхм бе-эетш пандер боГшнпа мамандандырылган окулнктар мен оку куралда-зын жазып, оку лроцесхнде титах пайцалацу аркылы олардыч кэсхби 5агдарнныч калыптасуын эерггеу болып табалады.

Зврттеуд1Ч обьяктхст - жогары ауыл шаруаттылик оку орындарын-хишяш окыту, процест.

3eßTTey_naHi - студенттердщ кэсхби багдаркнын цалыптасуына ocepiH тяг iзетíh химия пэнше арнадкан окулыцтардын мазаны жэне багытталуы.

Педагогт1К-психологиялыц хэдзнтстер нэтижвсхнде, ауыл гпаруа-•пылык жогары ску орнында аткарган кепжылдык тзжгрибе кэне опыту- . •лыларцыц ону-тэрбие ет;.ъ[сын бакылау мынадай зерттеудхч гылыш| бол-жамын алга коюга мумкгндгк бердг: егер аудиторияда жэне сабацтан тыс уакыттагы жумыста студенттердхн бола-чак мамандыктарына пайдасы бар, ауыл шаруашыльщтыц m3hí бар материалдарды, сонымен катар, бо-латшкта кэсхби б1л1кт1лппн калмптастнруга экелхп соктыратын ар-, найы оку эд1стер1 мен формаларды мейлхнте квп пайдаланса онда ауыл наруатылык жогары оку орындары студенттерЬпн кэсхби"багдарыньщ калыптасуына негхз туындайды, вйткенх жеке адамньщ оцыту кез1ндегх кдсхби багдарынын калыптасуын студенттхн ic-арекетхн окылатын пэн мазмунына сэйкес дурыс уйымдастыру аркылы сомдай тусу олардьщ бел-Г1лх 6ip нэрсен1 окып-уйренуге кызыГуэтьшыгын же бей TyceTÍH аса ка-жет ларты болып табылады.

Баяндалган болжамныц негхзгне зерттеудхц басти идеясы алын-' дк: студенттердщ кэсхптхк багдарыныц к;алкптаеуы Kaaipri заман кагдайында дидактикальщ принциптерге суйене отырып касалган маман-дандырылган оку кхтаптарын окыту процесшде пайдалану аркылы арт-тырылуга thíctí.

Осы идеяны хеке асыру ушхн зерттеудхц мынадай М1ндвттер1н ше-шудх алга койдак*.

- Жогагы оку орындарыньщ шынайы жагдайында болагпак мамандар^-ды даярлау сапасы мен кажетт1Л1К дзрежесшщ ара катынасьш айк;ын-дау.

«

- Ауыл жэне мал гааруатылыктары мамандарыннц Kaciön моделin /профессиограммасын/ жасау жэне гылыш тургыдан дэлелдзу.

- Студенттердщ кэсхби 1С-зрекетт<гр1нгч ¡^алыптасуыныч тео-рияльщ жэне рылыми-педагогикалык; неггзш айцындау.

- Болашав; мамакдардьщ кэсгби баянэрыныч калыптасуына анор-ганикалын; жэне аналитикальщ химия курс'-лньщ мумкшдхктер1Н ашп керсету.

- Наиандандырылган оку кгтаптарын поддана отырып студеит-•терд1Н кэсгби багдарын и;алыптастырудыч методакасын жасау.

- Студенттердщ кэсгбн багдарыныч палыптасуы туралы гылыми дэлелдх уснныстарды тужырымдау.

Каз1ргх когамдагы филоеофиялык; жекз тулганьщ бэлгчлх кэсхпке икемг, цызыгуы, хскерл1Г1, жеке адамныч белашак; мамандыгда дерен кэсгби багдарыныч к;алыптасумньщ тутас пед^гогккалык процестег1 орнын аньщтау зерттеудЬ; методологиялык негхзг болып табыладк. Сонымен бгргэ А.Байтурсыновтьщ, М.Жумабаевтыч, Ж.Аймауытовтьщ,

М.Дулатовтыч жэне де н;аз1ргх кездег1 республика педагог-галымдар-

1

дыч, атап айтцанда, Г.А.Умаков, Н.Д.Хмель, А.Сейтеяев, Б.С.Арыз-ханов т.б. адамныч нэсхби хс-эрекетхндёгх теорияльщ бхлхмщн рол1, гылымньщ маман кадрларды даярлаудагы мачызн туралы идеялары зерттеу жумысына теорияльщ-методологиялык тургыдан аркау болып табылады. :

Зерттэу барысындагы-^олданылган деректх материалдар: педагог, психологтардыч жеке тулганьщ касхби багдарын калыптастыруга ар-налган ечбектерх, ресми куяаттар: Казахстан Республикасшшч Кон-ституцпясы, б!л1м туралы Зацы, Казахстан Республикасиньщ догаргы бхЛ1М беру туралы Зачн, орта бхл1М беретхн мектеп пен жогаргн оку орьшдзрчна ярналган о^улыцтар, оку куралдпгы, методикалык усыныс-тар жэне авторщкщ озхнхч бхр^атар жылдар колемхндег'г педзгогикэ-льщ тэжхрибе жумыстары.

®JIM« ммHMLbl - жогары оку орындарь! студенттер1-híh кэсхби багдарыньщ Kyüi мен оныц цалыптасуынын дидактикадагы орньг аныкталды, оку npoueci кезшде баска пэндермен катар, яал-пы б ¿л хм беретíh пэндердгч /химия/ ic жузЬщз бола-пак мамандар-дын кэсхбя багдарынын калыптасу процесхне acepiH зэрттзу жэне пэндер боЯынша мамандандырылган окулыктар мен оку куралдарын жа-зып пайдаланудыц боланак 6wíktí макан даярлаудагы ролi корсе-Tiflfli, ауыл жзне мая >пзруэ,лылыгы мамандарыньщ кзехби мод°Л1 жа-салды.

Автордьщ "Анорганикалык жэне аналитикалык химия" оку куралы осы тургыдан та зил г ан казак тглшде кары к кэрген ауыл таруанылик жогары оку орындарына арналган б1рден-бхр окулык болып табылады.

Жумыстын теорияльщ мацызы - жогары оку орындарындагы сту-денттердщ кэсхби багдарынын каяыптасу Kvñi зерттелген, оньщ эрг карай калыптасу процесхне окытудыц, жеке пэндер бойынша мамандан дырылган окулыктар даярлап, дидактиканыц ертурлх принцилтерх мен эдхстерш пайдаланып 6íhíktí маман даярлауга кажеттх.теориялык тургыдан себептер мен салдары аныктэлган. Студенттердхц кеке пан ге кызыгушлыгын тудыру аркылы, тавдаган маыандыгын жаксы urepyi не кемектесет1н тэсхлдер мэн эдхстерге'педагогикалык тукырым жа-салды, ауыл жэне мал таруанылыгы.мамандарынын кас!би моделх тео-риялык тургыдан далелдешц.

Жушстын ic жузхнде манызы - мамандандырылган оку кхтап-тарын/пайдаланып студенттерд1н K3ci6n'багдары кальттасуыныц мете дикасы жасалган. Сонымен ец алгаякылардьщ 6ipi болип химиядан К£ закиа оку куралын, окуга тусулхлерге арналган курал, эдхстемелп тер, косыста ез бетшше окуга арналган к1таптар жазып, автор алынган зерттеу нэткжзлерш жэне олардьщ негхзхнде тукырымдалт

педагогикалык усыныстарды кэзхргч замандагы мзктеп тэ:?лрибестиле , техиикумдзрда, жогары оку орындарннда кундел1кт1 паГщалану ~ мумк1ндхгш дэлелдед1, курастырнлган ауыл жэне мал чаруаиылыгы маианцарыньщ кэсхби моделт кумыс барысында колданылды.

Зерттеудщ негхзгх кагидалары мен натижелерг Алматы зоотехника-1 лык-малдэр1герл1к институты профессорлары мен окытупыларынын гылыми конференцияларында баяндалды: Н^пщыл негхз туралы к,аз1рг: кэздегч козкарас /А33И, 1939/, 1-курс студенттерхнхн химиядан ез бетшчге даярлыгнн жандандыру /АЗВИ, 1988/, Анорганикалык жэнэ аналитикалык химияны мамандыкка саЯ окытудын кеПбгр мэселелерх /АЗВИ, 1990/, Элементтердщ тотыгу дэрекелерш бглудщ студент- • тердхн химияны оз бетхннге окуы уипн манызы /АЗВИ, 1991/, Химияны . аудиториядан тыс уакытта студенттердщ ез бетштге окнп-уйрену процесхн жандандыру /СЗВИ, Саратов, 19С6/, сонымен б1рге автордьщ кэптеген ецбектерш баспалар лине баспасез беттерхндэ яариялау аркылы студенттермен лекция, семинар, практиналык сабактарды даяр-лап еткхзу барысында жузеге асырылди.

Зепттйудтц_нег|зг1_сатылапы. Зерттеу жумыстары мынадай утт сатыда жургчзхлдк

1-кезеи /1985-1988/. Бул кезевдэ зэрттеу проблемасына катыс-ты философиялык, социологияльщ, психологиялык, педагогикалык, химиялык эдебиеттзрге талдау жасалды. Зерттеудщ гылыми аппараты курылды: проблемасы, максаты айкындалды, мшдеттерх, обьектхсх, пэн1, гылыми болжамм белгхлендх. Студенттердж бос уакнтн-осепко алынлы, оз бетпгте дзярлыкка ар пан боГилнча кан'па уаккт болшо-Т1нх перттелдх, бхрпт курс студенттер1нш кэсхби багдарынын ка-лнптасун аныкталдн. Мамандардыц профессиограшасыннц уобасн да-

салып, сол модельдхн нэтижелх хеке асырыду жарданы аныкталду. Сонымен бхрге болашак мамзндардыч нас ¡.¿и баидарламасынын шынайы жагдайы айкындадды.

Осы кезенде 613 мынадай аерттеу эхпсте]нн колданпьщ: тгкелей зерттеу пройлемасына катысты адабизттерге талдау касау, окулик-тар, оку кураддэрн, оку жоспарлашмен таныенп, яерттеп, талдау жасалды, бакнлау, анкеталэу, енгхмелесу, сараптау.

П-кезандз./1953-1992/ республикадагы /Алматы, Семей, Орал/ жэне ТУД-дегх /Москва, Саратов/ жогары оку орындарыньщ студент-тершщ кэс!би багдарламасын ^алыптастырудагы тэкхр<;белер1 зерт-т°Л1П талданды, бола^ак; мамандардыц кэс1би даярлыктары /багдар-. ламасы/ калыптзеу куЯесшщ кэне окулыктарды кол дану адхстемеях-нщ кейбхр элементтерх касалып апробациядан /тексеруден/ 9ТК1-31лдх. Осы кезецнщ нэтижесхнде'зерттелген материалдары кинактал-ды, тузшрымдалды коне баспа аркилы нускаулар, оку кур^дэрм, ма-калалар каряяланды. Олар оку процесхнде пайдаланылды.

Бул кезенде нег1зг1 эдхстер болып лекция, ацтхмелесу, сту-•денттердхн, оздхгхмон етрггзетш кумыстары, бацылау, багалау жане автордьщ педагогикальщ тэжхпибе жушетары есептеледх. ,

Ц-кезенде /1993-1994/ студенттердхн кэсхбк багдары калыпта-суы мэселесх бойынша жуйе мен.методика апробациялау, жеткен натй-желердх талдау,'" зерттеудщ теориялыц кэне тэкхрибелхк корытын-дысы жасалдн. Мамандандырылган 05уг куралдары, мацалалар нарык; кар дх. Гылыми дзлелденген усыныстар тукырымдалды.

Зерттеудщ сенЫдШг! мен" дэлвлдхлтг!. Зарттеу барысындагы алынг'ан гнлыми кэтияелердхн дэлелд1л!гх мен сенЬлдхлхгх азтордьщ кетодологиялык, тургыдагн концептуальдак.позициясымен, зерттелген проблема саласындары кззхргх замэндары педагог, г.сихологтар-

и

дан жет1ст:ктерп! долдану аръауш, подыми апараттын зерттеудхн мщдеттерхне, пзшне, обьектхсхне сэйкес болуы аркылы, мхидет-тергне сай келетш проблемами зерттеу эдтстершхн жиынтыгын кол-дану аркылы, жан-жацты сапалы талдау жасауга мумк1нд!к тугызган жоспарлаига«1 жэне тйелх тежхрбив-педагогикалщ жумыстар журНзу аркылы камтамасыз етхледЬ

малдэрхгёрлхк институтннда, Цазак^гын ауш шаруаиылыц инстгитут-тында /Алматы «аласы /

Зр иьш сайын /1588-1993 / 600-ге лущ абитуриенггер мен' 200-ге луш; бхрхкшх курс студенггерх тэяхрбие-педагогикалык жумыстармен цамтылды.

Коргауга мына маселелер усынылды:

-Ауыл жэне мал таруалшлыгындагы мамаадардын кэсхби модел-хн1н сипатк;'

-Студёнттердш кэсхби багдарын далыптастырудагы мамандан-дырылган оку кхтаптарынын дидактик ал ык ролх.

-студента ердхн касхби багдарын цалштастырудын эдхстерх; -болашаН мамавдардыи каб!би багдарын каиыптастырудагы ашрганиналык аэне аналитикалыц химия курстарынын ыумкхндхктерх;

-студенттердхн кэсхби багдарын цалыптастыру процесхнш гылыми нег!зделген усыныстарын жасау.

>, Зерттеу жумысты Алматы зоотехниктхк-

Зерттеудщ Heri3ri маэмуны

Студенттердщ кэс1би багдары калыптасуыньщ педагогикальщ неггзг

Кэсхби багдар угымыныц психолого-педагогикалык здебиеттер-ге енген1не кеп болмаса да, бул угым белгхлг 6ip пси±икалыц н;убылыс рет1нде кэсхби хс-эрекеттх жогары дэрежеде icKe асыру-да жеке адамньщ цасиет1 турхнде ертедегх Греция мен Рим фило- . софтары да айтцан.

Маселен, идееалист-философтардыц /Платон/ касгби мамандык туа пайда болады, жогарыдан берхледх деген болжавдарына Эл-Фараби царама-царсы niKip айткан. Ол адамньщ б1Л1П-уйрену к;а-бхлетх туралы хл1М1Нде, адамньщ этикалыц мхнез-кулкы кунделхк-ti к;огамды^ вмхрден алынады; сондыцтан этикалыц категориялар, алла-тагаланьщ, ец жогаргы табиги емес купггерд1Ц 6epreHi еыес, белгхлх жеке бастарцьщ 6ip-6ipiMeH цатынасы нэтижесхнде калып-тасады деген. Олар уащлт еткен сайын езгерш, дамып туруы мум-

kîh.

Кэсхби багдар угымы к;огамдык; емхрде эрцашан цолданылып кел ген. Мысалы Ананьин С.А. осы туралы эдебиеттердх зерттеу натиже С1нде XYUl-гасыр галывддрыныч /Гельвеций, Кант/ ецбектерхнен кэехби багдар угымынъщ белгШ 6ip пеихологиялыц к^былыс еке-hîh керсеткен. Сол кездегх кешШк автррлар kbcî6h багдар угымы проблемасына педагогикальщ тургыдан цараган. Мэселенщ тек оку, бШп-уйрену кацтары гана эерттелген. ■

Техникалык прогреске кзне сонымен 6ipre ендхрхсте адам факторыньщ осухне байланысты адам хс-эрекетхнщ ce6e6iH, оныц касхби багдарын зерттеу ici дашды /Аверйгеев Ю.П., Атутов П.Р

Батышев С.Я., Ботянова Л.В., Голомштон А.Е., Иовайгаа Л.А., Шадиев Н.Ш., Бекбаев И., Джантакова З.Д., Колесникова Ф.К., Золотарева B.C., Короткина Т.К., Сейтешев А., Симоненко В.Д., Чистякова С.Н., Сахаров В.Д., Сазонов А.Д.

Keci6n багдар проблемасын егжей-тегжей эерттеген жумыс-тар татарина А.Сейтетевтщ кушсы жатады. Бул жумыста Kacin-•пк-техникальщ увдлищелер окушылары мен жас кушсшылардьщ кэ~ схби багдары зерттелхп, оган гылыми-техникалын; прогреет щ, цогамньщ элеуметтпе жагдайыньщ, жануяньщ, орталыц жэне т.б. жагдайлардьщ эсерх карастырылады. K,a3Ïpri кезде енеркоепше Кажет бхлхктг жумысшы кадрлар даярлау хсхндегх жас жумысшыньщ кеехби багдарын тэрбиелеудщ'мацызы зор екен1 корсетхлген.

Эр адамньщ мхнез-кулкыньщ Heri3ri сипатТарыньщ t5ipx — оный багдары. Эр адамньщ емхрдег1 багдарыньщ элеуыеттхк-психология-лык тургыдан дамуыньщ оньщ оцип, 61лîm алуы мен торбнеленуi yiiiiH мацызы зор екенхне etmciM кумэн келтхрмейдЬ Алайда, эр адайныц "багдар!:,1" деген угымньщ ете курделх категория екенхн •де ай'ту керек. Адамньщ 1С-эрекет1Н эр нэрсеге итермэлейтш, irnKÏ ойын 1ске асыртатын, козгалыска келтхретхн куш мэселес! -философия, психология жэне баска гылымдардьщ дурыс шешуш кут-тхретхк мэселе. Оны дурыс шешкен жагдайда гана адамньщ багдар« угымыньщ мэнхн тус!нуте болады.

Бул мэселе бойынша когамда эртурл1 коэцарас бар. Bîpey-лер /Божович Л.И., Неймарк М.С., Ильин В.В. жэне "басцалар/ адамньщ багдары оньщ тутыну 'льщ н;асиет1не байланысти деск, баскалар /Щукина Г.И., Ядов О А., Кон И.С./ тутынушылык, цизы-гу, мацеат кою eMipfleri баска да ic-эрекеттермен dipirin rça-

лыптасады дейдг. Алайда, жеке адамныц 1с-эрекетх тутынушылык, Кызыгушнльщ, мадсат, сезхммен гана акык;талады деу жеткхлхксхз, ол адамныц бШмхне, М1нез-кулк;ына, бШктШНне де байла-нысты. Б1р-б1р:не байланысты элементтевдхц жеке адамныц ¿с-эре-кетхне всергн жуйелгк-структуралык тургыдан тутас алып каРас-тыру керек. Адамныц багыты, 1С-эрекетх вткенге, осы кезге жэне жэне болащакка байланысты. вткенге карап, адам онда жхберген Кателергн осы кезде тузетуге, болашакта ондай кате либермеуге тырысып еэхнщ 1с-ерекет1н, кулкын, кэс1б1н багдарлайды. Адамныц максаты, идеалы, ой-арманы оны болагаакка жетелейдх. Ал 61-лгм, кабхлеттглгк, эдет, б1л1ктхл1г1 сол ой-арманньщ орынцалуы • уиан кажет.

6р адамныц кзсхби багдарын сезхнух - когамдык болмыстыц айнасы болып табылатын когамдык сана калыптасуы процесг ушхн аса кажет. Кес1би багдар сез1ну: а/'бхр нэрсеге вэ бетхнше сти-хиялык турде умтылу; э/ жеке идея; б/ бхр куйеге келтхрхлген, ой-санадан етк1з1лген идея турлерхнде болады. Тек санадан ет-К1эхлген багдар адамныц сол кэсхбш мецгеруге деген коздыргыш куш тудырады.

Кэсхби багдар проблемасына шетел эдебиеттерхнде де /Кад Д., Герцберг Ф./ б1ршама кецм болхнген. Олардыц ойынша кэсхптхк багдар калыптасуына екг нэрсенхц рол1 ерекше дейд1: б1р1нпп-С1 емхрдег1 карьера психологиясы, екхнш1С1 ецбек ету психоло-гиясы. Осы екеу1 де адамныц эртурл1 *кажеттШгхн канагаттан-дыруга багытталган.

Алайда, бул кумыстарда кэсхби багдар калыптасуына*эсер етуш1 факторпарга, олардыц сипаттарына кецхл бвлхнбейдх.

Б1р айта кететхн жай, зз1ргпе бхзде кэсхби багдардыц мэн1 мен структурасы, сол структураныц адамныц жасына орай езгерух

туралы накты кезкарас кок. Жеке адамныч QMipfleri орны, оныч психологиялык гс-эрекеттер1, сол эрекеттердхч жасына, корша-ган ортага карай езгерхске ушырау себептерх, оку-тэрбие жумыс-тарын багытты журггзу аркылы оныч емхрде, к;огамда вэ орнын табу ici жете зерттелмеген.

Бiздiч ойымызша, жеке адамныч eMipre кезкарасыныч, кэсхби багдарыныч калыптасуында жануяньщ орны ерекше. Бул мэселеге казактыц агартушылары мен педагог-галымдары А.Кунанбаев, Ы.Алтынсарин, М.Жумабаев аса кеп коцхл белген. Scipece М.Жума-баев "Педагогика" окулыгында жас нэрестен1 багып~ес1руден бас-тап, оны хскерлхкке баулу проблемасына назар аударган. Халыкта "уяда не кврсеч» ушканда соны Жерехи" деген канатты сез бар. Бул бекер айтылмаган халык педагогикаеыньщ 6ip KepiHici. Зр адам дуниеге кел1С1мен оны коргаайтын жануя, все келе сол жан-уя немен айналысса, немен шугылданса, соган беЙ1М болады. Эр адамныч кэсхби багдарыныч алгаткы кальттасуы осы жануядан басталады. Эмхрде мысалы, eTÏKtni жануясынан жйк,сы eTiraii, металлург жануясынан - жаксы металлург, галывдар жануясынан -белгхлх галычцар шыкканы белгЪп. Сол сиякты ауыл шаруашылик оку орындарында, Ke6iHece, ауыл жастары окуы да кездейсок емес. Алайда, жогахада айтылгандай, кэсхби багдар кальштасуына адавды коряаган орта, техникальщ прогресс, когампыц белг1л1 6ip мамандарга кажетт1Л1Г1, оныч саяси, экономикалык формация-ларырыч дацуы, езгеру1 ез ocepin тигхэедх. Бугаи дэледцг алыс-тан хздеудхч Ка^ет1 жок. Бхэдхц когамныч сочгы бес хил хихндегх жагдайына байланысты жастардыч кэс1би багдарыныч о:згер.у i соньщ айгагы. Дазхр когамда коммерсант, icKep .каста р кобейдх, слар-дыч мацсаты - калай да болса ба», жеке басынын тутыну кажеттх-

riH цанагаттандыру. Бул багытты кэсхби. багдар цалыптасун доп айту циын, ол уакытша кагдай. Алайда, соньщ ез! жеке адамныц тэрбиелхк, Kacitree кызыгушыльщ, бШмге умтнлу сиякты касиет-терхне KecipiH тигхзуде. Мундай кубылыс эр цорам дамуыньщ кризисен жагдайында бай^алады, ол уацытша нэрсе.

' Кэс1би багдар мэселесше арналган окульщтар мен оцу цурал-дарында / Симоненко В.Д.. "Профессиональная ориентация учащихся в процессе трудового обучения", М., 1985; Чистякова С.Н."Основы профессиональной ориентации школьников", М., 1983; Чистяков H.H., Буянова Т.А., Касаткина Н.Э. "Ецбек пэн1нп< муга-лхм1не окутылардыц кэсгптхк багдары туралы", Алматы, 1988; Сахаров В.Ф., Сазонов А.Д.■"Профессиональная ориентация школьников", М., 1982/ KöciÖH багдар угымына мынадай анын;тама бе-рхлген: жеке адамныц кэс1би багдарын оньщ цызыгуы, гскерлх-ri, ой-epiciHin ьщгайы, идеалы арцьшы б1л1нет1н ic-apeKeTiHiH • келел1 6ip жагы деп тусхну керек. Адам ез1Н1Ц eMip жолын, ецбек ету сферасын тацдауга даярланган кеэде алдына iniKi сез1ммен тужырымдалган мацсат кою ар^ылы кэелби багдарын к;алыптастыра-дк. Кэсхби багдар калыптасуы уппн мына уш принципке кеч1л ау-дару кажет: ер;ктхлхк, акыл-ойдан етк1зу жэне тавдау бостан-дыгы принциптерх.

Кэс1би багдар угыман зергтеу кезхнде тешуш таппаган мэсе-лелер хппнде сол "кэсхби багдар" угымыныц аньщтамасын, кэсхп-ке кмзыгудыц структурасын жэне олардьщ даму децгейш айтуга болады. •

Kaciöw багдар угымына аны^гама берген кезде, эдетте, бг-ршоп цатарга, мысалы жеке адамньщ белгмх 6ip KacinKe аз-кем кчзыгуы, тавдап алган icine дурыс кезбен к,арауы, сол тац-

даган 1С-эрекет1н мейлтпе терещрек бхлуге, тубегейлх уйре-нуге умтылу мэселелерг к;ойылады.

Кэсхби багдар немесе кэстке дызыгу угымдарын студенттщ болашак 1с-эрекетшщ обьектхлерг жэне субъектхлерхмен 6ipry-тас байланысы rana емес, сонымен 6ipre сол мамандызда, атап айтканда мал дэрггер!, зооинженер, агроном т.б. жан-тен1мен ' дурыс козбен -карауы деп н;арастыру цагет. Кызыгу жеке бастыц структурасында аса мачызды роль атцарады. Ол коптеген психика-лык процестердх, кабхлеттх кетермелейдх, оларга дем бередх, адамньщ хс-арекетппц толыкканды, куатты жэне жаркын болуына кемектеседх.

KacínKe кызыгушылыкты тек мазмуны бойынша гана сараптау-га болмайды, оны цызыгудьщ турактылыгы, пэрменд1Л1Г1 бойынша да карастырган жен. Оны тексерудщ 6ipi;eH-6ip acepii жолы цы-зыгудьщ турацтылыгын, толыккандылыгын аньщтау болып табылады.

Сонымен катар кэстке кызыгудын ic-эрекет жагынан сипаты взойти структурасында бэлг!л1 6ip максат болуын талап етедх. Осы мацсатка жету жэне оны орындау ymÍH какет жагдайлар мен заттарды 1здест1ру кэсхби багдардыц пайда болып, одан ары да-муыныц б1рден-бхр жолы болады.

Кэс!би багдардыц мацызды каснеттерш1ц бхрхне оныц ic-эрекет íhíi^ динамикалыгын, ягни, жэй кызыгушылактан жеке бастьщ турацты касиетхне дейхн езгерухн жаткызуга болады. Сонымен, кэсхби багдардыц калыптасуын жеке-жеке кезеедердп; бслг!л! 6iр ретпен орналасуынан туради двуге болады. Зрбхр кезеч эр индивид-tíh касхби кызыгуыныц децгейхне байланысты сырттан эсер ете-tíh педагогикалыд, тэрбиел!к едхстерд! саралап алу аркылы aci-

релен1П отыруы тихс.

' Малдэр1герх, зооинженер, агроном, мал шикхзатын тауарлау инженер! сияцты ауыл шаруашылы^ ыамандарыныц 1с-арекеттер1не эр жеке адамныц туракты кызыгуын тудырып, тарбиелеу, ол ма-манды^ты эр адамищ ехпрлхк ici дел уйрету кэсхби багдарды ка-лыптастырудыц негхзхн курайды.

Мамандьщтыц к;ыры мен сырына цызыгушылык кэсхби багдар ка-лыптасудьщ курамды белiri. Ke6iHece, мамандыкка уйретуге >;ы-зыгушылыктан жеке адамньщ кастби багдары налыпт^оа бастайтыны белг1Л1,.

Binyre, уйренуге кызыгушылъщ адамнщ ми кабатында оптималь-дх цозу ошагы паЯда болуымен байланысты; адамныц tíip наpcere кызыгуы кезхндё оны тез арада жакчсы тусхнхп, турадты цабылдауы-ньщ физиологияльщ тургыдан тус1нд1р1лу ce6e6i де осыдан.

Бiлуге, уйренуге кызыгушльщты^ адамньщ санасын оятатын зор купп- бар, ол цызыгуды данагаттандыру ушн сан турлх амалдар мен кажет заттарды 1здест1рудхц пэрмендхлхгхн, натижелхлхгхн

арттыруга мэжбур етед1.

!

Жалпы алганда кас1би багдар мен кэсхш:е кызыгушылык; мына-дай факторлардан турады:

I. Кэсхби мамандьщты игеруге умтылу.

.2. Кэсхпке икемд1Л1к:

3. Белгхлх Kacin - тавдап алган мамандык.

Угымды булай белу "кэсхпке цыэыгу" угымын алмастырмайды жэне ош белшектемейдх. Адаыда белгЬп 6îp ic-ерекетке ца-бхлет болуы мумкш, 6ipaK огак к&зыгу болмауы мумкхн жэне ке-. piciHne. Болашавда таддап алган белгхл! 6ip Kacin алдын-ала айкындалуы ти!с. Кэсхби багдарцьщ манш тусхнд!руге арналган

кейхнгх кезде кецгкен тараган гылыми кезцарас кепшхлхк ав--торлар мынадай методологиялык багыт устайтынын кврсеттх: неч Г13Г1, касхби багдардын калыптасуына эсер ететхн бас фактор ол жеке, адамкыц емхр сурхп отырган, 1с-орекет1нщ элеу-меттхк жагдайы болып табылады.

Кэсхпке кызыгудьщ негхзгх жеке адамньщ 1с-эрекет обьектх-не багытталган активтхгхнхч пармендхлхгх мен саралауыньщ болуын да цалайда.

Студентгердхц кэсхби багдарыныц калыптасу жолдары. Бхздщ ел1М13де болып жаткан элеуметтхк-зкономикалык езгерхс-тер когамньщ саяси-элеуметтхк жэне рухани емхрхнщ'басты са-ласы болып табылатын бШм беру жуйесше де б1раз эсерхн тиг1-зуде. Когамдагы барлык дерл!к эрекеттер сферасында адам факторы шетупп цозгаушы куш болады. Ецбек ету кезшде адам факторыныц жалпы шарты ецбек етуш адам мен кэсхптщ обьективтх кажетт1-Л1гг арасында дурыс уйлест1л:гк болуы.

Республика жогаргы ото' орындары халык шаруашылыгы кой-ган мхндеттердх жоспарлы турде орындаумен катар, оку б!тхру-пилерге сайкес кумыс орандарын усынады. Сонымен катар, олар жогаргы оку орындары педагогтхк ужымдарынан мамандарды тек пэндердх окытып кала коймай, касхби багдары калыптаскан, тольщ-канды дарынды.деаман етш шыгаруды талап етедг. Бул мэселенх ойдагыдай шешуде басты сала - ол оку барысында студенттердгц кэс1би багдарын к&лыптастыру болып табылады.

Даз1рг1 кезде жогаргы оку орындары педагогтерппц алдын-да мамандакты формальдх турдё, касхби окип-уйренуге кызыкпай, калап алган студенттердхц касхби багдарын калыптастыру

маселесг тур.

Студенттердщ сабан; окуда, цогамда актавтI болып, бола-шак мамандыкка уйренхп, касхби тургыдан аякка туруы мен касхби кызыгушылык жэне касхби багдар арасындагы байланыстыц мэнх зор екен1 белгхлх.

Соцгы жылдары дидактикада рку процесхн жуйеге келтхру принцип! орын алуда, окудыц тихмд1лхг1н арттыруда оныц мацызы зор. .Окуда жуйеге келтхрудщ б1р компонент! ретхнде студенттердхц кэс1би багдарын калыптастыра бхлудщ орны ерекше. Оку процесхн жетхлдхруге багытталган идеялар хш!нде касхби багдар мен касхл-ке кызыктауды калыптастыру идеясы аса кунды болып табылады.

Оку, уйрену кезхнде когамга пайда келтхру, ецбеккор болу, Отан алдындагы парызды сез1ну сиякты тзлш-тзрбиелхк сез1М-• деридц рол1 зор. Алайда, осы сез1мдер студенттерде туатын оку-га, уйренуге, ецбекке деген жаксы эмоцияларга суйену1 керек, Шогаргы оку орнында окып-уйрену процесх кезхнде студенттерд1 гылывдар негхзтмен каруландырып дана доймай, ез емхрхн олар-дыц ез ем1р!н арнаган калаган мамандьщтарына кызыгуын, сол мамандьщты суЙ1П, жаксы ецбек ету1 удпн де тарбиелеу керек.

Малдар1герх, зооинженер, агроном т.б. мамандыктарды ез журегшщ жетегхмен емес, сол мамандак иелерхнхц 1с-арекет1- . Н1Ц ерекпелхктершен бейхабар, ол мамандыкка кызьщпаган, жо-гары оку орындарында калаган мамандыгы бойынша окудан ешбхр лаззат алмайтын б1ршама студенттер бар.екен1 белгмх. Эрине, осындай касхпке кызыгушылык децгей1 эл1 темен студенттердхц болуы болашак ауыл шаруагаылык кумыскерлерш даярлау сапасына, олардыц касхби жагынан оку кезхнде уйренухне кер1 зсерш ти-Г1збей коймайды. Сондыдтан, ауыл ттаруашылык жогаргы оку орын- "

дарыныц ец баста мшдеттершщ б1рх окитын студенттердщ бо-лашак; малдэрхгер-х, зооинженер, агроном т.б. мамандактарына кызыгуын, кэс1би оагдарынъщ калыптасуын тэрбиелеу.

С.П.Крягжденщ /"Психология формирования профессиональных интересовВильнюс, 1981/ зерттеулер нэтижес!нде кэсхби багдар калыптасуын терт топка бвлед1:

I

I/ кэс1би жэне пэндерге багдары жок;

2/ пэндерге ыцгайы бар;

3/ тек кэсгби багдары бар;

4/ пэнге ьщгайы жэне кэсхби багдары бар.

Сол сиякты педагогикалык жогаргы оку орындары студент-тер1н1Ц педагогикага кызыгуын зерттеу аркьглы В.С.Золотарев /"Формирование профессионального интереса у студентов педвуза". Одесса, 1988/ кэсхпке кызыгудыц мынадай сараптауын усынады:

. I. Пассив-байкау /темен/ кнзыгу. Бул кезде студент бола-шац касхбхн кездейсок калаган, оныц эл! мамандык, туралы тус1-Н1Г1 жок.

2. Актив /орташа/ к'ызыгу, калаган мамандык женшде кеб1-

рек бму ушхн куш жумсайды, алайда бул децгей ушхн тураксыз-

• ■ » -

дак, кызыгудьщ ситуацияга байланыстылыгы, калаган кзсш кана-гаттандырмауы бхлхнедх.

3. Пэрменд1 /жогары/ кизыгу студенттхц налагай мамандыкка жан-тэн1мен, бар сезхмхмен бер!лух нэтикесхнде бхлхнедх. Сту-денттер калаган мамандактарын бШп, уйренуге тырысацы. Олар-га терец б1лхм, болашак кэсхбш уйрену, бхлуге тырысу тан.

Студенттердхц кэсхби багдарыныц калыптаеуы бойыниа осы-лай сараптауды баска да жогаргы оку орындары студенттерх, оныц хгахнде аушшаруашылык оку орындары студенттерх ушхн де колда-

нуга болады /Арызханов B.C., Сейтешев А./

Кэсхби багдардыц калыптасуына зсер етет!н ке'ке нзрселер-дх аныктау оныц даму механизмih бiлуге мумк!нд1к бередх, со-ныц нэтиявсхкде багдардыц калыптасуын баскаруга болады.

Кэсгби ¿агдардьщ цалыптасуын басцару мэселес1 бхршшхден, цогамныц алеуметтхк кажетхке байланысты болса, екишвден, оньщ пэрменд1лхг1н дамытып, болашак; мамандык бойынта ецбек етудщ, уйренудхц калыптасуына да байланысты болады.

Жогаргы оку орындарыныц onyf-тэрбие жумысында пайдаланыла-тын эртурлх эдхстер мен эдхстемел!ктер студенттерцщ кэс1би багдзрыньщ цалыптасуыныч жуйелхк, т1ркестз:к кэне тутастык прин-цигпн хеке асыруга мумк1НД1к бередЬ Ол жогаргы оку орындарын-да оцу-тэрбие жумысыныц сапасын, ти1мдхл1ГШ арттырады.

■ Студенттердхц кэсхби багдарыныц цалыптасу проблемасы кэсхби даярлыцтьщ барлыц жуйес!н - аудиториялык, ез бетхнше жэнё де аудиториядан тыс жумыстар цолдану барысында ойдагыдай memi-мхн табуы Tviic,

Корыта келгенде, осы цыск;аша шолудан б1лхкт1 маман, ем1р-ге актив позициясы бар адам даярлауда мацызы зор дадактиканыц гылыми принциптерхнщ куракщы белхгх болып табылатын кэсхби багдардыц цалыптасуы угымы жайында орта мектепте айтарлы^тай гылыми жэне практикалын; жумыс журтхэШп, педагогика теориясы мен практикасына улес косылуда. Ал, жогары мектеп педагогика-сында бул мзселеге злг де болса кецхл аз бел!нуде. Сонымен катар, жогары мектепте бхлхкт1 маман даярлауга студенттердщ кэсхби багдарыныц калыптасу процесхнхц орны ерекше екендхгх бел-гхлх. Осы тургыдан алганда алгадки курстарда студенттердщ кэсхби багдарын калыптастыруда налпы б1л!м беретхн пэндердщ

рол i ерекше. Алайда, осы мэселе бойыкша педагогика теориясына ез улесхн косып датчан жумустар санаулы. Сол ceöenTi ауыл шар-уашлыц жогары оку орындары студенттер1нщ кэсхби багдаринын палыптасуына жалш б!лхм берет in пэндердщ, атап айтканда, анорганикальщ химия панхн оцытудан оку кхтаптары мен эдхсте-мелхктер жазудыч acepin зерттеу котары мектеп педагогикасы гылымы мен пргктикасвна ез улесхн косаду деп ойлаймыз.

Ауыл заруазылыги дызметкерлершы} професшограммасы -кэсхбя сипаты

Казакстан ауыл саруаззилыгы дамыган ел. Казак гзрхнде гео-

графиялык ай).-акты;? турлхс! 'кездеседх - зшр кэлем! 2724,9 2

кщ км , халчы - 17 млн адам.

Казак территориясы батысында Едхл озенхнщ теменг1 агы-сында жагаскнда Алтайга дейхн 3000 км-ге, солтустхгшде Батые Схб!р жазыгынан очтустхгхнде Тянь-Шанга дейш 2000 хм-ге жуык кашыктыкка созылып жатыр.

Казакстанныч рельеф! мейлхнше ар алуан, Ондз ушар басын муздык баскан, кузар"би1К тауларда бихятхг! орташа таулы адыр-лар да, ycTÏpT тэрхэдх кыраттер да, кечбаГттаг; жазичгар мен ой-паттар бар.

Мухиттардан шалгай жаткандьщтан казак жершхч климаты территориясыннч орасан улкенд1гхнен там ншткненгпк болып келед1. Кун сэулесх тусет1н уакыттыц узактыгы созтустггпгде 2000 сагаттан оцтусгпгхнде 3000 сагатка деГпн зэтедх. Солтуст1-Г1нде дыс суык api узак баяады, орталык бол1Г1Нде зр^ртай. суык, (щг/стхгхнде нег131нен дисы ¡даска api кочнржай, ал К'«Р ojjr-fCTÎrÎHfle Bjjc js^Mcas: яелед!. Кацтар айннын орташа теуперз-

■гурасы солтустхкте - 18°С, оцтустхкте - 3°С болады. Кейде аяз -35-4Ь°С-ца да жетедх.

Жазык ецгрде жаз узак aPÍ кургак• Жазгы маусым солтустхкте жылы, орталык белхкте ете жылы, ел оцтустхкте ете ыстык болады. Казан; жерхнде cbiTÍcÍ3 кара топыракты, даланыц кэд1М-ri кара топыракты жэне куац даланьщ кара топыракты аймактары бар. Соган орай есхмдпс, жануар дуниесх алуан турлх.

Осындай жагдайлар Казакстанда ауыл шаруашылыгын жаксы жолга Kttora мумкхндхк бередх. Ауыл шаруашылык пайдалануында 187,1 млн га жер бар, оныц хзпнде ericTÍK 34,8 млн га, шабын-дык 5,9 млн га, жайылым 145,8 млн га. Ауыл шаруашылыгын одан api дамытудьщ кажеттх шарты - оны интексивтендхру ícíh дэйек-типкпен жургхзу, eHUipicTi жан-жакты механикаландару жэне осы-ныч негхзхнде евдхрхстхц жалпы мадениетш кетеру, гылым мен. техниканьщ xeTicTiKTepiH пайдалану,

Республикада жекелегеи ауыл шаруашылык аудандары шаруа-_ шыльщтыц белгхлх 6íp салаларына мамандандырылып дамытылган. Батые Казахстан облыстары кобхнесе астык ендхруге, жущц-еттх Кой жэне еттх-cyTTÍ мал ecipyre, Оцтустхк Чдзакстанньщ шаруа-шылыктары каракел койын ecipyre, техникалык дадылдар /кант кызылшасы, темекх, макта/, бау-баща, жузхм егуге, суттх жэне етт1 мал ecipyre, сонымен'йрге кургш ендхруге ыамандаедырыл-ган. Республиканцу солтустхк жане шыгыс облыстары товарлы ас-тык ендхрумен катар еттх-суттг мал шаруашылыгын, шоища мен кус ecipysi еркеэдетед1. Орта есеппен алганда Кдзакстанньщ ауыл шаруашлыгыныч калпы енхмхнде егхнвплхк пттнщ улесх 47,3.Р/с мал шаруашылыгы енхмхнщ улес1 52,7 °/о болады. Кдз1р Дазакстаь товарлы астык, ет жэне кун ендхрушх аса ipi аудан болып табы-

лады. Казахстан - мал таруашылыгы дамыган хрх аудан. 1974 кыл-дьщ мэл1мег! бойынша мунда 7 890 мъщ бас хрх дара, 2 791 мьщ бас шошда, 34 609 мьщ бас кой мен ешк1, I 308 мыц бас жылды, 124 мещ бас туйе, 16 ЮО мьщ бас н;ус есхрхлген. Каз1ргх кеэде ел1мхз нары к; экономикасына жаппай енхп, жаппай жекешелещцру яурхп жатдан жагдайда бул цифряар бхрпзама кемIген болуы мум-

К1Н,

Мал. шаруатылыгыньщ жетекш саласы — кой. шаруашлыгы. Мал шаруалгылыгынан тусетхн табыстьщ 50 °/о-тен кебг осы саладан алынады. Шел жэне шелейт аудандарда маусымдыд жайылымдарда дой жылына 9-10 ай бойына далада жайылады, мукыц езг бул са-ланыц табыстылыгын арттырады. Казхргх кезде Дазадставда дой-дьщ эртурлх тудындары сурыпталып алынып, всхртлхп дамытылуда. 0цтуст1кте цойдащ биязы зкундх, будан тукымдарн есхрхлсе, да--лалы, таулы'аймактарда сол жерге тезгмдх арцар-меринос, цигай цойлары'вС1р!лед1. Оцтуетхгс Казадстанда даракел дойларын ес1-ру дамыган.

Республинаньщ солтустхгх мен солтустхядагысында муйхзд! хрх дара-мал еохрхледх. Мунда етт1-сутт1 «ал иаруаиылыгы ба-сым. Шыгыс Казакстанныц таулы аймадтарында, сондай-ад Батые жэне Ортальщ Казадся-анда жылды шаруашылыгы, шел жэне швлеИт аймактарда, негхзхнен Кайык, Сырдария озендерхнщ томенгг агыстарында туйе шаруашлыгы басим, Алтай боктерпще тет?б!л бугы, марал всхрхледЬ Сонымен катар тоща жэне кус иаруато-лыгы да дамыган.

Осындай ауыл шаруатылыгыньщ алуан турлх саласы бар аудан-да, ауыл шаруагаылыгш/ дурыс жолга дойып, мэдениаттх турдз

дамытып, сапалы да мол енгм алу ушн жэне де е^м алып кана Коймай, сол енгм шгать!н жерд1, сол ешм беретхн малды ду-рыс пайдаланып, егпмдШгш арттыру упин бШкт! мамандар ка-жет. Сол бхлхктх мамандарды 'ауыл шаруахпылык,, г}оотехниктхк-мал-дэрхгердхк оку орындары даярлайды.

•' Осы оку орындарында окып агроном, зоотехник, малдерхгерх боламын деушлердщ басым квпшхл1гх ауыл жастары /80-90 °/о/. Оньщ, себебх, ауыл жастарыныц кхшкентайынан мал хипнде, ауыл иаруашылык жумыстарына араласуы аркасында кэсхби багдари иейг л!кше налыптасады. илар ауыл ецбеккерлерхнщ ерен ецбектерх-не, агроном, зоотехник, малдэрхгерх мамандарыньщ ^ыр-сырына каньщ жэне де еолардыц ецбектершхч жемхсхн' де кундел1кт1 керш отырады. Ал кала жастарыньщ шхндегх осы мамандоктарды тац-дагандарга келетгн болсак, олардьщ басым коппйлхгх оку б1т1р-геннен соц окытушлык немесе гылими жумыспен айналысуды мак-, сат етедх. Сонымен бхрге ауыл жастарыныц арасында да, кала нас-терыныц арасында да бул мамандьщты кездейсок калагандар жок

емес. Сондиктан когары оку орындарыньщ бхрхншх курсынан бастап

*

студенттердхц калап алган мамандыктарын жете мецгеру угахн кэ-схби багытты¡калиптастыру жумысын жуйел1 жургхзш отыру ка- . жет. Осы мадсатта, эсгресе. алгацщы курстарда, жалгш 61Л1М бе-ретш пандердщ мациаи ерекше.

Ал енд1 негхзг1 ауыл шаруашылык мамандарыньщ профессио-граммасына коз жуг1ртейхк. . • .

Ауыл иаруашлыгы дакылдарынан сапели мол енхм алуда агро-номсиз жургхзу мумкхн емес. Казхргх кезде ауылшаруашилык инсти-туттары "галым агроном" деген квалификация бергггмаман даяр-лайдн. Агроном - ел аудан келемхнде болсын, колхоз, совхоз

келемЫде болсын немвсе жене шаруа ^ожалыгында болсын алды-мен жэрдщ цунарлылыгына, табиги жагдайга цаpan тигмдх пай-даланумен шугылдануы керек. Осы мак;сатта оган жер, топырак, •гуралы табиги деректермен кнатар суландыру, топырак курамы^ онда ecipyre болатын осхмдгк Typi жэне окьщ к;уРаш« мол 6Н*М алу мумкгндхгг сияцты tíiptierae мэселенi meroyine тура келедК Мунда агрономра байланыссыз жане байланысты мумкхндхктер бар. Егер жер жагдайы, aya райы оган байланыссыз.болса, топыран;ты еадеу, цунардылыгын арттыру, от дурыс пайдалалу, агротехни- ■ калык шаралар цолдану агрономкьщ 6friímí мен тэжхрибесхне tí-келей байланысты мумкхндхктер болады. Осы орайда кез келген агроном химияныц квмегшолз ешнэрсе 6iTipe алмайды.

Ауил шаруагаыльщ жогары оку орындарында болашак агроном-.' дар химияныц барлык; бвлхвдерхн окиды /анорганикалил;, аналити-

<к

калык,, физикалын; жэне коллоид химиясы, органикалык химия/. Болашац агрономдар осы курстн оду арцылы химия туралы жалпы угымдарнн, оньщ ауыл шаруашылигындагы мацызнн оцщы да, одан ары карай бхлхмдергн - негхзгх пэн - агрохишяны оцу арцылы _ теревдетхп, химияньщ ауыл шаруашылыгында Т1келей кемегхн окып-уйренедх.-

Агрохимия жерд1 евдеу ite3ÍHneri заттардыц айналуыл жэне топыракта, ос1мдхктерде ^yperÍH химияльщ процестерге эсер ету арцылы енхмнщ сапасы мен штийлхгхн арттыруды яэрттейд1. Осы зат айналу процесхне тыцайтцыттар колдану аркилы араласу-га болады. Тицайтк.ылтар - осхмдхк цорзктенухн жацсартып, са~ пасын когарылатип коне топирацтщ -чунарлилыгш прттирпды. Алайда, тек тицайтщи беру аренды жогары сапалн кол он хм алы-

нады деу в;ател1к болады. . Топырацтыц да бар муманшШггн -онда журет1н турл! биохймиялык процестердх, топырад курамын-дагы корект!к заттарды с1нхр1летхн турге айналдыру процестерЫ, ондагы атмосфера азотын байланыстыратын'мшсроорганизвдердх, топы рал; турхн, кьгащылдыгын т.б. мэселелердх де мейлхнше дурыс пайдалану керек. .

Тьщайткыш пайдаланган кезде ес1мд1кке химиялык эсер етг-лед1, ол топыракта журет1н химиялык, физикалык, физика- химия-лык жэне де микробиологиялык процестерге де эсерхн тиг1зед1. Сондактан агрономньщ басты мхндет1 - тьщайткышты баска да аг-ротехникалык шаралармен катар дурыс колдана бхлу.

Агрономньщ мацызды жумыстарыньщ б1рше топырактьщ, ^6С1М-д1кт1Ц химиялык анализхн жургхэе бхлуI, сол анализ нэтижесш саралап, егхстхктх дурыс пайдалануы кат ад ы. Тек всЫдпстщ, енхмнщ химиялык анализ! нэтижесхнде агроном сол ес1мдхктхц есхп-жетхлуг, пхсух жэне ен1м берут кайлы материалдар ала ала-ды. Осиндай анализ нэтижесхнде сол есхмдхктен сапалы, мол ен1М алудьщ жагдайларын жасауга мумкх:нд1к туады.

Топырактыц химиялык анализхн алганда агроном оныц К¥Ра~ мындагы есхмдхкке кажет ?;0рект1к заттардыц мэлшерхне кец1Л аударады. Соньщ нэтикес!нде' топыракта кетхспейтш заттарды ко-сымша беру-бермеу туралы мэселенг шеше алады.' Оныц уст хне то-пырактьщ химиялык; анализ! онда журетхн химиялык,. физико-химия-лык процестердх, оньщ кыекылдыгын, соган байланысты топырак-таги ион алмасу процестер1н, ондагы улы. катиондарды /алюминий, марганец, сутег-1 ионы/ бхлуге мумкшдхк бередЬ

Агроношал; тага бхр удкен ьиндетх -""шаруашлыеда келхп

тускен минералды тщаЯткыштарды сараптап, тексеру, олардьщ эркайсысынъщ и;асиет1не байланысты жэке топырак турше орай белгмх молшермен к;олдану. Сонымен катар ауыл шаруа'гтылик есгм-дхктерден мол вН1М алу упин осгмддк ауруларымен, бактериялар-мен, зиянды жэндхктермен жэне арамшептермен курес кажет. Эсг-ресе солармен курестхч ец т.пмдхсх - химиялык препараттар. Мунда да ол препараттарды дурыс пайдалана бхлу кажет.

Сонимен, осы айтылгандардан галым агрономныч профессио-граммасы //-рхнт тур. Одан туйетхн нзрсе - вз 1схне жаксц бе-ритген мамая-агроном болу упин баска арнайы пандермен химия пэнхн де жаксы мечгеру кажетт!г:г. Химияны, оныч завда^ рын, анализ эдхстерхн, химиялык заттардыч дасиеттерхн бишей галым агроном болу мумкхн емес.

Ауыл шаруагзылык гсогари 01\у орындарында агрономия, жем1С-жидек, кекенхс т.б. факультеттерхнде химияннч калпы теория-лык мэселелер1не 30 сагат белшедх. Муны лекция тур1нде окиды. Осы берхлген сагат хшхнде студенттер алдымеи анорганикалык химиядан бастап, зат туралы, химиялык угымдар мен оныц зацда-рымен танысады. Содан соч атом, молекула курылысы, химиялык реакция журу зачдылыктары, тотыгу-тотыксыздану процестер1 сиякты мэселелердх окып-уПренш, химиялык элементтердхн ка-cиeттepiмeн аяктайды. Галым агроном даярлауда химиядан практи-калык жэне лабораториялык сабадтар жург1зуд1ч мэнх ерешие. Бул сабактарда студенттер фунгицидтерд1, бактерицидтерд1, ин-сектицядтерд1 жэне гербицидтерц1 сапалык аннк^аудын царапайым эдхстершен танысып, уйренедх. бйткенх, олар гааруошлнк жаг-дайинда осындай жумыстар иур^зе б!лух керек. Агрохнмиялык

анализдер - сандык химиялыд аналиэдер эд1стер1не неНзделген. Алайда, топырак, 0схмд!к, ты^айпрсз еараптаудыц ез!ще ерекше-лхктер!, олар уопн арнайы адтстер гздестхрудх талап етедт. Лабораториялык сабад кеэ1нде студенттер сслармен де танысады. Бул кезде студенттер бхтхрш агроном болып барган жердщ де жагдайын, мумкхшцктерш еске алу кажет. Сосан орай анализ эдхстерш одытдан кезде ете багалы аспап, реактив, улкен кон-дыргылар пайдаланбай,'дарапайым колда бар реактивтерд1 долда-нып атдаруга болатын анализ эд1стер1не квп кец1п белхкедх.

Сондай жагдайда гана агроном кажетт1-анализд1 уй жагдайын-да^ колхоз, совхоз- лабораториясында журГ1зе беруге уйренед1.

Сонымен, агроном мамандагын уйрену ушш химияныц алатын орны ерекше екен1 кершт тур. Сондактан химия лэнш окыту ке-З1нде студенттердщ - кешегх мектеп окушыларыныц - кэс1би ба-гьггыныц далыптасу процесхне баса ке-цл аудару кажет.

Казхргх кезде ауыл шаруалшлыгынан мал шаруашылыгын белхп дарауга еа болмайды. Бул екх сала б1р-б1рхмен тыгыз байланыс-ты. Мал ааруашьтлыгын зкадсы еркендету егш осгру, шабындык даяр-лау, кайылым тавдап алу сиядты келелг жушстарыен тыгыз бай-ланысты. вйткенх малдыц есхп-енхп, сапасыныц, саныньщ артуы басда жагдайлармек бхрге жешэп, аэык даярлауга тхкелей бай-ланысты.

Мал шаруашылыгымен шугылданатын мамандар - зоотехниктер, зооикженерлер мен малдзр!герлер{. Бул мамандардц да ауыл шар-уашлыд жэне эоотехниктхк-малдэрхгерлхк жогаргы оку орындары даярлайды.

Каз1ргх кезде ауыл иаруашлык жэне малдйр!герл:к жогар-

гы оку орындарыньщ зосмнженер.'йк факультета б!тирген мамандар-га "зооинженер"" квалификациям бергледт.

Зооинженердщ мал шаруашлыгында аткаратын кызметхн неггз!-нен 3-ке болуге болады.

1. Догамдак малдыц айналымын бадылап, суркптап отырады. Осы орайда зооинженер малдьщ акалыктарын бол1П, кайта осгм алу умн сапалыларын сурыптайды, етке ететхндерхн анвдтап, сапалы кезхнде ол жумысты уйымдастырады. Сонымен катар шлдвд тукимин асылдандару, санын, сапасын арттыру жумысымен де ггтляданаду.

2. йал всгруд1, багуды уЕаыдастыру. Кердщ жагдейша, мал-дыц турхне, тудымына байланысты жайылым, коктеу, куздеу, кь'С-тау тшутду, ез уакытында мал шэгылыстыру, телдету, цыр^т, сауын жушстарын журггзу. Бул жумыс зооинженерден институтта алган бЪпммен катар, ете берглуд!, мал, жер жагдайын жаксы бхлудх талап етедп

3. Зооинженер агрономмен, экономистпен бгрлесе отырып мал-га кажзттг азык-тУЛ1К, жемшеп корет жасайды, малды азыктандыру-дьщ эр айга шаккандагы рационыи бедтхлейд:.

Осы кыруар жумысты нэтижел! жч'ргхзу <рлгн жэне де архайы пэндердг одып-уйренуге болашак зооинжэиер ушн баска жалш б'х-лом беретш яэндер гашде химияньщ да аяаткзз арии ерекпе. Химия болашак зооиизэнерге канет пэндер - биояогазтлык хймияны, мал физиологиясын, микробиология, вирусология, генетика, мал есгру сиякты пэндердщ негхзх. Химияны окнп-уЯренбей, ос}мдпс, жан-

л.

жануар торайарыньщ кандай элементтерде-и зсуралгзнын, олардьщ организмхпде журетхн биохимиялыц, тотыгу-тотвдсиздану, демалу процестерхнщ журухн б!лу мумкхн емес. Сонымен бхрге кез-кел-

ген организмде белгхлх бтр процесс куру уппн оныч накты б1р ортасы /рН/ болуы тихс. Ол орта неб1р себептермен озгеретш бол-са, ес1мд1к, мал органиамЬеде журетш процестер де взгерхске ушырайды, бул турл1 ауытцуларга /ауруларга/ соктырады. Осыньщ бэрхн болашац зооинженер химияны окып-уйрену нзтижесхнде бхле-д1. Практикалык жумыс кезхнде де ол химияныч кемегхн бай^айды. Мэселен, жемшеп сапасьгн аньщтау, мал дораларыныч тазалыгы, рацион жасау, азыктьщ коспалар беру /микроэлементтер/, мал тук;ы-мын асылдандыру, йагылыстыру, мал ен1МШ1Ц сапасын зерттеу жу-мыстары кез1нде квптеген химияльщ препараттар мен эдхстер цол-данылады.

Мал шаруашылыгындагы аса мачызды вте кажет мамандыц - мал-дэрхгерх. Малдэр1герлер1н ауылшаруашылык немесе зоотехникт1к-малдэрхгерлхк институттарыньщ ветеринария факультеттерх даяр-лайды. Ветеринария - табигат зерттейтхн гылымдардыч шхнде вз-геше бхр саласы. Жан-кануар, адам уппн ветеринария гылыманыч алатын срны зор. Медицина адамды емдвсе, ветеринария г адамзат-ты емдейдх деген сез бар. "Ветеринарный врач" деген угымды ка-31р "малдэрггерх" деп аударып жур. Мамандардач ойынша, "ветеринарный врач" угымына "малдэрхгерх" угымы онша сай емес, бйт- . кен1, ветеринария букхл жан-кануар, жзнд1ктен бастап, уй шаруашылыгындагы малдарга дейхн царастыратын болса, малдэрхгерх тек уй малдарын гана царастырады.

Енд! ветеринария факультеттерхн б1тхрш, "малдэрхгерх" квалификациями алсан мамандардач професси ограммасына ток;та-лайы^. '

Малдэр1герлерхн1ч жалпы мхндеттерх "Малдзрггерлхк Устав-та" бекхтхлген. Сонымен, ветеринария факультетхн бхтхрген жаи

мамандар колхоз, совхоздарда ферта дэр1герх, бас малдэрггерх, аудандык дэрхгер сиядты дызметтерде кумыс атцарады. Олар шар-уашылыктагы малдарды турлх жукпалы аурудан /аусыл, бруцеллез, туберкулез/ сактау тараларыньщ комплекстх жоспарын жасап, оны 1ске асыруды уйымдастырады. Ауруга бейхм жеке меншхктегг, шар-уалшлыктагы малдьщ санын, жасын, тегхн есепке алып отырады. Жукпалы ауруларга к;арсы /бруцеллез, туберкулез/ серологиялык жэне аллергиялык диагностика жасауды уйымдастырып, оны жург1~ зуге тхкелей араласады. Ауруга бeйiм малдарды зерттегеннен соц оларды бхрден болхп алып, етке еткхзу жэне артыниа карантиндхк шаралар жург1зед!. Мал енхмдерхн - суттх пастеризациялау, ферма-ларды дезинфекциялау дэне дератизациялау жумыстарын уйымдастырып, жург131лу1Н кадагалайды. Малдэрхгер1 зоогигиеналык жэне ветеринарлык-санитарлык жагдайды, мал фермалары жумыскерлер1-Н14 жеке басыньщ тазалыгын уйымдастырып, дадагалап отырады. Нал фермаларындагы жумыскерлерд!^ эркашан, уактылы медициналык сараптан етуш де "бакылайды.

Туберкулез, аусыл, бруцеллез т.б. жукпалы ауруларга карсы вакциналарды малга егу жэне химиялык; препараттар колдану жумыстарын жуйел1 уйыьщастырып, олардыц жург131лу сапасын кадага-лап отырады. Сонымен катар, керап таруашылыктардагы малдыц жаг-дайы, эпизоотикалык жагдайды да естен шыгармау керек.

Малдэрхгерлер1 ветеринарлык лабораторияларда да жумыс ат-Карады. Олар бакториологиялщ» серологиялык жэне баска да ауру-да диагностикалайтын жумыстар жург1зед1. Мал ауруларын аныктау-га арналган методикалык нускаулар курастырады, мал онхмдерх-нхц сапасын бакылайды.

Малдэр1герх мшдетш осы аз гана карастырудан, олар инсти-

тутта окыган кезде, арнайы пэндермен катар, химия панхн бг-лудхц аса каже* екен1 кер1нш тур. бйткенг малга диагностика Кою, турлх анализдер журггзу, вакцина егу, мал кораларыныц таза-лыгы жэне т.б. жумыстарга химиялык препараттар тгкелей колда-нылады жэне де химиялык ад гетер де кецшен пайдаланылады. Соны-мен, жаксы маман-малдэрхгерх болу уппн - химия панхн жете меггеру керек.

Мамандандырылган оку кхтаптарыныц дидактикалык негхэх жэне олардыц ст,уденттерд1Ц каехби багдарыныц калыптасуына эсерЬ

Жогарыда айтылгандай болашак маманньщ сапасы окуга тускен талапкердхч кэсхби багдарына байланысты. Талапкер сол мамандак-ты унатып, взхн алдан-ала согангдаярласа, онда ол сол мамандык-ка окуга тусу ережес1мен ертелей танысып, конкурстык емтихан-дарга егжей-тегжейлх даярланады. Бул топка бШидерх жаксы та-лапкерлер жатады. Олар конкурстык емтиханды ойдагыдай тапсыра-ды. Талапкерлердхч екхншх тобы сол мамандыктц онша унатпаса да, сондай мамандардыц жумысына, когаедагы болашак орньгна кызыгу аркасында келедх. Зрине, олар конкурстык емтиханга онша кецхл бвлмейд1, максаты тек сол мамандыкка окуга тусу болады. Бул топтыц кэсхби багдары эл1 калыптаспаган. Конкурстык емтиханга да эз1рл1ктер1 ойдагыдай емес. Талалкерлердхц ушншх тобына окуга "кездейсок" келгендердх жаткызуга болады. Булардыц пси-хологиясында кандай болмасын тек окуга тусу - кэсхби багдары темен децгейде.

Ауыл шаруашылык жогары оку орындарына тусушхлердхц кэсхби багдарын конкурстык емтихан нэтижесхне кез жуггрту аркылы б!р— шама байкауга болады. Ыысал ретхнде Алматы зооветеринарлык

институтына тусу уохн химиядан жург131лген конкурстыц емтихан нетижесхн алайын;. Салыстыру уи1Н ек1 жылдьщ натижесхн келт!-рейгк /1983, I904/. /Г-кесте/.

Бул кестеден екг жылда да зооинженер маманцыгын калаган-дар ш1нен ете ж'аксы /бес/ деген бага алгандар жок екенг, торт алгандар 12,68 /1983/, 11,86 /1984/ процент, ал ул алгандар 58,21/1983/, 55,93 /1984/ процент екенг керхнгп тур. Калган-дары екг деген бага алган - 29,11 /1983/, 32,20 /1984/. Ветеринария мамандыгына ок;ыгысы келгендердхц 1шхнен химия пэнхн беске тапсыргандар 1,70 /1983/, 0,37 /1984/ процент, тертке 10,87 /1983/, 13,64 /1984/ процент, ушке - 63,12 /1983/, 61,25 /1984/ процент болган. Ека деген бага алып онуга 1Л1кпегендер саны екх жылда бхрдей деуге болады:/24,94 °/о- 1883,- 24,72 °/о - 1984/. Бул келтхрхлген цифрлар ауыл шаруалгылык; ону орындарына окуга тусуш1лерд1Ц бхр жагынан бхл1мдер1н1ц твменд1г1н керсетсе, ек!н-Ш1 жагынан олардыц касхби багдарыныц да алх цалыптаспаганыныч куасх болып табылады. Ендг соцгы жылдардагы /1990-92/ конкурс-тыц емтихан нэтижесш алатын бол сак;, мундагы жагдай мына келтхрхлген цифрлардан да темен. Емтиханды 5 пен 4-ке тапсыргандар санаулы-ан;. Окуга тускендердхц денг емтиханды 3-ке тапсырып тусед1. Осындай жагдай тек-Алматы зооветинститутына гана тан емес, барлыц ауылгпаруашылык; институттарга тан. Сонымен, окуга • тускендердхц денг /81,3- 90 °/о / бхлт децгейлерх, касхби баг-дары ЭЛ1 калыптаспаган ауыл жастары. Вхрших курс студенттеп:-нщ касхби багдарын есепке алу максатымен оку жилыныц басында Дазан айында/ анкеталыц сурак откхзхлдх. Бхрхшп анкетага уш сурак енг!з1лд1: I/ мамандык цалаудыч себеб! ( а/ мамандык унай-

зе

I-кесте

Алматы эоотехникальщ-малдар1герл1к институтына 1983-1984 жж. тусупалердщ химиадан емтихан тапсыру нэтижесх

____________1983_ж.________ __________

Фак-ti хЕмтих-. 1кел*!тап~ î Бес * Терт * Ym_ * Ekí 1Ж1берНие- ícbjp- 1саныю7о 1саныю/о1 саныхо/о хсаныхо/сГ 1лген1 ireHiiraHH iiiii iíi

12,68 58,21 10,87 238 63,12

29,11 24,94

Зоо-р "292 - 292 -Вет-р 377 - 377 1,7

1984 ж.

Зоо-р 297 2 295 - - 35 11,86 165 55,93 95 32,30 Вет-р 272 I 271 I 0,37 37 13,65 166 61,25 67 24,72

ды, э/багалы мамандыд, б/ жэй/; BiTipreH соц к im болып 1стегщхз келедх ( а/мамандыд йойынша, а/коммерция, б/жеке дожальну*; З/Ка-схби дайындыдтагы химияньщ орны ( а/квмектеседх, э/ квмегх аз, б/б1лмейм1н, в/мамандыд HerÍ3ÍH далайдь]/.

2-кесте

I-анкеталык сурад нэтижесх Мамандык далаудьщ себебх

Мамандык i Анкетага да- i Унайды

хтысцан студент!_

i саны . i

i Багалы Î мамандык;

.Кэй

{саны i о/о ícaHbii о/о ï саны i о/о

Зооинженер 65

Малдэрхгерг 72

Тауартану . 42

ôcïmâîk доргау 25'

15 23

32 44,2

9 21,4

7 28,0

26 25 21 10

40 34,7 50,0 40,0

24 15 12 8

36,9 20,8 28,6 32,0

Келт1р1лген кестеден сураада жауап берген студенттердщ хшхнен зооинженер мамандыгын унатып тускендерх 23 °/о, баг алы мамандык /престиж./ деп тускендерх 40 °/о, ал жэй тусе' салган-дары 36,9 °/о екен1 керхнедЬ Будан осы студенттердщ тврттен 6ipî /23 °/о / гана кэсхби багдары кальттасып, сол мамандыкты игеру максатында жушс .курггзетгнг хак. Далгандары жацсы маман болу ymiiî олардыц кэсхби багдарын калыптастыру жвнЫде окыту барысында бхрталай жумыс- iстелуi тихс. Малдзрхгерх мамандыгы киындыгы да, киры да сыры да мол болгандьщтан бул мамандыкты унатып окуга тускендер жалпы жауап бергендердщ жартысы /44,4°/о, деуге болады. Ал мал птк1затын тауарлау мамандыгына келетЫ болсад, онда суралган студенттердхц жартысы /50 °/о / багалы мамандык деп тускен. Мамандьщты унататыны 21,4 °/о, жэй тусе салганы 28,6 °/о.

Дэл осындай зерттеу Казак ауылшаруашылык; .институтында есхмдхк коргау мамандыгы студенттерх арасында да еткхзхлд1. Анкета сурагына жауап бергендердщ 28 °/o-i мамандыкты унатып, 40 °/o-î мамандывда елпстеп, ал 32 °/o-i жэй тусе салган.

Будан, алгага мамандык тавдаганда студенттердщ тврттен 6ipi /21-28 °/о / гана унатып о куга «ryceTÍHÍ баГщалады. Демек, осы студенттерц1ц кэс1би багдары бхршама в;алыптаск;ан деуге болады. Ал цалган студенттер /70-80 °/о / багалы мамандык болгандьщтан. ел хктеу аркшы немесе жэй тусконг керхнедх. Сондык-тан жогары оку орындарында 6míktí маман даярлау ici алгалщы курстагы ететхн пэндер мен арнайы пэндер оку кезшде студенттердщ кэсхби багдарына аса квцхл бвлхнухне байланысты болады.

Студенттхн кэсхби багдарыныц калыптасуы отц жогары оку ор<ын аяктаганнан соц kím болып жумыс ícTerici келетЬшга

/болатагы/ де байланысты. Осы шселенх зерттеу узпн анкетагэ "б1тхрген сои кгм болгьщ келедх" деген сурак койылды.

3-кесте

Бхтгрген соц кхм болгьщ келедх? Казан айында еткхзглген анкеталык сураныс нэтижес!

Мамандык I Барлыгьп Мамандык 1 Коммерция I Жеке кожальщ _____I ___I _бойынща__I______г

1 хсаны I о/о 1саны I о/о I саны х о/о_

Зооинженер 65 17 26,15 25 38,46 23 35,38

Малдэр1гер1 72 25 34,72 32 44,44 15 20,83

Тауартану 42 12 23,57 28 66,66 '2 4,76

6схмд1к коргау 25 10 40,0 2 8,0 13 52,0

Бул кестеден щамамен алганда окуга жаца тускен студенттер-дхц уштен б1р1 гана /26-40 °/о / оку бхтхрхп тавдаган маман-дыгы бойынша жумыс хстегхсх келетхнх кершед1. Егер осы цифрды 1-кестедег1 мамандывда унатып тускендермен салыстырсак, шама-мен бхрлей нэтике керхнедх. Ягни, окуга мамандывын унатып, кэсхби багдары калыптасып тускен студенттер /21-44 °/о /, кей1н сол мамандык бойынша жумыс хстегхсх келет1Н1 кер1нхп тур. Ал анкеталык суракка жауап бергендердхц басым кепш1Л1гхнщ /60-70 °/о/ кесхби багдары темен, окуга басалы мамандык бол-' ган соц елхктеп жэне жэй тускен, соныц нэтижесхнде оку б!тхр-ген соц, мамандык бойынша емес коммерциялык курылымдардг жэне жеке кожалыктарда 1стегхсл келед1.

Сонымен, ауыл шаруаямлык жогары оку орындарына окуга тус-кендердхц арасанда кзсхби багдар калыптасудыц уш типх де кездеседт - аса актив /1с~зрекет гогары/ кызигу кэсгби баг-

дары ка-шптасцан /30-40 °/о/, актиа-п орташа дыэыгу кэсхби багдары эдх калыптаса коймаган жэне пассив-байкау кызыгу -кэсхби багдары калыптаспаган.

Ауыл шаруашыльщ жогары оку орындары окытушыларынын> жалпы ужымныц мхвдет1 осы уш типт1 студент кауымын эртурлх метода-калы^, психологиялык» тэрбиелхк эд1стерд1 колдану аркылы студенте калаган мамандьщтарын одан арх кызыгнп унатуына, со-тщ кнры мен сырын уйренухне, кэсхби багдарынъщ цалыптасуына жэне б1Л1Ктх маман болып шыгуына кемектесу. Осы мэселенх шешу-де оку барыскнда арнайы. пэндермен катар жалпы бхлхм беретш пэндердхц, оньщ тхиде табигат эерттейтгн гылымцардьщ неггзг болып табылатын пэндердщ /химия, физика, математика/ орны ерекше.

Ендх ауыл шаруахяыльщ жогары оду орындары студенттерхнхц кэсхби' багдарын калыптастыруда химия пэн1Н окытудьщ, оду-мето-дикалыц эдхстемелхктер, оку куралдарын жазу, курастырудыц кей-бхр маселелерхне токталайык-

Оку кылыньщ басында студенттердхц ойын б1лу максатында "кэс1би дайындьщта химияныц орны" деген сурзк.койып анкеталык сураныс еткхзхлдх. Оньщ нэтижесг мынадай:

4-кестэ

Кэс1би дайындакта химияньщ орны /казан/

Мамандык х Варльщ I Кемегх I Кемегх х Бхлмеймхн х студентг бао х жок, х

I----------

__1 ____I_____1саны1о/о_х_саны х о/о_ х саны _ х о/о

Зооинженер 65 15 23 . 27 41,5 23 35,4 Малдэр1гер1 72 21 29,16 32 44,44 19 26,38 Тауартану 42 13 30,95 17 40,47 12 28,57

вс1мд!к коргау 25 10 40,0 5 20,0 10 40,0

Бул кестеден оцута ж&на kípíckbh I курс студенттерпиц 60-70 °/о болашак мамандыктары ymin химияньщ кемегг жок; немесе бхлмеймхн деп жауап берген, ал калганы кемегх бар дейдг. Мундай жагдай тек химия naHi yrniH емес, жалпы бхлгм берет!н баска да пандерге /физика, математика, тхл, сызу, тарих, саяси экономика, т.б./ тэн. Будан I-курс студенттершхц психологиясында болашак квсхбх женхнде угым ал1 калыптаса коймаганын, жалпы бхлгм беретхн пэндер арнайы пэндерд1 игеру, одан api жаксы маман болу ушхн кажет хргетасы екенхн элх тус1нбеген1н, сол пендер ту-ралы да ойлары езгегае екенхн корсетедх.

Жогары мектептхц бастапды курс окытушыларыньщ алдыеда студентки психологиясына эсер ету, оларда жалпы бхлхм беретш пэндер туралы оц ой далыптастыру, одан api сол пэндердх окыту ар-кылы. олавдыц кэс1би багдарын цалыптастыру нэтижесхНде ез кэс1-6íh суйет1н жаксы маман даярлау icine кемектесу мэселелерг тур.

Студенттердщ, acipece алгашды курста, калаган мамандыкты игеруге ынтасын, соган деген психологиясын, Kaciön багдарын ка-лыптастыруда мамандандарылган оду куралдарын жаэудьщ дидактикада орны ерекше. бйткен!, жалпы бхлхм берет1н пэндер бойынша арнайы эдебиеттер ете квп. Алайда оларда пан материалдары ете кецейтгл-ген турде, сол паннхц келел1 маселелер1н жан-жакты камтыган тур-де, ете теревдетхлген математикалык аппараттар долдану арндпы бер1летхнд1ктен /мэселен, химия nani бойынша Глинка Н.Л. "Жалпы химия?, Б!р1мжанов Б.А., Нурахметов H.H. "Анорганикалык химия" т.б./ мамандыгы химия емес оку орындары студенттерхне окып-уйрен; жалпы б in im алу жэне ез мамандыгына пайдалану жагынан киын тие-д1. Осындай арнайы оку куралдарын мамандыгы химия емес оку орын-

дары студенттерше усыну дидактиканыц Herisri принциптершхч 6jpi - бЪимнЪ* jseTKLniKTbiiri /доступность/ принципхне дайшы келелх. Сонаыктан, мамандандырылган оку куралдарын жазу мэсе-лесг студенттердщ одуга деген ынтасын арттырып, окытудьщ 6i-лхм жетк1л1ктхл1г1 принципih данагаттандыруга жол ашада. Ондай оку куралдары жазылып пайдаланылуда. Мэселен, Белоусова В.В. "Педагогика" - дене тэрбиес1 институты студенттерхне арналган, Аханбаев К.А. "Химия нег13дерГ' - техникалыд жогары оду орын-' дары студенттерхне арналган, Арызханов B.C. "Физика курсы", "Биофизика" - ауыл шаруашылыгы жогары оду орындарына арналган т.е.с. атауга болады.

Бул жумыс авторы ауыл шаруашылыгы оку орындары студенттерхне арналган "Анорганикалык жане аналитикалыд химия" оду Куралын жазып, нундел1КТ1 оку процесхнде пайдалануда. Бул Ki-тапты Казадстан Реепубликасыныц мамандыгы химия емес жогары оду орындары студенттерхнхч бэр! дерлхк колдануда. Жан-жадтан келген рецензиялар мен сураныстар соныц айгагы.^

Бул оду дуралын жазу барысында оду к|таг5таран жазу жайында 6ipa3 автордыц /Ильина Т.А. "Педагогика", Бабанский Ю.К. "Педагогика", Жумабаев М. "Педагогика" жвне казак педагогтарыныц . атап айтданда, Айтмамбетова Б.Р., Бейсембаева А,А. лекцияларь!) ой»п!к1рлерхне жэне де диссертанттьщ жогары оку орнында атдар-ган кеп жыл'дыд ецбег1 ,нэтижес1ндег1 дидактикалыд кезкарастары-на суйенхлдх. •

Оду кхтаптарын жазган кезде мынадай педагогикалык принцип-тердх датац садтау кажет: а/ кхтап материалыныц идеялыд-саяси багыты; а/ пан бойынша гылыми дэлелденген фактхлерге жугхку;

б/ очушыньщ оЙ-epxciH дамытуга арналган маселелер беру; е/ бо-ламацта ез бетхнше окыи-уйрзнуге даярлау.

Методикалык тургыдан: а/ оку кхтаптары окушыньщ жас ерек-шелхгхне сай болуы керек; э/ пан бойынша материалдагы угымдар мен TycÍHÍKTep, эачдардьщ аныктамалары, корытындылар оте дал TyciHiKTi берхлу1 керек; б/ берхлген суреттер мен кестелер ту-ciHyre очай, текстire сэйкес болуы керек; в/ пэн бойынша 6epi-лет1н материал окушыныч сол материалды игеруге 6inÍMÍHÍ4 жетк1-Л1КТ1л1г1Н де есепке алу керек.

Ауыл шаруашылык оку орындарында химия naHi жалпы жане ip-гел1 б1лхм 6epeTÍH пандер катарына жатады. Оныч 1Ш1нде анорганикалык химия - химия гылымыньщ басты жане Herieri саласы -ep6ip жас жалпы химияны окып-уйрене бастаган кезде аттайтын та-балдырыгы. Ягни, букгл химия гылымын дурыс TyciHin бхлу ушхн анорганикалык химияны жак.сц у fu ну керек. Химияныч бул саласында 'ap6ip жас химия панi HeHi зерттейдх, оныч мэнх неде, каВДай зац-дылыктар бар деген мэселелерд1 окумен катар, химияныч Herieri угымдарын атом, молекула, моль, мoльдiк масса, эквиваленичч мольдхк массасы - yñpeHin, химияны api карай тереч оку кезхнде пайдаланылуы керек. Анорганикалык химияныч дыры мен сырын ту-сшгеннен соч api карай химияныч баска салаларын да окып-мечгеру ге болады. Аналитикалык химия - жалпы химияны окуда eKiwni сала. Мунда студент анорганикалык химияны окыган кездегх алган б£лхм~ дер!н пайдаланып, заттарды сараптауды уйренедх.

* Ауыл шаруашылык жогары оку орындарында анорганикалык жане аналитикалык химия naHin окыту ушхн ар кезде apTypni кечгя бе-келед!. KeTniciHmi жылдари бул панд i окыту yiaÍH 160 сагат

берглетш. Оныц 50 сагаты лекция, 74 сагаты лабораториялык жумыс, ал Зб-сы ез бетхнше дайындык у®!"- Осы берхлген сагат-тыц хпинде мугалхмдер студентке - болаяак; ауыл шаруашылык ма-манына анорганикалык жэне аналитикалык химияныц негхзш беру-мен катар, олардьщ касгби мамандыктарына цажет материалдарды да берхп улгеруге болатын едх. Мэселен, 50 сагат лекцияныц 44 сагаты анорганикальщ химиядан, ал 6-сы аналитикалык химия-дан оцылатын. Оньщ хшхнде мумкхщигтпе ауылтаруашылык маман-дарына кажетт1 такирыптарга арнайы лекция окылатын /микро-злементтер, минералды тыцайткыштар, инсектицидтер туралы угым, ауыл таруашылыгын химияландыру т.б./. Сонымен катар, эрбхр лекцияда, эсхресе, злементтер химиясы, ер1т1ндхлер, комплекс косылыстар, тотыгу-тотыксыздану процестерх жэне баска такырып-тарцы оцыган кеэде, осы материалдардьщ студенттердхц кэс1би багдарын калыптастыру уш1н мацыгына баса токталуга мумк!нд1к бар ед1. .

Ал, аналитикалык химиядан лекцияга келеек, онда тутас анал! тикалык химия пэнх, оныц эд1стер1, болашак малдзрхгерх, зоо-инженер, агроном жэне баска ауыл шаруашылык мамакдары ушхн мацы? зына токталуга болатын. Бул жагдайда окылган лекциядан студент аналитикалык химия туралы тубегеШп маглумат алып, лаборатория-лык жумыска бхршама даяр келетхн. Аналитикалык химияныц бола-шак мамандактарына кунделхктх к&жет екенхн лекциядан тусхнген студент ерх карай лабораториялык жушс жургхзу аркылы оныц эдхстерхмен танысуга психологиялык тургыдан да взхн-ез1 ез|р-лейтгн.

Соцгы кезде, жогары арнайы окуды реформалау кецхнен жур-

Г13ГЛ1П, ешбхр нег1зе1з жалпы бхл1м беретЫ пэндердхц, сош-мен бхргз 1ргел1 бглхм беретхн пэндердхц /химия, физика, математика/ келевдерхн азайту аркылы бглгктт маман даярлау цаги-дасы гске асырылуда.

Ауыл шаруашылыгында жумыс 1стейт1н жогары бглгмдх маман-дар - малдэрхгерх, зооинженер, мал шик1затын тауарлаушы, агроч ном уш1Н химия панх аса кажет пен болып табылады. Ол мамандык-ца цажетт! арнайы пандердщ негхзх болумен катар, езх де ауыл шаруашылыгында, мал шаруашылыгында кецшен пайдаланылады.

Химияны он;ытк,ан кезде оныц жалпы угымдарын, завдылыктарын берумен катар мына жогарыда керсетхлген пандердх окып-уйренуге кажетт1 жане де студеиттердщ кэс1би багдарын калыптастыруга кемегх тиетхн химия бел1аддерше айрыкша кецхл белу керек.:: Жогарыда айтылгандай, анорганикалык жане аналитикалык химияны окытуга каз!р ауыл шаруашыльщ жогары оку орындарында ете аз са-'гат бер!пед1. Мэселен, малдар1гер1, зооинженер мамандыктары уш1 30 сагат лекция, 60 сагат лабораториялык сабак. орман шаруашы-лыгы инженер!'мамандары ушн 18 сагат лекция, 32 сагат лабораториялык сабак, жемхс-жидек мамандыктары ушн 48 сагат лабораториялык сабак, мал шик1затын тауарлау мамандыгы уш1Н 32 сагат лекция, 56 сагат лабораториялык сабак берхледЬ Осындай аз уа~ кытта болашак малдэрхгер1, зооинженер, агроном, мал шикхзатын тауарлау инженерлер1не олардыц касхби багдарын калыптастыруга цажет химия бвлхмдерхн егжей-тегжейЛ1 беру эрине муьпан емес. Сол себепт1 жогары оку орындары студенттерх ушхн мамандыктарына сай оку-ад1стемелхктер, оку куралдары, лабораториялык сабакка арналган нускаулар жазып, пайдаланудыц манызы арта тусед!.

Кайсыбхр табигат зертте;:тгн гылимды, мамандыкты игергхсг кел-гендер алдкмен сол табигатты курайтын, тузетхн ей кхшкене бел-шектер, олардьщ орналасу ретх, бхр-б1р1не айналу завдылыктары, .вЛ1 табигат туралы, одан цапай тхрх табигат, ягни ес1мд1К, жануар дуниесх пайда болуы, олардыц даму заедыльщтары туралы маглуматтар алу керек. Осындай маглуматтардыц бхразын болашак маман химияны одып-уйрену аркылы алады.

Химияны окупы студент оныц анорганикалык химия бэл1М1нен бастайды. Оньщ ен мацыздн тарауы химиялык угымдар, тусликтер, химияныц кегхзгх зацдары. Бул тарауда студент химиядан орта мектепте алган бхлхмхн теревдетхп, дуниеде болып жаткан кубы л ыстарды гнлыми негхзде уйреке бастайды. Химияны^ негхзгх завдары жалпы дуниетану заадаркныц б гр белхгх болганцыктан, бул тарауды оку аркылы болашак маман езшщ айналадагы кубылыс-тарга деген кезкарастарын калыптастырады.

Сагат кевд1гхнен лекщяда, аудиторияда бул тарауга коп токталуга мумкхндхк жок. Сондактан оку куралдары мен оку-эдхс-темелхк нускауларда осы мэселеге кебхрек кецхл белхп, студент-терд1ч'аз бетхнше дайыидыгына арналган сурактар мен жаттыгулар бер!лед1 ¡2- 22 /. . . V

Сурактар мен жаттыгулар мейлхше ауыл шаруашылык, мамандар-дьщ касхби багдарын калыптастыруга кемектесетхн болуы парт. Мз-селен: осы тарауды окыган соц студенттерге мыиадай сурактар мен ■ жаттыгулар койылады: I/ тотыяйын О^О^ .5Н2О мал шаруашлыгындг антигельминтик екенг белгхлх. 10 г мыс хлоридI ман натрий сульфаты эрекеттесхен'кеэде, кете грамм С«204 тузхледх; 2/ Никель, мырыя, мыс микроэлемент болып табылады. 100 г'^'С^-де, 50 г ^и504-те, 25 г Си.5-те неше грСч бар?; 3/ Дос суперфосфат Са /Н^РЙ^/2 аса багалы минералды тщайткыпк 100 г Са/Н-^РО^А

алу уопн цаша г фосфоритт1 Сад/РОорто фосфор кыщылымен евдеу керек?

Лекцияда, лабораторияда жэне ез бетхнше дайындалган кез-де осы сиякты есептер, жаттыгулар шешу студенттерадц кзсхби багдарыньщ калыптасуына асерш тиГ1зу1 тмхс.

Ауыл шаруашылык мамандарына аса цажет хммиявдц белгмдерг -атом жэнз молекула кгурылысы /2,3,4, 12,14/. Мунда дуниенх ку-ратын заттардьщ туратын ен кхткене карапайым белоектерг - атом, молекула туралы, оларцьщ емхр суру завдылыдтары /бхр-бхрхмен байланысуы/, атомные турактылыгыньщ себебх, атом хпнндег1 эле-ментар бэлшектерд1Ч бхр-бхрхне айналуы, ядролык байланас, ядролык энергия, атомдар байланысып молекулалар, ал молекулалар-дан минерал, органикалык эаттар туз1лу1 туралы свз бачадц. Осы бел1мдегх материалдар студен ттщ болашакта арнаГа панде рях одыП' уйренухнхц нег1зхн далайды. Ауыл шаруашылыгкнда хстейт1н мал. дэр1гер1, зооинженер, агроном т.б. мамандар мал организмшен, есхмдхк организмхмен, онда журетш процестррге канык болуы керек. Ал кез-келген организм жеке клеткадан /торгаа/, ал клетка -органикалык косылыстардан /белоктар, амин кыткылдары/, "ал бул

цосылыстардьщ нег1з1 кеке злемэнттер аТомдары. Маселен, плетка

о.....

нег131кен терт химиялнк элементтен ~ кемгртегх, оттегх, сутег1, азот - туратыш баагхлх. Студентте организм клетка, Сивок, т.б. заттартуралы дурыс угьм ^алыптасуи уипн оларды курайаш жокэ элеманттер атомдарыныц курылысын, "дасиетхн окуы, уйрену1 даже т'. Сол себепт1, ауыл шаруазылык жога^ы оку орьшдарына арнал-ган оку куралдарын жазу кезхнде оси мэсеяе еске алынып, кхтап-та бул тарауларга ереише квцхл болхнедх / 2,3/. олды-

мен атом дурылысы дарапайым турде 6epwirr, студенттер атомныц курделi екенхн, оныц ядро мен злектрондардан туратынын, атом массасы ядрода шогырланганын, ал электрон от белгглх 6ip ор-битамен айнадып журетхнхн, ядро заряды оц, ал электрон Tepic беяяектер екенш толыд угуы керек. Содан соц, атом дурылысы кванггыд механика теориясы тургысынан дарастырылады. Мунда, болаяад мамандар микробелшектер мен макробвлшектер касиетхн айыра бглух керек, Оларда шкробвягаектердхн "дуализмш" - бол-шектхк жэне толкындыд касиетш - жете Tyciwjípin, кванттыд механика тургысынан атомдагы бэлшектердщ /злектронныц/ куйш сипаттап, атомньщ моделхн беру ардылы сыртды кабаттагы элек-трондардыц дасиетше орай студент атомньщ, элементтщ дасие-tíh сипаттай алатындай болуы керек. Енд1 студент атом дурылысы тургысынан Д.И.Менделеев жасаган элементтердхц периодты жуйе-cíh дарастирады. Кхтапта бул езшпзожеке тадырып ретшде бе-рхлген /2/. Бул тадырыптан олар период жуйесшщ, периодты зац-ныц жалпы табигат даму зацдшшгшшц 6ip KecKÍHÍ екенш, эле-менттер дасиеттер1нщ езгеру1 кездейсод емес, белсЬп бхр эац-дылыдка багынатынын, соган орай олардьщ табигаттагы, атап айт-данда, ауыл шаруалмлыгындагы, мал шаруашылыгындагы мэнш Tyci-недх. Атом ядросы дурылысын окыту кезхнде студенттер ядродагы микробелшектер айналымдарын, олардьщ арасындагы ядролыд куш, ядролыд энергияньщ мэнш жете тусхну1 керек, Цазхр энергетика-лыд кризис кез!нде ядролык знергияны дурыс пайдалану б!рден-6íp арзан энергия кэзг екенш де баса айтдан жэн /2/, 0йткен1, болашад - сол ядролыд энергетика. Осы мэселенх кердегх эколо-гиялык жагдайлармен доса айтдан жен. Эйткекх; ауыл иаруаиылык,

мал шаруашыльщ внхмдершхн сапасы, молшерх экологияга тыгыз бай-ланысты. Болашак ауыл таруашылык жане мал мамаш бул мэселенi 6inin, к;ажетт1 жагдайда дурыс шеш1м р;абылдауы тихс /15/.

Ауыл шаруашылын, мамандарын окыткан кезде аса кещл боле-tîh химияньщ б9Л1М1 - молекула цурмлысы, химиялык байланыс тур-лерх /2,3, 13,1^'. Осы мэселен1 оку аркылы бол атак маман таби-ги карапайым заттардын - су, aya, газдар, мунай жане онын ен1м-дерх, органикалык ерхткштер т.б. цасиеттер1н, олардын биоло-гиялык процестер ушн мэнхн тус1нед1. Населен, Жер шарыньщ 3/4 белхгхн су алады. Оныц осындай мелшерде болып Жердег! тхргапйк-ке acepi судын молекула курылысымен тус1нд1р1лед1. Ол 6ip-6ipi-мен полюстх коваленттх байланыс Ty3eTÍn, тек oTTeri мен сутег1-нен турады, молекулалар да 6ip-6ipÏMeH сутегхндхк байланыс ар-дылы косылып аесоциаттар туэедЬ Судан физикаЛык, химиялык сиеттер1 оныц молекуласындагы химиялык байланыс турз:не тауелдх. Судан Жер бет1ндег1 TipminiK ушн цааозттхлхгхнщ ce6e6i онын молекула курылисынын ерекшелхгЬ Осы сиякты мысалды кептеп кел-•ripyre болады. Осыны жете TycÎHymi ушхн химиялык байланыс, молекула курилысы бел1М1не окулыктарды, ад1стемелхктерд1 жазу мен курастыру кез^де баса кен1л белшедх /2,12,15/.

■Ауыл шаруаашлык жогары оку орындары студенттершщ кэсхби

багдарыньщ калыптасуына зсерш тиг1эет!н анорганикальщ химия-

нын болхм1не. химиялык кинетика тарауы жатады /2,3,4, 13, 15/. i

Бул тарауда химиялык заттар арасында журетхн озгерхстердщ зач-дылыктарын зерттеп, окыту аркылы жер кыртысында, бсхмдпс, кан-уар организмхнде журетхн куллi процестер зкайында угым тугызы-лада. Химиялык роакциялар - алмасу, косылу т.б. - биосферада журхп жаткан алуан туfui i процестердхц бастапкы 6ip болiri, не-

г1з1. Химиялык процестхц журу1 ушш белгхлх б1р жагдайлар ~ /цнсым, температура, эаттар концентрациясы/ кажет екенд1гшен жер кыртнсында, осхмдхк, мал органиэмхнде журетш биологиялык процестер ушн де арнайы жагдайлар кажет. Бул тарауды окыткан кеэде, кхтапта аса квц1л балетхн нэрсе - химиялык тепе-тенД1К такырыбы /2,13,15/. Химиялык тепе-тецц1К букхл дуние айналымы-ныц кхшкене бхр куракцы белхгх. Оны жацсы уккан студент корша-ган ортага, айналага, ондагы жер-су, орман-тогай, т.с.с. таби-гат- байлыгына баската коэдараспен картйды / .4- 8/. Табигат эрк&-шанда тепе-тецдткте турады - оныц топырагы, суы, жануар дуниест бэр г де. Химияда тепе-тендхктхч ыгысуы секхлдх, табигаттыц б1р нэрсесхнщ езгерух, баска б1р кэрсенщ де езгеруше экелш сок-тырады. Егер химиялык тепе-тецд1кт1, оныц ыгысу заццылыгын кол-дану аркылы, аз уакдзт арасында кажеттх багытта жургхзе алатын болсак, табигатта болган езгер!ст1 кайта калпына келтхру ушхн орасан кеп уакыт кажет. Бул тараудан студент, эрбхр заттьщ энер-гиясы /энтальпия/ бар екенхн, езгерхстер тек энергиясы жогары заттан, энергиясы темен зат тузхлу багытында.гана журетхнхн 61-лух керек /г,13,15/. Химиялык реакция кезгнде бояатын жылу эффект хлерхн б1лу болашак малдэрхгер1, зооинженер, агроном т.б. ушхн оте. мацызды кзселе. бйткенх топыракта, есхмдхк, мал орга-низмхнде куретш биохимиялык процестердхц баряыгы онда байк;алатын жилу эффектхлерхмен тыгыз байланысты.' Сондыктан, оку курал-дары мен едхстемел!ктерде осы мэселелердхц ауыл гааруатылыгы мен мал шаруашылыгындагы ролЫе аса кецхл болхнедх /2,3,4,13,15 /• Осы тарауды оку студенттщ .коршагая ортада журхп наткан езге-рхстерге, экологияга деген квзкарасы айкындальш, болаяак маман-

дыгына, кэсхби багытыныц калыптасуына бхртама зсерхн тиг1зу1 тихс.

Топырак, всгмд1к, жан-кануар, адам ушхн табигатта ер1Т1Н~ д1лердхц ман1 зор. 0с1МД1К каксы ен1п-ест, мол он1м берух уш1н топырак дурамындагы коректхк заттар ертндх турхнде клеткалар-га тарайды, ал еспмдхк; жан-жануар, адам организм Ыщ 70-90 про-цeнтí су ер1тхнд1лерхнен туратыны белгип. Сондьщтан, болагпак мамандардыц кэсхби багдарыныц н;алыптасуына химияниц ерхТ1НД1-лер тарауын окып-уйрену кеп эсерхи тиг1зед1 /2,3,4,11,16/.

Кхтапта, эдхстемелактерде, алдымен ерхтхнд1 угымына жалпы аныктама берхледх, оныц концомтрациясы, ер1тхнд1 теориялары ка-растырылады. Ерхтхнд! концентрациясы угышн бглтп, эртурлх ер1-Т1НД1лер даярдай бхлу болашак; агроном, малдэр1гер1, зооинженер, мал тик1затын тауарлау инженерх ушхн аса цакет. Сондыктан, ауди-ториялык саг&ттыц аэдыгына карамай, ерхтшд1лер бол1М1н оцытуга бхршама кеп сагат белуге тура келедх. Мунда студенттер ергг1НД1 даярлауга есептер гаыгарып, ал аналитикалык химия пэнхнде оз бет-тер!мен белгхл1 концентрациялы ер1т1нд1лер даярлап уйренедх. Болашак ауыл, мал мамандары ер1тшд1лер касиеттерхн окыган кез-де осмос, электролиттхк диссоциация, гидролиз кубылыстарына басе кецхл бвлу1 керек. Вйткенх осмос, осмостык кысым кубылысы нэтиже с!нде 0С1МД1К, жан-жануар клеткаларына цоретЛк заттар тасымал-данады. Кттапта /£/ осы тацырыпца айрыдша кецхл болшхп, осмос-тын омхрдегх рол1 айкындалган. Населен, мысалдар негхзхнде мал, адам кан кысимы - ол осмостык кысым екенх, организм дурыс кумыс хстеу утш ол кнсымныц децгойде турацты болуы керек екен1, ол Кысымныц озгерух зртурлх ауруга соктыратыни, кейде дисымди ез дсцгойхндс устау уппн "физиологиялык ер1Т1ндх" пайдаланылатыны

келтхрхлген. Сонымен катар, бул ерхтшдхнщ айрыкша зат емес, осмостыд кыснмы кан дысымнна пара-пар /изотонды/ ас тузынын /Ив£А / ер1т1ндтст екекх де айтылады.

бмхрде электролит' ер1т1нд1лер}н1Ц мэнх зор жане де кап кездеседх. К1тапта/2,3,4/электролит ер1тхнд1лерд1ц дасиеттерг-не кеп кецхл белхнген. Суда, ерхген кезде дыикылдар, негхздер, туздар иондарга ыдырайды. Демек, табиги заттарда /топырад, су, <эс1мд1К, мал, адам организмг/ дажеттх элементтер суда ерхген ион турхнде болады. Студенттер иондардьщ'каеиеттершхц жеке адамдардьщ дасиеттер1нен ерекшелхгхн, кейб1р иондарщщ есхм-Д1К, мал, адам организмпш эсерш бглу! керек. КеЙ иондарцын жет1спеу1, не мелпердек тыс кеп болуы есхмдхк, мал, адам орга-низмш турлх'ауруга шалдыдтнрады. Сондыдтан, топыразда минерал тьщайткыпггар, малга азкнде досыста минерал заттар берген кезде бул мз селе мамандардьщ эрдаятан е спаде болуы керек /4-д/.

бсхмдхк, мал, адам организмшдег1 ер1тшд1лердщ шшде турлх иондар болуьмен катар, олардыц ортасы /кыащылдыгы, схл-тхл1Г1/ белг1л1 .бхр туракгы шама болуы тихс. Оныц озгеру1 дё организмдегх журетш биохимиялыд процестерге эсерш тиг1зш, эртурлх ауруларга соктырады. Муны тусхну ушхк студент сутег!н-дхк кврсеткхш рН угымымен танысады. Кхтапта /2/ сл туралы егжей-тегжейлх, надты мысалдар келтхрмхп жазылган. Сонымен, сутегш-Д1к керсетк1ат рН ерхтхщцнщ ортасын корсететш шама. Егер ■ рН= 7 болса, ерхтхндх ортасы бейтарап, рН<7 болса - кызщылдик» рН>7-болса С1лт1лхк болады. Мысалы, асказан селхнщ рН =1,7; жауын суы рН= 6; дубыр суыр&= 7,5; дан рН= 7,4; смекей рН=6.,9; кез жасн рН= 7 болады. бсхмдпс дурыс ен1П-®су'1 ушхн де топырак рН-ы белгхлх бхр турадты шама болуы керек. Мысалы, картой -

рН= 4-8; кара бидай рН= 4-8; буршад рН= 5-8; коцышка рН= 6-8.

Табиги жагдайдьщ езгерухне байланысты ертндх ортасы да езгерхске ушырауы мумкхн. Алайда, топырак ортасы, мал, адам организм! рН-ы адетте туракты болады. Оны туракты устап туратын заттар бар. Оларды "буффер жуйелерх" дейд1 / 2,-4 •/.'-- Хита яда

буффер куйелерхн жасанды даярлайды. Олардыч касиетх - ергпнд1

а 1 <

концентрленгенде, суйытылганда немесе бхраз мелптерде дышцыл не б1лт г досылганда оныц ортасын /рН-ын/ езгертпей туракты устап туру. Табигатта мундай жуйелер ролш белоктар, амин дышк;ылдары, фосфорлы цосылыстар атдарады. Осы мэселенх болашак агроном, мал-дэр1гер1, зооинженер т.б. жаксы б}лу! керек. Сондыктан да К1тап-та, эдхстемел1ктерде оган арнайы такырыптар арналып, накты мы-салдар келтхрхлген /2, 3, 4/. А Студенттер лабораторияльщ са-бацта ер!т1ндтлер ортасын арнайы индикаторлар кемег1мен зергтеп, уйренедх. Бул олардьщ кэсхби багдарыныц калыптасуына бхршама асе-рхн тигхзух ти1с. вйткен1 осындай жумыстар мал ауруын аныцтаган-да, топырак зергтегенде жург1зхлед1.

Сонымен катар, химияда туздар гидролиз1 угымы бар. Туз хвд-ролиз! - табигатта журетхи алмасу, ыдырау процестерхнщ б1р бе-л1гх. Студенттерде туз гидролизхн окып-уйрену аркылы, всхмдхк, мал, адам организмшде журетхн ыдырау процестер1 туралы угым калыптасады. К1тапта, оку-эдхстемелхк куралдарында /2,3,4,9,13,15/ бул мзселегвз дечгей1нде берхледх, студенттер лабораторияяык жумыс *стеу ардылы гидролиз процесхнхц дыры мен сырон угады. сгер минерал туздар гидролизх нэтижесшде кыпщыл жэне негхз тузгле-тхн болса, ос1мд1К, мал, адом органиэмхнде углевод, май, белок гидролиз! кеэгиде яеке-жеке органикалык кынкылдар, амин кьгащыл-дары, глицерин сиякты заттар тузхледт. Эр организм осы жай зат-

тардан оз1не кажеттх курделх зат курастырады. Сейт1п, табигат-та журхп жаткан процестердщ негхзг химиялык екендичн биту аркылы студент болагпак мамандыкка даярланады.

Ауыл шаруачгылык мамандары кундел1кт1 ем1рде дем алу, жану, ппру сиякты процестермен кездесш отырвды. Осы процестердщ жу-ру негхэ1 неде деген сурадда химияныч '?тотыгу-тотын;сыэдану реакциялары" деген белхмш оку кезшде жауап беруге болады /2, 3,4,10/. Окулыктарда, эд1стемел1к куралдарда /2,3,4,15/.жэне де лекция мен лабораторияльщ сабактарда бул такырыпка баса коцхл бэлхнедЬ бйткенх тотыгу«тотыксыздану реакцияларыныц негхзш бхлмеген студент, омхрде болатын дем алу, жану, Ш1ру процесте-РХН1Ч механизм^ тусшбейд1, одан ары ол жалпы т1ршгл1ктщ не-Г1зх осы тотыгу-тотьщсыздану екенхн де уга алмайды. Студент осы мэселен1 жаксы тусшу уппн педагогиканьщ негхзгг принципа -карапайымнан курдел1ге ету /индукциядан - дедукцияга/ пайдалан-ган жен. Осы такырыпты оку кезхнде алдымен тотыгу, тотыксыздану угымына аныктама берхледх. Бул жерде студент тотыгу деп кез-келген электрон беру процесхн, ал тотыксыздану деп - электрон кабылдау процесш айтатынын жэне де ец негхзгхсх» осы екх про-цестхц б1р мезетте, езара байланыса журетшш, тотыгусыз тотыксыздану, тотыксызданусыз - тотыгу болмайтынын, осы процестер кезхнде алмаскан электрондар саныньщ эркашан тец болатынын жаксы угкнып алуы керек. Осы негхзде карапайым электрондн'к тевдеулер Куруды, реакцияларды тецестхруд'х уйренедЬ

.Осы угым негхзхнде Д.И.Менделеев жасаган химиялык злемент-тердщ периодты жуйесхндегг эр элементтеруцц орнына орай то-тыктыргыи па, элде тотыксыздандыргыш па, курделт заттардьщ ку-

рамына байланысты олар н;андай касиет корсетедг деген мэселелер-ге жауап беруге болады.

Тотагу-тотыксызпану процесг кезхнде атомдардыч электронны« структурасы озгередг; бхр атом сыртды электронын берсе /тотыгу/, екшш1 б1р атом оны цабылдайды /тоткксыэдану/. Электрон берген атом /не молекула, ион/ тотыктыргкш болады. Электронды беру, Кабылдау касиетI сол зат курамындагы атомныч электрондык струк-турасыньщ куйхне байланысты. Осыны жаксы тусхнген студент -болатаак маман - кунделгкт1 емхрде кездесетхн заттардыч кандаП касиет керсетет1Н1Н, нел1ктен табигатта сондай куйде болатыкын болжап айта алады. Иыеалы, металдар бос куйхнде тотыксыздакдир-гыя - олар тек электрон бередх, ал металл еместер /С^, С^, бос куйхнде тотыктаргьгаггар - электрон косип алады. 8йткен1 ме-талдач сырткы кабатында электрон саны аз /1-3/ оган беру туай-лы, ал металл еместхкхнде кеп /4-7/ оган косып алу ычгайлы. Зооинженер, маддэр1гер1, тауарлау инженер! марганцовканыц /КЫпОг иодтыч дэр1Л1К касиетхн, куЛдхретхнхн, кейбхр цышкылдардьщ /Нг^О^, Н/*Од/ куйдхретхнхн бЬгед1. Оныч себеб! олар ете куштх тотыктыргыштар.

•Тотыгу ыен тотыксыздану угымын, карапайым течдеу курып уй-ренген студент ары карай курделх тевдеулер курып, оларды екх турлх эдхспен тецестхрхп /электронды баланс, иощы-алвнтрэады/ уйренед!.

Содан соч оехмдпс, мал, адам организмшде журетхн дем алу, кану, ихру сиякты процеетард! дарастыруга болады. Дем алу - т!р: организмде оттегх катысуында журатш тотыгу-тотьщсиэдану процесЗ натижесхнде организмдег! углевод*:ар жакып су зыке комхртегх оксид! тузIледх, болхнген энергия организщзН тхрвхлтктх жебеп

туруга жумсалады. Жану - жарык жэне жылу бэлгнэ журетгн тотыгу-тотыХсыадану процесс Шхру - ол1 организмде журетгн тотыгу- то-тыксыздану. Сонымен катар, электр тогыныц туз1лу1, металдарцыц коррозияга ушырауы, т.б. табиги кубылыстар неггзгнде тотыгу-тотыксыздану процесх ясатыр. 0с1мд1к,. мал, адам организмхнде журетхн турлх физиологиялык биохимиялык процестергэ де тотыгу-тотыксыэдану реакцияларыныц катысы бар.

Сонымен, тотыгу-тотыксыздану реакцияларын жаксы тусхнхп уйрену студенттщ - болаяак маманныц кэсхби багдарыньщ калып-тасуына эсерш тиг1зух свзсхз.

Анорганикалык жене аналитикалык химиядан жазылган окулык-тар<ца, оку куралцарында, эдх стемелIктерде комплекстх косылыс-тарга кеп кецхл белхнедх. Комплекстх косылыстардыц ес!вдхк, мал, адам емхрхнде алатын орны зор. 8с1МД1К жасыл жаххырактары кура-мына К1р1п фотосинтез процесхнщ журухне зсерш тигхзетхн хло-рофилдхц курамына магнадиц хгпк1 комплекс косылысы К1редЬ Хлорофилле жасыл ес1МЦ1К ем1р суре алмайтыны белгхлх. Мал, адам ка_ ныныц курамындагы гемоглобин - тем1рд1Ч /П/ хшкх комплекс косы-лысы. Гемоглобин ауадагы оттег1н байланыстырып, оны организм торяаларына тасымалдайды. Гемоглобинсхз, оныц курамнндагы темхр-С13 организм туншыгатыны осыдан тус«пкт1 нэрсе. Осы сиякты про-цестердщ негхз!н туеIну уихн студент комплекс косылыстар тура-лы; олардьщ бел1ну1, курылысы, касиеттерх, аталуы сиякт» мзсе= лелердх окып-уйрену керек. Сондыктан бул такырыпка явке лекция арналады, студенттер лабораториялык кумыс журИзу ардылы комплекс косылыстардыц ерекшел1ктер1мен танксадн, калган мэселе-лерд1 эз бет1нтте окулык, оку куралдарынан окып, бхлхмхн толык-тырады /2,3,4,12,14/.

Анорганикалык химияныц ец улкен, аса мацыэды т&рауы -элементтер химиясы. Кдзхрг1 кездэ Д.И.Менделеев таблицасында-гы элементтердхц 70 жуыгы есхндхк, мал, адам органиэмх курамын-да бар жэне ертурлг физиологиялык процестерге катынасатыны бел-г1л1. 9с1мд1К, мал, адам торшасы нег1з1нен терт элементтер -сутетч, оттег1, азот, ком1ртег1 турады.

Химиялык элементтердщ ем1рдег1 орны мен ролш болашак малдэр1гер1, зооинженер, мал шшизатын тауарлау инженерлерше айкын керсету ушхн, кейхнгг кезде "биогенд1 элементтер" деген арнайы лекция окылады. Мунда есхмдхк, мал, адам организм1 тор-шасын нелхктен терт элемент /0,Н,//,С/ курайды? Баска да элементтердхц рол1 кандай? - деген сурактарга жауап берхлед1. ''. ••,9с1мцхк, мал, адам организмов бастапкы роль аткаратын элементтер - Цегхзхнен 1-Ш кии период элементтер1 екеш бай-Калады. Оныц себе61, ол элементтердхц атомцарыныц салмагы, мел-шер1 кшкене химиялык касиеттершен ковалект байланыс тузеу-ге бей1м /С,Н,Й, О/. Организм тортасыныц негхзхн кем1ртег1 ку-раса, сутегх бос орындарды тольщтырып турган сиякты, ол баска топтарга, к°сылыстарга орнын бастыра алады, сониц ардасында ке-м1ргегх алуан турлх органикалык косылыстар туз1п, тхр1 дуние-нхц нег1еш калайды.

Оси сиккты ар элементтщ касиетхне орай оныц вмхрдег1 ролх-ыен болашак малдар1гер1, зооинженер, агроном танысу аркылы, олардыц болашак мамандыктарына кемегхн байкау аркылы студент ез1Н1Ц кас!би багдарыныц калыптасуына себебхн тиг1зед1. Химиялык элементтердщ бхразы организмге кажет болса, ал кеппилхг1 /ауыр элементтер/ организмдх улайтынын, кейбхр физиологиялык процес-терд! тежейтпин де студент б1пу1 керек. Сондыктан, кхтапта эле-

менттердщ организмге кажет мелтер1 туралы да мзлхметтвр бар. /?/. Бул мэлтметтер болапак ауыл шарушылык мамандарина вте кажет. Кепшхлгк окулыктар мен оку куралдарында. /Бхрхмжанов Б.А. Жалпы химия", Бхрхмжанов Б.А., Нурахметов H.H., Аханбаев К. "Химия неггздерг"/ мундай малхметтер берхлмейдх немесе шаиырац-кы турде берхледг. Б1здщ ойымызта болаягак мамандарга кажет осы сиякты мэлхметтерд1 жуйел1 беру кхтаптьщ кундылыгын арттырумен Катар, студенттердщ кэсхби багдарыныц калыптасуына да acepiH TiirioeTiHi CG3CI3.

Бурынгы классикалык окулык, оку куралдарында злементтерд1 топ жэне топша бойынша карастыратын. Элементтщ химиялык касие-Ti оныц сырткы электрондак кабатыньщ куЙ1не байланысты болган-. дыктан, оларды электрондак аналогтары бойынша карастыру жен деп таптык. Кхтапта /2/, лекциялык материалдарды, лабораториялык сабактар осы негхзде жоспарланып icKe асырылады. Лещияга белуге н сагат аз болгандыктан, онда тек электрондак аналогтар-га /5;Р, токталып, жалпылама сипаттама 6epwin, студентке кандай мэселеге аса кещ!л белу керектхгг айтылады. Лаборатория-да олар кей элементтерцхц Се, Fe,//,P, £,Сё, Н т.б./

касиеттерхмен танысып, табигаттагы ролхн окып-уйренедх. Ал бо-лашак ауыл шаруашылык маманына кажет К0ПШ1Л1К материалдар окулык пен оку куралдарында келтхр1лед1 /2-4, 11-16/.

Ауыл яаруаяылыгында гербицидтер, тыцайтцыштар, пестицид- ' тер кеп колданылатыны белгхлх. Оку багдарламасында бул мэселе-лерге онша кеп сагат белхнбеген, алайда болашак мамандар бул хими каттарр туралы, оларды колдану, садтык шаралары, aciMflin, мал, адам организмше acepi т.б. 6inyi керек. Сондыктан, бхз ол ма~ териалдарды гылыми -коптахлiкке арналган KiTan ретшде жазып, студенттерге косымша оку куралы ретхнде усындык /о-8/.

Бул К1таптарда ауыл шаруашылыгында, мал шаруашылыгында кецх нен долданылып журген отандык жэке шет елдгк .препараттардьщ да-сиетх, колданылу мвлгаерх, есхмдхк, мал, адам организмше, кор-шаган ортага ecepi дарастырылады. Бул материалдар туралы сту-денттердгц 61лxmí коллоквиум, емтихан сурадтарына енггзу ардылы дадагаланады. Бхэдхч ойымызша, анорганикальщ химиянын биология-дагы орнын осылай надты керсетхп, одытып, уйрету /бианорганика-льщ химия/ агроном, малдэрхгер, зооинженер т.б. мамандар ymiH аса багалы болып, олардыц кэсхби багдарыньщ.далыптасуына бхр— ден-б1р ecepiH тигхзетхн багыт болув thíc.

Болашак ауыл шаруашлыд мамандары кундел1кт1 жумастарында топырак. 6С1МД1К, азьщтьщ заттар, aya, су, жайылым сапасын зерт теулерше, сондай-ад eciMfliK, мал енхмдершхн сапасын, оныц сан-дык дурамын да Ъзерттеулерше тура келедЬ Бул жумысты жургхзу немесе далай орындалатынын дадагалау ушш аналитикалыд химияны одып, оньщ ад1стерхн yñpeHin, дакетт1 жагдайда пайдалана бглу керек /2,11,16/. :

Аналитикалыд химияны одытдан кезде ic кузшде болашад ма-манга аса дажет деген анализ едхстерхн жэне де агрономдар, мал-дэр1гер1, эооинженерлер кундел1кт1 атдара алатын эдхстерге кецгл бвЛ1Н1П, студенттщ соларды уйренухне назар аударылады. Мунда тагы 6ip кечхл белеть нэрсе - анализ жургхзу техникасы. Ягни студент - болагаад маман - затты анализге даярлау, заттан ана-лизге дажет мелшерхн /проба/ алу, ерхтхнд1 даярлау, адхс тац-дау, анализ жургхзу, оньщ журу жагдайына назар аудару, турлх аналитикалыд есептеулер жург1зхп уйренух дажет.

Эр жогары оку орындары аналитикалык химия бойынша ездер1 пайдаланатын едхстемелхктер дурастырып пайдаланады. Б13 де сон-

дай эдхстемел1ктерд1ц орысша, казактасын курастырумен катар, аналитикалык химия теориясына кхрхспенх кхтап турхнде жазып шыгардык; /2/. Бул студенттерге теориялык мэселелерд1 /адтстерг, индикатор, анализ жургхзу жагдайлары/ ез бетхнше одып-уйренугне мумкхндгк тугызады, соныц нэтижесхнде олар лабораторияга прак-тикалык жумыстарга, кажет мвлшер алу, таразымен елшеу, ер1Т1Ндх даярлау, анализдер жургхзу, есептеулер жасау сияцты ете кажет ыэселелермен шугылдануыка мумкхндхк бзредх. Практикалык сабак;-та эр студент жумыстьщ теориясын тапсырып, бермген жумысты орын-дап, натижесхн окытушыга тапсырып отырады. Лабораториялык жумыстарга студенттщ болашак мамандыгында кундел1КТ1 кажет ма-териалдарды енгхзуге тырысамыз. Мэселен, малдэрхгерх, зооинженер, мал ятикхзатын тауарлау инкекер1 мамандыктарында окитын сту-денттер судыц карбонатты кермектхгхн аныктау, суттхц кыикылды-гын аныктау, аммиак мвлшер1н аныктау, сода'мен куйд1ргга натр б1рге болганда; эркайсысыныц мйллерхн аныктау, ер1Т1НД1дегх те-мхр /П/ мелтерш аныктау, табиги судыц тотыктыру касиеттн аныктау, кальциг$зелитрасындагы кальций мэлшерхн аныктау, ерхтшдх-цег! мыс молнерш аныктау, табиги судагы ерхген оттегх мелшерш аныктау, кан курамындагн кальций мен магний мелперхн аныктау, гут куРгшы[1Дагы кальцийдх аныктау т.б. олардыц болашак маман-цыктарына катысы бар мэселелерд1 уйретуге тырысамыз.

Аналитикалык химияны окыганда осындай жумыстарды орындап, ■1этижелер1н есептеу аркылы студенттерде болашак тацдаган мамандыктарына байланысты кэсхби багдары да калыптасады деген ойда-

/ГЫЗ.

Б1р1нпп курс студенттерхнхц баска курстармен салыстырган-зд ерекшелхгх бар. Олар эркайсысы турлх жагдайлармен окуга кел-

ген: бграэы мектептен соч келсе, баскалары жумыс хстеп, эскер-Л1К мхндетхн ат^арып келген; психологиясы, когары мектепте оку-га даярлыгы ертурлх. Бхрден барлыгы. бгрдей окып кетед: деу ете Киын. Бастагщыда олардыч кэсхби багдары - округа квэкарасы кан-дай екенш жогарыда келт1рхлген анкеталык сураныс натижесхнен кершхп тур. Окыту кез1нде педагогикалык гылыми принциптер1нхи бхр1 - окытудач жетк1л1кт1л1гх - пайдаланылган жен.

Бхртншх курста баска пэндермен катар анорганикалык кэне аналитикалык химия пэнх окытылады. Енд1 курс ссщында студент-терд1Ч мамандыэда, пэнге деген ойын б1лу максатында сол студент-терде тагы да сол сурактар бойынша анкета етк131лед1. Анкета нэтижеС1 мына кестеде келтхрхлген:

5-кесте

Мамандьщ калау себеб1? . ; , Анкетальщ сура я; мамыр айында еткгэхлдх.

Мамандак I Барлык1 ■ . ... . хБагалы маман1 Жай

Iстудент! Унайдьг ' |дык____х________

. ; . ■ 1 саны хсаны 1 о/о 1саны I о/о I саны х о/о

Зооинженер 56 25 44,64 16 28,57 15 26,78

Малдэрхгер! 67 42 62,68 21 31,34 4 . 5,97

Тауартану 35 15 42,85 16 45,71 4 11,72

9с1мд1к

коргау 22 II 50,0 7 31,8 4 18,2

БуЛ кестеден ауыл шаруащылык оку орындары студенттерхнхч б1р1НИ1 курстыц соцында мамандык калау туралы ойларыныч бхршама езгерген1 корхн1п тур. 0л озгерхс кэс1би багдар калыптасуы ба-гытында болып отир. Оку орнына жай тустхм деупплер саны ортай-Р9ны байкалады.

Ал еши осы студенттер жогары ог<у орнын бхтхрген боц К1М болып кумыс хстегхсх келет1Н1Н9 казар аударалыд.

♦ б-кесте

Бхтхрген сон кш болып хстегщ келед!? /мамир/

Мамандык; х Барлык "сту-хМамандыд I Коммерция г Жеке дожалыд I дент саны 1_бойыт1а___х___________г___________

| ' !саны I о/о I саны! о/о I саны х о/о

'Зооинженер 56 27 48,21 15 26,78 14 ■ 25,0 .

Малдар!гер1 67 47 70,14 8 11,94 12 .17,91

Тауартану 35 21 60,00 10 26,57 4 11,42

6с1мд1к

доргау, 22 ' 14 63,6 0,0 0,0 \ 8,0 36,4

Осы кестелерге назар аударып сараптау б1рхнтх курс'соньгнда студенттердщ болалад мамандыдтарына деген квздарастарыньщ эз-герш, оздерш психологиялыд тургндан касгби .багдарыньщ далыпта-суына даярлаганы керхнш тур. Населен, Расима М. деген студент "биогендг элементтер" тадырыбына лекцияньщ унаганын, болашад мамандыгы ушхн бхраз нэрсе бхлгенхн айтады. Дэурен У. деген-студент одульщта ер1тхнд1лер.тарауын оду барысында.болашад малдэрх-гэр1 углш пайдалы бхлхм алганын айтады..Алгап /дазан/ етк1зген анкетамен салыстырганда мамандыкты унататындар саны артдан, оду-ды б1т1рген сон мамандыгы бойынша жумыс хстегхсх келетхндер де бхртаама кебейген / .70 о/о-ке дейш/. Демек, бхрхншх курста баска жагдайлармен катар жалпы бЬпм беретш пэндер оку барысында сту-денттхн кэсхби багдары калыптаса бастайтыны байкалады.

Оган жалпы4 бхЛ1М беретш, оныц хппнде арнайы пэндердхц хрге-т.асы болып. табылатын хиимя, физика, математика пэндер1Н одьггу ке-31нде с?уден,ттердп( кэсхби багдарыньщ далыптасуына эсер ететхн

зртурл I оку-методикалык, дидактикалык эдхстердх пайдалануыен Катар, эд1стемел1ктер, оку куралдарын казу, оларга кэсхби маман-дыкка цажет материэлдар енгхзудщ айтаряыктай эсер: болуы аньщ. ,

Зерттеген проблемамыздыц теориялык жэне тэжхрибелхк нэти-жесхнде мчнадай корытындыларга келдхк:

I. Каз1рг1 кэзде кэсхби багдар калыптасуы проблемам психология мен педагогика тургысынан элх ез шзяу|н т.олыгынан тап-паган. Касхби багдар калыптасуы адамнын когамньщ муле с! ретхнде 1С-арекетх мен мхнез-кулкыньщ мацызды касиеттершщ б1Р1 ретхнде карастырылуы керек. Жеке адамиьщ багдары бойынша оньщ 'емгрде-Г1 енер-бхл!мге, ецбекке умтылысын, моральдац-этикалык тэрбие-С1Н жэне цогамга тиггэетхн пайдасын керуге болады. Зерттеулер бо-лашак; бхл1КТ1 маманныц«каж9ттхлхг1 мен ауыл ша'руаигылыгы .оку орын дары студенттерхнщ окуга, бхлхм алуга ынтасьшьщ, олардьщ кэсхби багдарыныц калыптасуына байланыстылыгын керсеттх.

• 2. Зерттеулэрге Караганды," ауыл шаруашылыгы оку орындарына жацадан тускен студеиттердщ кэс!би багдары калыптасуын теориялык жэне гылыми педагогикалык нег1зхне орай ул типке белуге болады: а/ пассив-байкап /темен/ кытагу /мамандыкты кездейсок ка-лаган/; а/ актив /ортатза/ кызнгу /мамандыкты игеруге тырысады/; б/ пэрмендх /жогары/ кызагу /калаган мамандыкты жан-тэнхмен сую/

Студенттердхц кэс1би багдарыныц калыптасу жагдайы нэтикел1 болады егер окы'ту барысында:

- психологиялык-педагогикалык ерекгаелхктер есепке алынса;

- кэс1би багдарламаны калыптастыру кумыстары жеке-дараланса ■- мамандыкты игеруге ку:!!-ж1герлер1Н оздхгхмен тихмдт жум-

сауга уйретсе;

- мамандыкты игеруге ьшталарыныц артуына кагдай жасалса.

■ 3. Студентт1И жаксы маман болуына, кэсхбхне керек бхл1м,

ic-эрекет, бхлхктхлЬс алуына жэне жеке басыньщ ес1п-вркендеу1-не K3ci6vi багдар далыптасуыньщ мацызы еректте.

Жалпы 6inÍM берет!н пэндердх, онын панде арнайы пэндердх окытудыц ipreTacu болып табылатын химияны жуйел! турде одыту ардылы студентттц назарын сол пан материалдэрыньщ болашад ма-мандыдтарына дажеттчгхне аудару, олардьщ панд! жаден одып-61-лухне ынтасын арттыру нэтижесшде-кэсхби багдар далыптасу про-' цесхне оз acepíH тиНзедх. Осылай одытудьщ педагогикалык про-цестег1 орны мынадай деп ойлайшз: а/ студенттщ психикалыд ic-эрекетхне эсер ету, ол кас студенттщ куш-жхгерхн алдына дойыл-ран мэселенх одып-уйренуге, ез бетхнше тешхадцер дабылдауына, психологиясын мамандыдты игеруге жумсауга мумкхндхк турызады; э/ студентки imKi ой-ерхсхнщ дамуына, соныц нэтижесз:нде esi-hík когамг.а дажеттхл1Г1Н сезхну ардылы бмхмге, одып-уйренуге ынтасын арттырады.

4. Ауыл шаруашылыд оку орындарына арналган анорганикалыд жэне аналитикалык химия бойынша окулыд. оку куралдары, эдхсте-мелхктер жэне арнайы пэндердх одып уйренухне дажеттх материал-дар студенттердщ кэсхби багдарларыныц далыптасуына мумкшд1к беред1 егер:

- ауыл жэне мал иаруашылыгы жогаргы оду орындарыэдагы оду процесх жуйел1 уйымдастырылса;

- одыту процесх барысында студент пен устаздар арасында езара байланыс, датынас орнатылеа;

- одыту процесхнде эртурл1 жумыс формаларьтн жуйелг турде пайдаланса /консультациялар, семинар сабадтары, практикалык сабактар, досымла сабадтар, ез бетхнше даярлыдтарын кадагалау/.

- ауыл шаруаяылык оку орындарына арналган одулыдтар мен оку куралдарыныц курылымы, мазаны емхр талабына сай яасалса;

- жогаргы оку орындарывда кэсхби багдар калыптасуы канш-де аткарылган дидактикалык жэне методикалык материалдарга талдау жасалса;

- 'студенттердхн кэс1би багдары калыптасуын жебеу ymÍH ка-жет жаца методикалык дидактикалык едгстер колданылса:

5. Кэс|би багдарламаны калыптастыру мотодикасыннн нег131не окыту процесхнщ негхзг1' компоненттерШч /максаты, мшдеттер1,

мазмуны, турлерх, эдхстерх/ Öipniri, езара байланысы, езара тауел-*

Д1Л1Г1'эаадылыктары есепке алынган. Осыларды ескерген жагдайда студенттердхц кас1би багдарыньщ калыптасуы вз дэрежес1нде жузеге асырылады.

6. Студенттердхч кэс1би багдарларыньщ квлыптасу шарттарыныц Öipi - окытуда маманшц кэсхби моде л in колдану. Бул жагдай болашак ауыл жэне мал шаруатылыгы мамандарыньщ кзсхби багдарыньщ

»

калыптасуына ул«ен эсерш тиНзедЬ

?. Зертт'еулер студенттердхн кэсхби багдар калнптасуыньщ олардьщ арнайы пандi окып-уйренуге, болашак 6iniKTi маман болуына ынтасыньщ артуына эсерг бар екенхн керсеттх. Олар арнайы пандер-мен катар, жалпы бхлхм беретin пандерд1 окып-уйренудщ, бгдудщ болашак K3cinTepi ушхн кажетт1Г1н де тусхнгенш керсеттх. Бул орайда.жалпы бхлхм пэндерд1 студенттщ болашак Kaci6iHe ьщгайлап /биофизика, бианорганикалык химия/ окытудьщ мэн1 ерекше екенхн айта кеткен жен. Себебх кандай да болмасын мамандыктар турлерх мамандардан бхлхццерхнщ жан-жакты б.олуын талап етед!. Кэсхби багдары туракты'калыптаскан студенттерге: а/ ез маманцыгын сую, сол мамандыкты игеру, уйрену ушхн куш-KirepiH жумсау, Kaci6iHe, енбекке шын ние^мен берглгендхк; а/ ецбеккорлык, моральдык-зти-калык 6ip багыттылык, алдыцгы цатардагы ой-epici, идеялык cghímí,

кейбгр к;иындык;тарды дурыс шешу-ге умтылуы, алдына к;оГ:ган максат-ка жетуге тырысуы; б/ кэсгби мамандыгына кажет бмгм, 1С аткара бглу, бШктШк болу; в/ оду процесс жумыс аткарган кезде сол жеткен жэтгстхккэ' куану, одан н;анагат алу сиякты психикалык хс-эрекеттер тан.

Сонымен катар, студенттердщ жеке басыньщ дамуына, кзсгби багдарынъщ калыптасуына эле.уметт1к орта, жеке бастын емхр суру ортасы, жануя жагдайлары жане оньщ туа бхткен каскеттерЫхч все-Р1 де бар екенхн мойындау кажет.

Сонымен, студенттщ касхби багдарйнын калыптадуы эр адамныц ем1рдег1, когамдагы орнымен, оньщ 1ШК1 дуниесшщ касиеттерхмен, ой-ор1С1Мен, жалпы оны корпаган кунделхктх дамып, езгерхске ушы-рап отыратын ортаньщ жеке адамга эсерхмен акыкталатын келел1 проблема екенх аныкталды. Жеке адамньщ кэсхби багдарынъщ калыптасуына оньщ ескен ортасы, жануясы, алган тэрбиесх мен окып-бхл1м алу жуйес1, одыту, тэрбиелеу кез1ндегх пайдаланылган педагогикалык эдхстер, дидактикалык материалдар жэне баскалар хз калдыратыны С93С13. '

Сонымен, зерттеу кумыстары натижесхнде алга койган голыми болжамымыздьщ занды екенд1Г1 расталды. Зерттеу барысындагы алга койылган максатка жетхп, мхндеттер вз дэрежесхнде шешхм тапты.

Зерттеу натижесхнде жалпы кэсхби багдар калыптасуы пробле-масыныч туу тег!, буг!нгхсх мен когамньщ езгерхсхне байланысты болашагы туралы мэселенщ бхрыцгай шеяимш табудьщ киындыгы кв-р1НД1. Б13Д1Ч ойымызяа, осы мэселенщ дурыс шетхмш табу уппн мы-надай проблемаларга кенхл белу керек сиякты: а/ к°гамнын дамуына сай жеке адамнкн касхби баг дары калътптасуыньщ еэгерхске уотрау, даму процесш болжау; э/ кэсхби багдар калыптасунныч когамдык-саясй жэне таптьщ мэнгн аныктау; б/ элеуметтпс прогресс пен гыли-

ми-техникалык; ревОлюцияга сэйкес жэке адамныц /студенттерд!ч/ кэсхби багдары калыптасуыныч дыры мен сырын аныдтау.

Алайда, зерттелген проблеманыч барлык аспектхлер: тубегей-лг, жан«*адты ашылды деп айтуга болмайды. Алдымыэда, б!зд1К ойы-ыызиа, вз кезеНнде шеппмхн табуда талап ететхн мынадай мэселе-лер кун Tapri6iHe дойылуы керек:

- баска оку орындары /орта, арнайы орта, жогары/ окуяылары менстуденттершгн кэсхби багдары калыптасуыныч психологиялыд, педагогикалыд кыры мен сипаты.

Калпы бхлш берет1н пэндердщ - физика, математика, тхл, психология, философия, биология т.б. студенттердхц кэсхби багда-раныч далыптасуындагы дидактикалыд негхзх.

- Жаяпы бы хм берет1Н пэндер бойышпа боланад мамандыдка сайке с мамандандырылган оку дуралдарын жазып,оду процесхнде пайдала-нудач студэнттердхч кэсхби багдарыныц далыптасу процесше acepi-нхц гылыми-педагогикалыд негхзш айдындау ардылы болашад маманныч б1Л1КТ1ЛХГ1Н арттыру, дазхргг догамга сай icrKep азамат даярлау.

Диссертациянач Heriari дагидалары темендег! аталган басылым-дарда ез улесхн тапдан:

I. Мамандандырылган оду кхтаптарын жазудыц дидактикалыд не-Нздерх. Алматы, АЗВИ, 1994, 30 бет.

Z. Анорганикалыд жэне аналитикалык химия. Казадстан Респуб-ликасн Bin хм министрлхг1 ауыл шаруашлыгы жогары оду орындары сту-денттер1 ушхн оду куралы ретшде рудсат еГткен. Алматы, "Кайнар", 1992,' 208.бет.

3. Химия. Жогары рду орындарына тусушлерге арналган оку куралы. Алматы, "Мектеп", 1986, 250 бет.

4. Жалпн химия практикумы. Мамандыги химия емес жогары оку орындары студенттерх утхи оку хуралы р«т1нде руксат ет!лген.

Алматы, "Рауан", 1994, 122 бет.

5. Гербнцидтер. Ауыл гааруаттдык; .оку орындары студенттерхне жэне эуыл мамандарьша квмегап курал. Алматы, "КаГшар", 1973,

85 бет.

6. Химиялык препараттарды ауыл "гаруагсылыгында колдану. Сту-денттерге"жане ауыл тта руа иылыгн мамандарьша кемекпп курал. Алматы, "Кашгар", 1975, 67 бет*

7. Химиялык препараттарды мал таруашылыгында колдану. Сту-денттерге жэнэ мал пзаруаиылыгы мамандарьша кемекип ку?ал- Алматы, "Кайкар", 1986, ПО бет.

8. Турмыстагы химия. Алматы, "Казакстан", 1988, 108 бет.

. 9. Туздар гидролизх. Алматы, РУМК, 1991, 50 бет.

10. Неорганическая и аналитическая химия. Методические указания и семестровые задания для самостоятельной работы. Алматы, АЗВИ, 1987 , 66 бет.......

11. Методические указания и задания для лабораторных занятий по аналитической химии. Количественный анализ. Алматы, АЗВИ, 1987,' 62 бет. •

12. Неорганическая химия. Часть I. Методические указания к задания по выполнению лабораторных занятий. Алматы, АЗВИ, 1988, 63 бет.■

13. Неорганическая химия. Часть П. Методические указания и задания по выполнении лабораторных занятий. Алматы, АЗВК, 1988, 62 бет.

'• 14. Лабораториялык жумыстар журггзуге арналган методикалнк нусдаулар. Анорганикалык химия, 1-бел1М. Алматы, АЗВИ, 1989, . 46 бет.-'. : '

, 15.- Лабораториялык жумыстар жургхзуге арналган методякалык • . нускаулар. Анорганикалык' химия, П-болгм. Алматы, А31Ш, 1У89, 46;бет.

J6.. Аналитикалык химия дан, лабораториялык, кумыстар scyprisy-ге арналган методикалык нускаулар /сандык анализ/. Алматы, АЗЗИ, 1939, 50 бет.

17. Алматы зоотехникалык-малдэр1герлхк институтына тусутсх-лерге арналган методикалык нускаулар. Намеки i курал. Алматы, АЗВИ, I9S9, 100 бет.

18. В помощь поступающим в Алматинский зооветеринарный институт. Алматы, АЗВИ, 1989, 100 стр.

19. Химия, биология. В помощь поступающим в АЗЗИ. Алматы, АЗВИ, 199I, 89 стр.

20. Химия, биология, тхл, математика. Алматы зооветинститу на тусушхлер yniH комэкип курал. Алматы, АЗЗИ, 1992, 90 бет.

21. Химия: анорганикалык косылыстардыц Heriari кластары. Абитуриенттерге кемек. Алматы, АЗЗИ, 1991, 17 бет.

22. Мал азьщтандыру. Алматы, 1993, 175 бет.

23. Жастардыц Kaci6n багдары калыптасуыныц п'едагогикалык Heri3i. Алматы, Гылыми-педагогикалык Ортальщ хабартысы, 1993.

24. Влияние температуры на количество извлекаемого водорода из никель-рениевых катализаторов в реакциях гидрирования. Материалы докладов республиканской конференции молодых химиков. Алматы, 1967.

25. Влияние температуры на количество извлекаемого водород! из никель-марганцовых катализаторов в реакциях гидрирования. Материалы докладов республиканской конференции молодых химиков. Алматы, IS6Q.

26. Влияние температуры на количество извлекаемого водорода из никель-молибденовых катализаторов в реакциях гидриро-

вания. Материалы докладов республиканской конференции молодых химиков. Алматы; 1969.

27. Влияние температуры на количество извлекаемого водорода из никель-вольфрамовых катализаторов в реакциях гидрирования. Материалы докладов республиканской конференции молодых химиков. Алматы, 1970.

28. Влияние температуры на количество извлекаемого водорода из никель-хромовых катализаторов в реакциях гидрирования. Материалы докладов республиканской конференции молодых химиков. Алматы, 1971.

29. Влияние добавок марганца, и температуры на величину работающей поверхности скелетного никеля и- ее производительность. Материалы.докладов республиканской.конференции молодых химиков. Алматы, 1973.

30. Влияние добавок рения и температуры на величину работающей поверхности скелетного никеля и ее производительность. Материалы докладов республиканской конференции молодых химиков. Алматы, 1973.

тында жасалганг аудармалар:

31. Орта мектепте анорганикалыд химиядан сабак, беру. Мугал1м-дерге арналган мэтодикалыд дурал. Алматьг, "Мекте'п", 1980 , 50 бет.

'32. Васюченко С.И. Химия. Педагогикалыд училищелер студент-терше арналган одулыд. Алматы, "Мектеп", 1978, 100 бет.

33. Ходаков Ю.В., Эгаптёйн Д.А. Химия есептерх мен жаттыгу-лары. Алматы, "Мектеп", 1982, 50 бет. •

34. Ходаков Ю.В., Эпштейн Д.А.Додонов. Химия есептер1 мен жаттыгулары. Алматы, "Мектеп", 1986, 50 бет.

35. Балезин С.А. Физикалык жэне коллоидтын; химияньщ прак> тикумы. Алматы, 1980, 24 бет.

36. Балезин С.А. Физикалыь; жэне коллоидтын; химияньщ прак-. тикумн. Алматы, КазМУ, 1978, 35 бет.

Жарык керген жумыстардьщ калпы келем! 100 баспа табак;.

Ш0КЫБАЕ8 ДЕНИС АКИЫЖАНОЗИЧ

Дидактические основы специализированных учебных книг в формировании профессиональной направленности студентов

13.00.01 - теория и история педагогики, этнопедагогика. '

13.00.02 - методика преподавания химии.

В этой работ* раскрываются педагогические, психологические, 1 также методические аспекты формирования профессиональной на-!рэвленности студентов сельхозвуэов посредством преподавания :имии.

Преподавание химии строилось на основе учета контингента ¡тудентов и их.будущей профессии. В учебном процессе систёмати-!ески.использовались специализированные учебники, учебные посо-Зия, программы по химии, методические указания написанные автором заботы, где учебные материалы давались.с учетом профессии будущих специалистов /агрономов, ветврачей, зооинжянеров, товарове-юв животного сырья/. Всего им написано 7 монографий, 6 переводов 1а казахский язык учебников, учебных пособий, задачников по методике преподавания химии в средней школе, училищах ив вузах,14 летодических указаний по проведению лабораторных и самостоятельных работ по неорганической и аналитической химии общим объемом [00 печатных листов.

При написании учебных книг использованы дидактические основы . I общепринятые педагогические принципы их составления.

Для выявления состояния формирования профессиональной напраз-¡енности и интереса к общеобразовательным дисциплинам было проверено изучения отнотэния студентов. По результатам анкетирования 5ыли выбраны методы и способы' способствующие, по-нашему мнению, •

формированию профессиональной направленности студентов.

Показано, что систематические введение в учебный материал данных необходимых студентам для изучения специальных дисциплин, а также для будущей професии, активизирует их интерес к изучаемому предмету /химия/, активизирует психологические состояние личности для овладения профессией, самостоятельно принимать решения, способствует развитию личностных качеств, позволяет чувствовать их необходимость обществу, повышают успеваемость и в итоге позволяет воспитывать преданного своему делу, высококвалифицирован ного специалиста.

В работе также указывается, что формирование профессиональной направленности представляет собой социальную, общественно- психологическую проблему, от правильного решения которой зависит морально-психологические мотивы выбора професии, обучения профессии-и дальнейшего развития личности в обществе.

Программы по химии для сельхозвузов, дидактические материалы, а также учебные книги составленные нами широко используются преподавателями в качестве методических пособий в учебном процессе для обучения химии, и получили положительную оценку с их стороны, рекомендованы для широкого применения в практике преподавани химии з птколах, техникумах и вузах Республики Казахстан.

Shokybaev Zhanls Akimzhanovitch

Didaktical founds of special education, books in the formation of professional orientation of the students.

13.00.01 - theory and history of pedagogic,ethnopedagogic 13.00.02 - method of teaching of chemistry.

The work discloses the pedagogical, psycological, methodical' aspects of the formation of professional orientation of the students of agricultural institutes by means of chemistry teaching.

The chemistry teaching is based on the students amidst and profession they obtain. The authorship specialised manuals, tuition appliances, chemical Programms, methodic instructions were sygtimatically used in the process of teaching.

The tuition material was introduced with the future professional aspect of the students (agrariansf veterinariess zoo-engineers, cattle-raw experts).

Totally 7 monographs, 6 translations of the manuals to the Kazakh language, of the tuition appliances, problem manuals on the methods of chemistry teaching in'scools, colleges, high education institutes 14 method instructions on laboratory, and self works on the problem of non-organic and analytical chemistry were written with the general volume of 100 print pages.

The deductive and generally adopted pedagogical principles were used in working out of the manuals.

For the definition of the state of professional orientation

and interest the general education subjects the special question' • *

naire research was held.

On the results of the research, the methods and ways promotion to the formation of professional orientation of the students ■ were defined.

.Evidently the systematic introduction of the necessary data to the special subjects tuition material, promotes to the growth

of the interest to the special subject (chemistry), improves psychological state of the students for the instillation to the profession, to take decissions by theirselves, promotes to the . development of personal attrubutes, makes them feel their necessary to the society, improves the results of the studies and thus obliges to grow up a devoted and highly gualified specialist.

The formation of the professional orientation is presented by the social and psychological problem. The right decision of which is dependent on the moral reasons of choosing the profession, the process of study and furthur development of a person in the society.

The chemistry programing for agricultural institutes, deductive material and manuals, are widely used by our teachers as.metb thodic appliances in the process of teaching chemistry and have a positive estimation from their part, recommended for wide usage in teaching chemistry in schools, colleges and high education institutes of the Republic of Kazakhstan.