автореферат и диссертация по педагогике 13.00.01 для написания научной статьи или работы на тему: Дидактические основы учебников по литературному чтению для кыргызской начальной школы

Автореферат диссертации по теме "Дидактические основы учебников по литературному чтению для кыргызской начальной школы"

КИРПЮ 6Ш1Ш ОЕРУУ ЖАНА ШШ ШНИСТРЛИГИ КНРГЫЗ 6ИЛИМ ОЕРУУ ИНСТИТУТУ Д. 13. 94. 25 - АДИСТЕЦГГИРИЛГЕН КЕНИИ

РГб од

* 4 АИР 1355 Код казна турунде

Токтомаметов Алмазбек Даткабекович 1ШР1ИЗ САШТАЛгаЧ КЛАССТАРИ УЧУН АДАбИЙ ОКУУ КИТЕПТЕРИНЙН ДИДЛКТИСАЛШС НЕГИЗДЕРИ

13.ОО.Ш - педагогиканш теорияси нана тарыхы

Педагогика илимдеринин кандидаты или-мий даражаснн изденуу дисоертациясшшн

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бишкек - 1995.

Диссертация Кыргыз бшщм берут шститутунун Сашталгыч билим бэруу белумунде аткарнлда.

Шшмий жэтекчи

педагогика шшмдершшн кандидаты, у лук шшмий кызматкер ИБРАЕВА Н.И.

Официаддуу оппоненттер

педагогика илимдвргошн доктору, профвооор РАХИМОВА М.Р.

педагогика илимдеринин кандидаты, профессор ИМДЕВА Н.И. '

Еетектеечу мекеме

Си мамлекеттик университета.

Диссертация . 1995 - жалдан "--(2" имоЛ^м сват _^

КЫргаз Оилим беруу инотитутундагы педагогика илищеринин доктору (кандидата) илимиЯ дараяаснн ыйгаруу Оошча Д.13.94.£5-адиотештирилген кецешинин жыйынннда корголот.

Дарегй; 720319, Бишкек иаары, эркиндик бульвары, 25

Диссертация мейен Каргыз Оилим беруу институтунун шшмий китепканасыная таанышууга болот.

Автореферат 1995 - кнлднн " 7 " _ таратылды.

Адистештирилген кецештин окумуштуу катчыси,педагогика илимдеринин доктору

Л.А.ШЕИМАН

изилдеенун жалш мтаездемвсг вилим берууну сапаттык жацы децгээлге кетеруу ендуруштун кайсы "ана тармагын Оолбосун жакшыртуу учун анш нагизги куралын фкундетуу кврвк болгондой, билим беруунун нвгизги куралы - ашш газмунун алып журуучу, окуу процвсоин уюштуруунун негизги :аражаты, "белгилуу Сир педагогиналын оистеманын мавлыматтнк глгусу" (В.П.Беспалько)-окуулукту жакшыртуу мопон шартталат. 'Окуулук" термини каци гана пайда болуп.окуу китеби менен ¡иноним катары колдонула баштада. Бирок окуулук тушуиугуи муну юнен гана чектееге болбойт. Бул окуулуктун тар мааниси менен ;ал келет. Ал ами,' кец маанисинде окуу китебинен оырткары не жуу фильми, же жазуу тасмасы (магнитная лента),же ЭЗМ учун [рограмма турунде да алууга болот. Бул В.П.Беспалько тарабынан ¡унуш кылннган "учебник" тутаунугуне туура келет.

Учурда езгече квцул бурулул жаткан окуу процессии 'умандаштыруу, демократиялаштыруу жана окуучуларднн окурмандак шмврдуулугун, чыгармачнлыгын.вз алдынчалуулугун Калыптандыруу <куу китебинен орун алмайын мектеп практикасына кецири • 'аралышн мумкуй эмес. Демек,окуулуктун сапатын квтербей, билим эрууну жакшыртуу мумкун эмес.

езунун 4 кылымга жакын тарыхында окуу китебинин окуу роцеосин уюштуруудагы ролу.анын кызматы,мазмуну,тузулушу,ага оюлуучу дидактикалык талаптар коомдун есушу менен у лам акталып.аныкталып келууде, Айрыкча, а кирки гщйырма кылдан :чинде окуу ките Сине болгон кызыгуу болуп кербегендей жогорку ецгээлге кеторулуп / азыркы окуу китептерине канюча кез менен ароого ебелге тузулууде.

Билйм Оеруунун сапатын когорулатуу максатында кийинки кылдары куулуктун »алпы жана коке теорияларын енуктуруу маселеси бовнча ир катар фундаменталдуу ири изилдеелер пайда балду Я.и.Айдарова, Ю.К.Бабанский, В.Г.Бейлинсон, В.П.Беспалько, .к.Волкотруб, Б.с.Гершунский, Л.В.Занков, Д.Д.Зуев, Л.Н.Зорина, .И.Иванов, Н.И.Каоабуцкий, Л.Я.Кйвило,

.В.Краевский.В.С.Леднев, И.Я.Лэрнэр.Б.Д.Муниев, М.Н.Скаткин, .м.Сохор, й.ф.Талызина, в.о.цэтлвд, С.Г.Шаповаленко я.б.).

"Проблемы школьного учебника" кыЯнактарыййн беттершде кутуунун башка караияттври менеа бирдоште ькуу-гарбия вселелериН Чбчуудегу окуу кятвбшаш , ролу (Д.Д.Оуев, .В.КраеескиЙ, Й.Ф.Твлнзиаа, Я.В.Тодороа, В.Г.Шансваленко), кутуунун гарсиялоочулук «ада еотуруучулук кыгзматтарнн кучвгуу, куучуларнуй дуЙйеге болгон кез караяыа калнтандарууда окуу

адаоиятынын ролун жогорулатуу(и.С.Зварокий, В.И.Коротов, М.Н.Скатхкин, е.К.Францман), окуулуктун кизматтары яана алардая болунуштеру (В.Г.Бейлинсон, Г.Г.Граник, И.К.Журввлвв, Л.В.Занков, Д.Д.Зуев, А.И.Иванов, И.Я.Лернер, В.Оконь

A.З.Рахимов, И.П.Товпинец), окуулуктун мазмуну,туз улушу жана аны тузууга болгон шшмий-конотруктивдик мамиле (Л.И.Айдарова» С.М.Бондаренко,Г.Г.Граник,И.К.Журавлев, Д.Д.Зуев, Л.А.Концевая,

B.В.Краевский, Б.Ю.Римкявичене), окуулукту талдоо методцору жана аны баалоо (Х.Айцеш.ут, А.Й.Карабанов, Я.А.Микк, Р.Нижович, Н. И. Тупальский,В.С.Черепанов), текстти • кабыл алуунун езгечелуктеру (С.М.Бондаренко, Г.Г.Граник, Л.А.Концевая, Г.Н.Кудана, В.В.Левин, З.Н.Новлянокая, Н.Я.Чутко) сыяктуу окуулук Маселесиве арналган макалалар байма-бай карняланып келууде. ,<•

Жалпы билим беруучу мектептин адябият курсунун башталгыч класстардагы белугу учурда "окуу" же "эне тили" деп аталшт келууде. Бирок Оул терминдик жактан эле амес, маани-мацыздьж яактан да канааттандырбайт. Анткени, окуу предмета "окуу" термининин баштапкы женекэй мааниси менен гана чектвлип калууда. Андыктан, окуу предметинин аталшпын "Адабий окуу" деп алууну нлайык тантык.

Адабий окуу езунв тиешелуу езгечелуктеру ыеяен бирге адабият курсунун башталгыч класстардагы белугу экендигин эске алый, адабият окуу китептвринин мазмуну.тузулушу.кызматтары, жалпы курулуш взГвчелуктеруне арналган илимий кзклдоелерге таянууга болот. Анткени, бул багытта илимий изилдеелердун жана макала^ардан саны улам арбууда (С.О.БаЙгазиев, А.М.Бандура, О.Я.Жигитов, И.К.Журавлев, Н.И.Ишекеев, А.М.Лисовский,

C.К.Рмсбаев, Л.В.Тодоров, И.А.<Еогельоон,К.К.®ранцман, л.А.ШеЙман, Ж.Ш.Шериев к.б.). Бирок, адабий окуунун спецификалык езгечелуктерун эске албай туруп,адабият окулугунуй теориясы менен адабий окуу учун окуу китебин каратууга болбойт. Анткени, адабият Ькуу курсу йегизинен адабият теориясына негизденсе, адабий окууда окуучуларда кятеп окуу билгичтигин, машыккавдагый калыптандаруу да зор маанигв вв (бирок, бул бирдев-бир негизги эМео). Андактай адабий окуу китебинин теориясыннн твтааддагы да окуунув билгичтиги, машыккандагы менен' адабият теорияоыныя баштапкы тушунуктерунун жуурулушквн карнм-катыши аныктсга менен шартталат. Ошондуктан, адабият окуу китебинин маселелерине арналган изилдвелер арбын Солгондугуна карабастан,адабий окуу китебинин кызматы,мазмуну, тузулушу.жалш курулуш езгечелуктеру,

методикалык яагынан жабдуу бошча илимий иликтеедер анчалш кап 8М90 (Л.В.Занков, Е.Д.Муниев), Ал вми, кыргыз башталгыч клаоотарынын энэ тили (адабий окуу) окуулугу маселелери.аиын окуу процеосина тийгизген тааоири бошча окуу китаптеринин айрым кемчиликтэрия кероетуу менен чектэлген басма саз бэттериндега бирин-оерин мвкаяаларды эске албаганда терец изилдеелер жургузуле влек. Бирок, окуу китебинин теориясы атайын изилдееге алынбаганы мвнвн, кетимш тяга жакын убакыттан бери окуу китептери тузулуп кана еркундатулуп келууде. Мунун езу кайсц бир децгэздца вне тали (адабий окуу) бошча окуу китабинив таориясыннн вмпирикалик турде болсо да каралгандыгыв айгинелей? Аядактан, учурдаш окуу китептерине терец талдоо кургузбей туруп, окуулуктун теорияеын иштэп чыгуу мумкун амео.

Аталган кзилдевлэр менен таанышшх чыгып, учурда колдонулуп квткан окуулуктарга терец талдоо жургузуп, жер-жерлердвга мугаливдер менеи а^емелешип, сабактарына катышуу менен учурдагы окуулуктардын кемчилдиктери' аныкталды.Алардан негизгилери:

- Оку-т-уунун психологиялык кагана б.а, окуу, ездештуруу процесстерине яштиштуу кевдл бурбоо;

- Текоттин барднк турун окутууда бирдей методикалын ккманнн колдонулушу;

- Свз енерунун баштапкы негиздери, жорго свздук, чвчендак сцяктуу внврлер менен тааяыштыруу, кептин турлэру, турдуу кнрдаалдарда пикирлешуу маданияты боинча иш алый баруу окуу китецтвриндэ эске алынбаган;

• Окуучулардын шмердуулуктерун .чигармаадиган, вз алдынчаЛуулугун калыптандаруу эске алынбаган,

— Твкоттен тышкаркы компоненттерге (суроо-тапшрмаларга) анчаянк маани берилбвгеядиги. Суроо-ташырмалар квбуйчд сюквтти квйталоого гана багытталган;

Окуучулардын курактык, улуттук,психологиялык езгечелуктерунун эоке атвваш.

Мнндай квмчшшктердин кетирилииине объективдуу кана оубьектавдуу оабептер болду.

ОбъеКтйвдтУ себептер катар! бекем вдеодогиялашыруу» аяш окуу китептеринип мазмунун ашктоонун негязги критерййи катара влынмвн, борборлоатуру У ■ о. а» окуу программаларыиыа, окуу китвнтериййн Оелумдерунуя Йуткул союз Йоюнча бйрй-бирЯЕен анчалш ез^вчвленОев талабы, альтернативэлуу »вариатйвдуу окуулунтардьй Оолбогондугу, киргыз оалдаршив улуттук,

психологиялык кана курактьш езгечелуктурунун илимий негизде изилденбегендиги, киргиз баддар адабиятынын децгэвли, айрыкча, кара овз турунде чакан, кывыктуу, окуучулардан курактык, психолгиялык езгечелуктеру эске алынган чыгармалардан аздогн, кыргыз башталгыч класстары учун вне тили (адабий окуу) китептеринин теорияоынын илимий негиздэ иштелкп чыкпагандагы.

Албетте, обьективдуу Су л себептер окуу китебин тузууге олуттуу теро таасир тийгмзууде. Бирок, туэуучудер тарабынав окуу китебиний теорияск зкаатындагы жетишкендиктер.балдар

чыгармаларшшя "мемелеру" ез децгээлиндв пайдалашлган эмес. Муиу субьективдуу себеп катары керсотууге болот.

Кийшки кездеги коомдук езгеруулердун актквдуулугунун болуп кербегендей куч алышн колдонулуп каткан окуулуктардан материалдаршшн кепчулугупун маашсин жоготту. Бул езге:руулер азырынча окуу китептеринде толук чагыла элек.

Жогоруда корсетулген кемчиликтер жшщ окуу китептеринин зарылдагын аныктап турат. Ал эми, илимий негизде иштелип чыккан теориясыз окуу китептерин оптималдуу дещ'ээдце жакшыртуу мумкун вмес.

Натыйжада "Киргиз баиталгыч ■ класстары учун адабий окуу китептеринин дидактнкалш: негиздерй" изилдеенун темасы болду.

Изилдеенун актуалдуулугу да ушулар менэн аныкталат.

Изилдоонун объект«- башталгич ?,;октепто мэктеп окуулуктарын тузуу теориясы кана практикасы.

Язпадооиуи предай» - киргиз базталгич класстары учун адаОий окуу -кптоптершэ окуу материалдарын алуунуИ кана окуу китептеринин курулушунун халпи прщодттери кана шшн кыэматтари,мазмуну,тузулушу.

Изшщоонуи иаксата: Киргиз башталгач хииоотары учуд адабиЛ окуу китептеринин курулуиунун дидактпкалык негиздерин штей чыгуу.

йэилд&ояун юлкмай бояополу: подагопша шшмшвш двдактикалык талаптаршш негиздвп, окуу процесситш шйзом чвкшлдуулуктеруне нлайыктап, адабий окуу китептершга окуу ыатериалдарцн алуупуп гана адабий окуу китептеринин курулушунун негйзгы принциптерин ютеп чыгуу, аларга тагашп окуу 1штептер1шин мазмуиун, тузулуиун, кызматтарып тактоо

- окурмандык ншердуулукту калыптандарууга;

- окуучулардан ез алдынчалуулугун ¡¡¡огорулатууга;

- инсанднк сапаттардш калыптанышына;

- окуу процессия иатыйкалуу уштурууга ебелге болуп, адабий

окуу китебинин дидактшсалнк негяздэрин яаратат.

Изилдеенун максатша жана шшмий Оокомолуна ылайык изнлдэепун теменкудей шищаттерп аныкталды г

-кыргыз башталгыч класотарынын вне тили (адабий окуу) бошча окуу-методикалык комплекстерине жасалган талдоого, башталгыч клаостардын мугалимдеринин иш тайрыйбаларнн жалпылоого, окуу предметтерин типтеттирууге таянып,адабий окуу предметинин калпыланган дидактикалык улгуоун (моделин) ааратуу;

-окуу предмета! менен окуу китебинин ортосундагы карым-катышты аныктоо;

-киргиз башталгыч класстары учуп адабий окуу китебинв окуу материалдарыя алуунун аана адабий окуу китебинин курулушунун жалпы принциптерин, анын шзматтарин, маэмунун кана тузулушун штеп чыгуу «

-окуулуктун сунуш кшшнгап дидактикалык нвгиздерпнин натыйжалуулугун экоперименталдык турдв текшоруу.

Изилдеенун иатодологиашк кегиздеря катары дидакттардын, психологдордуй, кетодасттердин, философтордун окутуунуп, окуулуктардан, адабий окуунун аана окурмандык пшмэрдуулунтун теориясы жаатындагы кана таанып балуу процессиндеги окуучунун вз алдынчалуулук активдуулугун, кялердуулуктврун, чыгармачил кэндемдуулуктеруп калыптавдцруу боюнча фупдаменталдуу вмгектерн алынды.

Кзплдоонун иетоддору: . " '

-олго билли бзруу бошча етмоттуп докумзнттвр:ш каш дидакттардын, пскхологдордун, квтодаоттордан окуулуктун п:ана окурмандык шшердуулуктуя теорияса Оошча эмгектериы толдоо лапа калпшгоо;

-адабий окуу Оогоича окуулуктарга шшшй талдоо пургузуу; -башталгыч клаостардын ыуголимдеринпн взз-тазрыйбаларын уйрзиуу;

-педагогикалкк шспоримэн™, вны талдоо пана калпылоо; Кзалдоещя илимай йацалнга! кцргыз башталгыч класстары учун кэтектеечу компонента эмоциялуу-Саалуулук мамилолеринин таярыйбасы болгой адабий о1суу предметинин гзлпылангзн дидактикалык улгуоу штелпп чнкты, натыйиада окуу првдаетиннн пегизги максатына езгертуулар, тактоолор киргизилди; окуу првдаетп менен окуу китебинин карич-катышы такталда; адабий окуу китебине окуу материален алуу капа адабий окуу китебинин курулуи принцйптври, анын кызматтарывын системасн, мазмуну яана тузулугау аныкталды; тексттик жана тексттен тышкары тузулуштук

комиоцевттар тактелщ, аларга анувтамалйбэрилда; негизги текст' езгачелуктеруре жараша. уч топко белунуп, алардан айрымачылыктары аныктадш; окуу китайша материаддарда ' яайгаштыруунун принциптери щтелип чыкты; окурмавдык ишмердуулук тушущтун тактоого ераквт яаоалды.

Изидцеенун теоршшго уааццсщ окуу прэдметтерин тштештирууго байланштуу адабий окуу прадаетине негизделген адабий окуу китебивин дидактикалцк ногиздеринин цштолш чыгылгандыгында. Бул башка окуу цредметтери бошча. гюке жана окуу китвбинин налпы теориясын енуктурууге тиешелуу децгаалдэ оалым кошыокчу.

Изидцеенун практиквлик иаашси окуу китвбинин теориясн каатындаги изиддеечулердун, окуу китептерщ тузуучулердун ш-аракеттерине багыт берш, o.e. мугалимдердин адабий окуу сабагынын нагайжалуулугун Еогорулатууоуна кошор улушунде.

Еактоого алшшп чыгцлат?

-окуу предметтерин пштештирууге ылайык адабий окуу предав мшив иалпыланган дидактика лык улгуеу (модели);

-буга байланыштуу адабий окуу китебине окуу материалдарын алуу жана адабий окуу китебшшн курулуш принциптери;

-окуулуктун кызматтарц, ыазмуну жана тузулушу;

Изшщеонун еыйынтыгын апробациялоо,

Изилдеенун негизги. жоболору кана шйынтыктары "Элге бшшм беруунун жацыланган шартында психолагиялык-педагогикалык теория ценен практиканын ез ара аракети" деген темада 1991-кылднн март айында Бишкек шаарында болуп еткен республикалык XX кана ушу л вле тема мэнен ущул але жылдан октябрь айында Пенза шаарында болгон. Буткул союздук IX цедагогикалык окууларда "Энэ тили окуу китептеринин мазмуну жана кызматтарц и, "Проблемы учебников по чтению для кыргызокой начальной школы", 1994-жылдан декабрында Бишкек шаарында "Билим беруудегу инновациялык процесотер: проблемалар.тажрыйбалар, . енугуу келечеги" аттуу темада болуп еткен Республикалык XXI дадагогикалык окууларда "Башталгыч штсстарда адабий окуу сабагын еткврууи, 1991-жылдын апрелинде Бишкек шаарында болгон "Реопубликаннн окуу иайларында ыамлекеттик тиддан колдонулушунун проблемаларц тууралуу" шшыий-теориялык конфоренцияда "Башталгыч класа жана тил ыаданияты", 1991-кылдын октябрцнда Бишкек пана Наракол шаарларында еткен "профессор Касый Тыныстай уулунуй 90 шадк маарокесшзо" арналг'ан республикалык шшмий-Теориядык конференцняда "Каошедын окуу даебй^ШЗ-жыЛдйн оКтябршада Алма-Ата ввартздб "Казакстаидагы бялй*4 йеруу пройлемалары:

бугункуоу вана келечеги"аттуу темада болгон илимий - практикалык конференцияда"Особенноотя учебного предмета "Адабий окуу" кыргызской начальной школы", 1934-тпдын декабрында Ош шаарында-еткерулген" Мектепке чейинки тарбия жана башталгыч билим беруунун актуалдуу маселелери" аттуу илимий-практикалык конферендияда "Адабий окуу предмета бошча жацы окуу китептеринин негнзги езгечелуктеру" аттуу докладдар менен

1993-жылы Кыргыз билим беруу шститутунун башталгыч билим беруу боюнча мугалимдердин билимин еркундетуу курстарында яшг бою жана Ош области® мугалимдердин билимин еркундетуу институтунун башталгыч билим беруу курстарында мезгилдуу окулган лекциялар,

1994-шлдан августундагы Ысык-Кел районунун башталгыч класстарынын мугалимдери менен колугушуудагы талкуулоо, ошондой эле республикалык мезгилдуу басма сез беттеринде ггарыяланган • макалалар аркылуу талкууланды.

йзилдевнун выйынтыгын ша яузуне ашкруу.

Изилдеенун материалдары иана жнйынтыктары "Эхшнчи класста окутууну жакшыртуу" (-Бишкек, "Мектеп", 1992.-76 б.) аттуу методикалнк колдонмодон, "Башталгыч класстардын

программаларынан" (-Бишкек, "Мектеп", 1993.-55 б.), сшондой эле башталгыч класстардын экинчи кана учунчу класстары учун тузулуп, учурда басмапып ондурушупде тургоя адабий окуу китептериней, "Байчечекей" яурналына (1994-гшл, II 7-8) карыяланган адабий окуу бошча мамлеквттшс стандарттын долбоорунэн орун алда.

11аилдос:г/и г/зулусу (стртг.тураси). Диссертация кпрпэуудэн.эш! главадан, главалар бошча кнскача гнйннтнхтардан, корутупдудап, адабпят.тардын тизмесинэп кана тнркемелэрдан турат.

Кирпшуудо теманыи тандалып алыпыши, анш актуалдуулугу пегизделип, изилдееиуп объекта канг првдаети, максатн г:ана милдеттери такталш, шшмий бономолу анынталып, апын мэтодологиясы зяана мэтоддору ачылып берштген.

Биринчи глава "АдабиЭ окуу кдтептаргшш курулупупуп дздакттишж еболгелёру" дёп аталып, анда адабий окуу предметишн калпыланган дидактикалык улгусунун калыптанншн, адабий окуу предметинян калпыланган улгусу менен адабий окуу китептеринин курулуиунун ортосундагы карым-катыш кзилденгеп.

Экинчи главада - "Адабий . окуу кптептертнпн дидзктнкалык пэгиздерщцэ" адабий окуу китептер/тга окуу материалдарын алууттун нана адабий окуу китептеринин курулушунун нёгизги принциптери такталып, адабий окуу китептеринин • кнзматтарн (функциялары), алардын системасы, белунутптс-ру керсетулуп, адабий окуу

- ß -

1штедтаринин мааыуну капа тузулущу авдкталнп, изилдеенун нвгизгд коболорув э?шперимевталдык кактан текшаруунун ¿Шгощтары сунуш юшнгед,

Корутувдуда изцпдаваун нэгизгд ЕИйштыктарц кана авддн калии чыккан, кечиктирбеотещ чечууну талан кылган жацн проблемалар такталду,

изющеенун мазмуну, ■

I,. Адабий окуу предалотвдщ жалпыланган дидактикалык улгуоун иаратууда окуу продметтерин типтештируурэ. энэ тили (адабий оку у) боинча окуу-методаалнк шшекотврта яасалган талдоого, башталгыч 1 клаостардан мугалйыдеринин пш-такрыйбаларцн калпылоого, эксперименталдик иштердин ¡шйынтцгына таяннлдн.

Окуу предметтерин тштвштируу шкардуулуктун тузулушунун кошонвттврине ( В.С.Леднав) жана окуу предкетинин назмунувУн штектеачу компонентине (М.К.Куравлеа) карай ишке ашырылууда.

В.С.Ледновдин бэлуштурууоунун артцкчнлыгн иймврдуулуктун тузулушунун 6 компанентине ылайык келгендагинда болсо, И.К.Журавлевдукунуп езгечелугу да, артыкчшшга да билим беруунуп ыазмунувун 4 кошонентуу курамына ылайык куруягандагында болуп.алар бири-бирша кана ошондой влэ ыурдагы салтка айланган табигый кана гумаштардак деп белуштурууге каршы келбейт. Анткени, ар бир балуштуруунун нэгнздери . бащса. Маселвн, биринчинин нэгизин юшврдуулуктун тузулуау, вгашчиншшя бишл бэруунуп мазмуиунуи . курамц, окуу предалаткнин мазмунукун Еэтектеечу компонента тузсо, учупчу бэлуштуруу . базалык шшмдердин табиятына, б.а. жаратшшш адаы женундегу плим тушунугунэ таянат.

Адабий окуу предметам тиешелуу езгечелуктврду кана ашш окуу прэдмвттеринкн кайсы тобуна кирерин ашжтоодогу топтордун аталышы менен окуу предметшвш езгечелуктерунун ортооундагы какцндакти, ошондой эле И.К.Куравлевдуп бэлуштурууоунун бир топ яенвкейлугун зеке алып, изиддеебузде ушул белуштурууге таянууну туура таптык.

Жэтектеечу компонента,"илимий бшшмдордин шйындысы" (физика, наем, биология, география, тарш, астрономия)} "шшердуулуктун тиешелуу татары"- (математика, вне тили (орус тилиh чет тилдара чийуу, дене тарбия, эмгек, алгачка аскердшс даярдак)} "чыгармачыл ишмердуулуктун такрШбасы" (мцндпй окуу предмета азырынча окуу планыида хок, «¡акинда И.Я.Ларпэр "чыгармачылыктын твхнолошясшшн неГйвдэри" ьттуу Kaiçi окуу Предметин оунуш кнлдн. Муну ушу-ч чинке кошууга болот - А.Т.} i "емоциялуу -

баалуулук мамилелеринин такрыйбасы, дуйнену образдуу кабылдоа" (адабият, сурет енеру, музыка, Оийлер ж,б.),

Эне тили (адабий окуу) боюнча окуу-методикалык комплекстертаа касалган талдоо бул окуу предметинин максаты, милдеттери , когорудагы типтештируу боюнча кайоы топко кирэ тургаядагы так аныкталбагандыгын айгинвлойт.

Башталгыч класстардын мугаливдеринин эве тали (адабий окуу) предметом окутуу боюнча иш-тажрыйбаларын жалшлоо окуу процвоси менен анын каражаты - окуу-методикалык комплекстеринин ортосундагы туз катышты аныктады. Анткени, кандай гана жацылнк болбосун окуу методикалык комплексинен орун албай, ыаосалшс мектептердеги окуу процессине жетпей тургандыгы далилденди.

Албетте, чыгармачыл мугалимдердин иш-тажрыйбасынан керунгендей, окуу-методикалык комплексинин керектуу керлерин пайдаланып, керексиздерин алып салют, чыгармачылык мэнен колдонууга аракет шлышкан мугалимдер да кок эмао. Бирок, алар абдан эле аз санда. Нэгизинен, мугалимдердин басымдуу кепчулу-гу ишинде окуу китептерине таянышат.

Экинчиден, мугалимдердин окуу китептеринин мазмуну тузулуиу бошча теориялык билимдери темонку денгээлдо экендигин белгилеега болот. Колдонулуп жаткан окуу китептерине карата мамилесин билдируу боюнча анкетага жооп беруудв мугалимдер абдан активдуулук керсвткендугуне карабаетан, аны кантип жакшыртуу жаатында, окуу китебинин тузулушу боюнча суроого абдан пассивдуу жооп беришип, айрым устуртен сунуштар менен гана чектелишкен. 4-класстын мугалимдершош учеа, 3-класотын мугалимдеринин сегиза бул суроону коопсуз калтырышкан.

Окуу ■ китебинин теориясы боюнча адабияттарды уйренуп, чыгармачыл мугалимдердин иш-такрыйбаларына, эксперименталдык шптердин жыйынтыктарына таянып, адабий окуу предметинин окуу предметтерин типтештируунун тертунчу тобуна кирерин белгилеега болот. Тактап айтканда, бул окуу прэдметишш жотоктеечу компонента "эмоциялуу-баалуулук мамилелеринин тажрыйбасы" болуп, ал окуу предметинин мазмундук белугун тузуп, процессуалдык белугун билим беруунун мазмунукун калган компоненттери - "илимий билимдер", "ишмердуулуктун ынтары" кана "чыгармачыл ишмердуулуктуп тажрыйбасы" тузет. Ал еми, макоаты - окуучулардый курактык езгочелугун. эске алуу мвйей аларда окурмандик шшердуулукту квлнптандыруу. Текстти кабылдоо менвн текст каратуу бекем шире лишил, тиешелуу баскычтарда оту¥ ряурмандцк шшердуулукту тузуп, анын негизги корсеткучу болуй ойурмандак

керкем твбит, окурмандын жекече пикири эоептелет.

Окурмаидык ишмердуулук уч баскычтан турат.

1. Мында ишке ашырылууга тийиш болгон идея, аны .ишке ашыра турган каражат да белгилуу. O.a. мурдагы керсетмелердун негизинде иш алынып барылат. Бул ишмердуулуктун репродуктивдуу децгавли менен дал келет.

2. Мында ишке ашырыла турган идея белгилуу болсо, аны ишке ашыра турган каражат кероетулбейт же болбосо белгилуу каражаттарды пайдалануу менен. бир идея жаралат.

3. Учунчу баскычта идея да, аны ишке ашыра турган каражат да белгисиз. Буга' тексттеги автордун чеберчиликтерин кере билуу, андан озу учун жацылыктарды ачуу, мурда атарылбаган жацы децгээлдеги ез алданча текст жаратуу кирэт.

йгшчи жана учунчу Саскыч ишмердуулуктун продуктивдуу децгээлине туура келет.

Окурмандык ишмердуулуктун калыпташшында окуучулардын текстти окуганга чейинки, окуу мезгилиндеги ■ окуугандан кийинки билгичтиктершшн, аларды аткаруу мезгшшндеги

вшциялуу-баалуулук мамилелериндэги тажрыйбасынын мааниси абдан зор.

Каллы окуу предметтерине берилген аныктамага (И.К.Куравлев) таянып, адабий окуу предметин теменкудэй мунездееге болот: Мазмундук жаиа процессуалдык блоктордун ажырагыс биркздигжюн туруп, мазмундук болугун окуунун бклгичтиктерине, машыккандыктарын негизделген "змоциялуу-баалуулук мамилелэринин твжрыйбасц" тузген, процессуалдык белугу мазмундук болугун ишке ашырууну камсыз кылган, окурмандык кшмердуулукту калыптандырууга багытталган окуу предмета адабий окуу болуп саналат.

' 2. Окуу предмети менен окуу китебтшн ортосундагы карым-катышты аныктоо темендогулерду кергезду:

- ар кандай окуу китеби сыяктуу_ эле адабий окуу окуулугунун тузулушуне да адабий' окуу предмети негиз болот. Анткени, алардын максаты, жетектеечу компоненти дал келет;

- окуу китеби мугалимдин колундагы курал же окутуунун гана каракаты болбостон, ал окуунун негизги каражаты болуу менен, окуу процессии уюштурууда ara зор роль таандык. Бул окуу предмета менен окуулунтун ортосундагы какынгщкты айгинелейт:

Бирок, окуу китеби менен анын курулушуна негиз болгон окуу предметшшн айрымачылыктары да бар. Окуу предает билим беруунун мазмунунуй екинчи децгээли, ал эми, окуу китеби "билим беруунун мазмунун окуу материалынын децгээлинде ишке ашыруунун

формасы катарында " (И.К.Журавлев) учунчу децгэадце езуне тиешзлуу формата эз болуп, окуу предаетине салштырмалуу' Оир топ такталган болот;

- экинчидец, окуу китеби окуу предавши шке ашлруунун каражаты болуп саналат.

3. Окуулуктун негизги принциптврине (Ю.К.Бабанский), окуулуктун курулушунун жалпы пршщиптерине (Л.Я.Зорина) жана Кыргнз билим беруу институтунун Оаштапкы билим беруу белумунде иштелип чыккан "Киргиз башталгыч класстаршшп окуу программаларына жана окуу китептерине коюлуучу жалпы талаптарга" таянып, адабий окуу китептерине окуу материалдарын алуунун жана адабий окуу китебинин курулушунун негизги принциптери ез-езунче гателип чнкты.

АдабнД окуу ипте'рнке окуу • иатериалдорин адуупуя' принциптери:

Чыгарманын керкемдук-эстетикалык ■ баалуулугу окуу материалдарын алуунун жетэктеечу пршщиби катары алында. Мындан сырткары теменкудей принциптер белгиленди:

- илимийлуулук принциби.б.а. базалык илимгв нвгизделлп пана анын багыттарынын бурмаланбашы;

- окуу материалынын ырааттуулугу, кийинки класстардцн материалдары менен байланышшшн еактажш . жана маалыматтиа жагы;

- окуу материалынын билим Оеруучулук, тарбиялоочулук яана эстуруучулук потенциалышн эске алынышн;

окуучулардин нурактык-пеихологиялык езгечелуптеруяэ

цлайыв^елуусу, кеткиликтуулугу жана турмуш манеп байланыштуулугу;

улуттук духта тарбиялоого жана жалгы ьдамзатт;.ш Заалуулуктарды кабыл алуу^а багиттвлгандык;

- гумандуулук башталыштарга таянуу;

- окуучулардин ой жугуртуусун, ез адцынча пзтеа хендемдуулуктерун калыптандарууга багыттвлганднк;

- турдуу методикалнк ыкмаларда колдонууга ийкемдуулугу»

- окуу программасы менен болгон байланыя.

Адабий окуу китептерикйп курулуиунуй пршщиптеря:

окуулукта билим беруунуп бардак компопеиттвринЕН <амтнлууоу;

- негизги компонент« эмоциялуу-баалуулук ыамилвларзнин гакрыйбасы болгон адабий окуу предметннин езгечелуктерунуп 9ска шшшш;

- мазмундун яана аны вздештуруу аппаратынын Оиримдикте чагылдыршшшы;

текотти кабыл алуунун мыйзамченемдуулуктерунун, ездештуруу процвооинин жана окуучулардын

курактык-поихологиялык езгечвлуктерунун эскв алынышы;

- окуучулардын ой жугуртуусун, ез алдынча иштее кендемдуулуктерун естурууге, езун-езу аныктоонун нвгиздерине таянууга, ишмердуулуктерун калыптандарууга багкталгандык;

тузулуштук компоненттердин оиотеыалуулугу жана

ырааттуулугу;

окуу караиаттарынын сиотемасында окуу китебинин сиотемалаштыруучулук кызматынын ишке ашырылыпш;

- окуу китебинин курулушунун жеткиликтуулугу;

окуучу менен мугалимдин, автор менен окурмандын кызматташтыгына таянуу;

- окуу китебинин методикалык кактан нйкемдуулугу жана пегизделиши;

- керсетмэлуулуктун колдонулушунун максаттуулугу;

- окуу программа«! менен байлашш. ^-чиим«-

| Бил.О. бет. |

БагГГокутуунун караиаты ката-рында._

(мнт'Цтр }|с'с.1|}((ц/.Пм^7)[мрг Пг^-т.ЦчлЛ?^!; Г^Г?]}^

Окуулуктун билим беруучулук, тарбиялоочулук,

остуруучулук кизматтара озунчо тепкичке котерулду (-/-чийглэ), сотуруучулук 1шзматка езгочо маани берилди. Лнткени, окуулуктун Оардык кызматтары биригип келип, ушул уч нэгизги кизматты ишке ашырат;

- Окуулуктун кызматтарышн 2-Саскычын маалыматтык кана окуучулардын ишмердуулуктерун зкенго салуу тузуп, маалыматтык кызмат окуулук теориясннда калыптанган маалыматтык кызмат тушунугунв Караганда алда канча кецири. Ал окутууиун ыазмунун алып куруучу жана дуйне таанытуучулук, болгондо да дуйнену керкем таанытуучулук кызматтарын езуне камтыйгп;

- маалыматтык кызмат маалыматтык-таанып билуучулук жана маалыматтык - практикалык деп белунуп, бкринчиси окутунун мазмунунун маалыматтык аспектинде каралып,

интеграциялык-координациялык, трансформациялык, сиотемалашты-

Кал.(окуунун

каражаты

катарында

- m -

руучу, ¡калпылоочу кывматтардан турат.Ал емн

маалыматтык-практакалнк кызмат окутуунун

мазмунунув(ишмердуулук . аопектияде каралып,

мотивациялык, методологиялык, текшеруучулук-тузетуучулук

кызматтарга белунет;

- окуулуктун окуучулардан ишмврдуулуктерун женге оалуу кызматы окуунун карвжатн катарында калыптандаруучулук, окутуунун каржатн катарында багыттоочу кызматтардан туруп, биринчиси изденуучулук, кенугуучулук, баалуулук-ориентирлик, коммуникативдик кызматтарга, экинчися долбоорчулук-диагноо-тикалчк, уюштуруучулук-башкаруучулук, коммуйикативдик

кызматтарга белунуп, изидцееде кальштандыруучулук кызматка езгвчв мавш берилди;

Окуулуктун кнзматтары бири-бири Ывнен абдан тыгЬз карым-катышта болуп, баары биригш келип окуулуктун педагогикалык кызматтарынын системасын (В.Г.БеЙлинсон, Д.Д.Зуев) тузушет.

Ар кандай мазмун езунун тузулушуне, кнзматына зэ.Мазмувду езгертуш учун анын тузулушун езгертуу керек, аны ывнзн коио кызматтары да езгерет.

"Образдын, билимдан мазмунда тузулуштук мукездемасу... анш йегпзги, борбордук мунездемосу болуп саяалат" ( В.С.Твхтш). Ар кандай мазмун белгилуу бхгр тузулушке ээ болуу кенен гана иоаап, тиешелуу кнзмат аткарат. Кандай гана тузулуш болОосун езунун когяганеттершен турарн бвлгалуу.

Моктеп окуулугудан тузулуштук ксгаоненжи катары сиз сиол окуулуктун башка компонеттерп менэн ез ара тыгыз байланыата болуп( алар кенен бирдикте бир системаны тузуп), белгалуу бир формага зэ болуу меиен езунэ гана тиешелуу караааттар аркылуу езунуп кызматтарын аткаруучу зарыл болгоп тузулуштук блокту (олементтердин сиотемасын ) тушунебуз.

ддабий окуу китебинин тузулуштук компонента катарында каллы окуулуктар учуп алннган тузулуштук компоненттерди. алардкн чиймесин (Д.Д.Зуев) алууга болот. 2-чийме.

< Оку у лук i—_______ '_

|Тексттен тшкаркы-компонеаттер |

I негизги Г|кошумчаТ|туш ундурме |

ездештуруу-ну уюшту-Р'".'чу аппарат (6УА)

йллыстра-

тивдик

материал

(им5

ориен-ТйрлйК аппарат (OA)

Окуулуктун тузулуштук компоненттерин мындайча болуштурууто ал компоненттерде устемдук кылга? (доминируюсая) кызмат негиз

- и -

болгоц.

Мазмундук-тузулуштук иактац бекам чырмалышуу менен бутундукке айланган коммуяикативдик кептик бирдик текот Оолуп саналат.

Адабий окуу учун негизги текот катары адабий жана ,таанып билуу мунэзундагу кызыктуу текдаар алынып, негизги тексттер аларга тиешелуу езгечелуктеруда карай уч топко бэлунвт:

1. Лирикалык маанайдагы текоттер.

2. оюиет басымдуу мунаадэгу текоттер,

3. Таанвд билуу мунвзундегу ¡текоттер.

Кошумча текоттер да, туиундурна текоттер да негизги текотке кардамчы мунезда болуп, кошумча текст негизги тексттеги ойду бекемдее, тереццетуу, тувундурма текст негизги текстти терец тушунуп, ездештуруу ыаксатын коздайт. Адабий окуу учун кошумча текст катары бяографиялык муназдагу, б.а. автордук биографиясына байланыштуу материалдар, ал. зми, тушундурмэ текст катары свздуктер, эскертуулер менен тушундурмалер кызмат кылат.

Тексттен тышкаркы кошоненттер ездештурууну уюштуруучу аппарат, иллюстративдшг материал жана ориентирлик аппараттан турат.

ездештурууну уштуруучу аппарат катары адабий окууда суроо-ташшрмалар, инструктивдик материалдар, шрифт, туе аркылуу бе луп корсетуу, иллюстративдик материал учун анын жетектеечу, тец маанидеги, тейлевчу турлеру, ориентирлик аппарат учун баш сез, мазмун (оглавление), белгшюр, тематикалык,' жанрдак жана автордук аталыштар алынат.

Когорудагылардн веке алия saaa окуулукка берилген В.П.Беспальконун аныктамасына таянуу менен адабий окуу китеби

темондегуДей муноздодду: Адабий окуу предмети_боюнча

педагогшеалык процесоти натыйжалуу уюштурууга багытталган,

ртодикалык жагынан ийкемдуу келген,_белгилуу_бир

педагогикалык системанын маалшаттык улгуоу болгон окутуунун ¿автономия^--луу караааты адабий окуу китеби Оолуп саналат.

4.Окурмандык ишмердуулуктун калиптанышынын окуу кнтебшде чагылдырылышын жана • анын онуу китебинин курулушунун принщштери менен болгон карым-катышын, окуулуктун «азмунуна, тузулушуне жана кызматтарына тийгизген таасирин текшеруу ёксперименттин негизги максаты болуп, ал эки баокычта ишке ашырылды.

I - баскыч (Í988-1990-к.). Бул мезгая эне тили (адабий окуу) предавтинин окутулуш абалын Иликтеп-талдоого арналып, ал Биикек шаарнядагы 68 -орто мектепте, Кант районунун Кычан

Иакыпов атнндагы, Аламудун районунун "Срто-Алыш" орто мектептеринде, Ош областына караштуу Кара-Суу, Кара-Кулжа райондорунун, Нарын областына караштуу Ат-Башы районунун бир топ мектептеринде, жалпыоынан алганда 13 мектепте жургузулду.

Экинчи баскыч (1990-1994-ж.) адабий окуу предметинин негизги маг.оаты - окурманднк ишмврдуулукту калыптандыруу, жэтектеечу компонента - "амоциялуу-бвалуулук • мамилелеринин тажрыйбаоы" экендигин, аларда окуу китебине сицирууну, алардын окуу китебинин курулушуна болгон таасирин практикада текшеруу ишке ашып, ал борбор шаарыбыздагн N 64-, 71-мектептерде жана бзген районуна караштуу В.И.Ленин атындаш К20-мектепте еткерулду.

Эксперименттин биринчи баскычннда теменкулер аныктадды:

Окуучулардан окуй алуусу абдан теменку денгээдце. Мурдага окуу программаларындагы (Башталгыч класстардан программалары. -Ф.: Мэктеп, 1986. -14-6.) бутуруучу класстарга коюлган талап боюнча, б.а. IIO-сездуп нормаси мекея алганда карая окуудо 4 кылдыктын 4-классында 89,93%, 3 кылдыктын 3-классннда 94,632 окуучунун окуу темпи ara жооп бербейт. Бирок, таланты темендетуп, 90 сез менен алганда да 4-класстагы 67,25 3-класстагн 78,78% окуучунуку нормага жетпейт.

Окуу техникаеын алууда N1 фактор катары сзндык критерий -окуунун темпи, ылдзмдыгы, окулган свздердун саны эсептелип кургендугунэ карабастэн (В.Зайцев), гайинки кезде сапаттык критерий - ■ окугашн тушунууго езгече маани Серплуудэ.буга убагында Л.Толстой да кеп кецул бурган. З.Гольдин баланын окуганын текшоруу учун биринчи фактор катары окуганын тушунгендугун эсептеп, аны текшеруунун каражаты катары - паузаны сунуш кылат. Анткени бала окуп катканынын маанйсин тушюнбеген учурда пайзаны туура колдоно албайт, же паузасы жок окуйт, же орду жок эле паузаларды колдоно берет. Чындыгында окуу техникаеын текшерууде окулган свздердун, сашн кууп кете берууге кызыкпастан, негизги кецул окуганын тушунуусуне бурулууга тийиш. Ошол эле учурда керкем текстти канчалык кеп окутан окучуунун окуу темпи да, окуганын тушунуусу да аогору болсорун астен чыгарбообуз керек. '

Окуучулардан купуя окуусун талдоодо окуучу ез алдынча керкем чыгармаларды канчалык кеп оку^^н сайын шар, тушунуп, кез яугуртуп окуй тургандигын s^ice алсак, 4-класста 38,13«, 3-класста 28,ов% эле окуучу кез жугуртуп окуду.

Жарыя окууда 4-класста 56,Ш, '3-класста 51,463, купуя окщга

1-дв Б3,9бй, 2-Д8 36,692 окуучу окугешш тушунуп,текоттеги вегиащ Рйду негизга ойду 4-клаоота 16,92%, З-класста 1Б,12Ж аяыктап, ал авд окуялардон байлаадшын 1-да 27,66%, 2-де 24,84« окуучу ачад бвре алш, 1-да 24,84%, 2-да 21,96% окуучу гена окуганга карата еа пикирин оилдиршкен,

Башталгыч клаоотын окуучуларщ ездерунун курагындагы бадцардан турмушув, ардактерин чвгшщырган, вдалвттик, акыйкаттда жанундагу, кнаыктуу чцгармалар.жомоктор, фантастика,укмуштуу окуялар киздатаргандыгына карабаотан, китеп окууга кызыгуу.керкем чцгармалардц окуу теменку дещ'ээлде. Квпчулук окуучулар окуу китеби менен гана чектелшпвт. Окуган текотке талдоо жургузуу, чыгармадагы негизги ойду, анын вынеси менен какккандагын балуп кврсвтууге, чыгврмалардан авторлоруна кецул бурулбай, алар менен окуу китебин тузуучулерду аралаштнра беришет.

Изложение,сочиненна казуунун кол коболорун окуучулар гана емэо, копчудук ыугалимдер да каина биле берщпейт. Аяткени, "Жайшада" аттуу теыаны тандап алган класста мугалим кириш ащ'вмвоин еткеруп катнп, бир окуучунун "Эмне женунде жазабыз?" деген суроооуна: "Жайннда вмне иш аткарабыз, ошол женунде казгшт!" деген ¡табу менен клаоотагн окуучулардан барднгынын кайында амне иш аткара тургандагын кургак саноо менен чектелууоуна алып келген.

Окуучулар кепчулук учурда сюжет менен гана алек болуп, квармандын ички ой-тодгоооу.., кебете-нешпири, жаратылыш керунуштеруне кенул . белуу сыяктуу кошумча каражаттарда колдонууоунун улушу абдан аз. Ал изложениени еткарууда 4-класста 4,34%, . З-маоста 9,13%, сочинение жазууда 4-класота 20.85Ж, 3-класота 18,Б9%ке ишке аштн.

Ал ами, изложение, сочинение жазуунун эц негизги кероеткучтерунун бири - автордун ез пикири, жеке коз карашынын чагнлышк 4-класота изложение богача 7,44Жти, 3-клаоста б,81Жти берсе, сочинениеде 4-класота 22,24%, 3-класста 18,69% болду.

Экспериментами биринчи баскычнндагы кыйннтиктарды талдап, жалпылап керуп, окуу предметинин максаты, милдеттари, жетектеечу компонент так ашктаЛбагвнына, окуу программасында, окуу китебиндег методикалык колдонмодо окууга кызыктыруу, чигармачылык ишмердуулук, шоцийлуу-Оаалуулук мамилелеринин тажрыйбасы веке алынбастан, "окуу" терминин баштапкы женекей мааниси менен гана чектедишп калгандагака кубе болдун. Иугат^инацгемолешин керуу да бул айтылгакдарди далилдеп,

кепчулук мугалимдвр окуу предметин "окуу" тершнит» башташц маанисинде гана туш уда тургандыгын билдиришти. Ыугалишир г.шнда предметтия аталышын негизги аргумент катары келтириати. Ушупуп азу анын атын езгартуунун зарылдыгвд кергезду. Oicyy прэдаати езунун тарыхында бир начв колу аталышын кацырткандыгын, ' кнйищш кезде ал боюнча турдуу сунуштар болуп затнандыгын да аска алш, анн адабий окуу деп алууиу туура таптнк, Анткени, окуу прэдметишш негизин окуу тузет. Анда окуу боюнча билим, билгичтшстерге ээ кылууга зор роль таандык. Бирок, анын адабийлуулугу кучетулуп, чыгармачылыкка езгоче маани берилмвкчп.

Эксперимент™ экинчи бвлугунде окурмандык ишердуулуктун экинчи жана учунчу баскычы боюнча теменкудей иштер аткарнлди:

Экинчи баскыч чыгармачылыкка кнзнктыруунун уч де^ээлинан туруп, биринчи децгээлдв ыр саптарын аралаштырып салил, 'аны окуучулардан калыбына квлтирууоу, уйкаш свздерду пайдаланып ыр саптарын тузуу, ыр саптардда кеп чекиттин ордуна свздерду кову, зкинчи децгээлдв текстти улантуу, текстти езгертуп тузуу, чыгармадагы ййынтнкка бапжача кол менэн кэлуу, учунчу децгаэлдо ыакал-лакаптардын негизинде чыгарма каратуу шке ашты.

Учунчу баскычты ез алданча жацы чыгарма жаратуу жана бир чыгарманн талдоо тузду.

Эксперимент учурундаиокуучулардан мыктн чыгармалары тандалып алынып, жацы тузулуп жаткан окуу китептершпш орун алды.

Экспериментом экинчи баскычы, калпы эле эксперимент бошча темэндвгудей зшйынтшска келууго болот:'

I. Окурмандак ишердуулуктун уч баскычы бири-биринен децгээли боюнча.бир топ айырмаланганы мекен, алар бири-бирин парттап, ор бир баскыч кийинкиси учун база болуп кызмат шла тургандыгын эксперимент кергезду. Улам кийинки баскычтагы шт эрдэ мурункаларга салыштырмалуу окуучулар ойлорун так, кыска бэре алгандыгына кубе болдук. О.э. окурмандшс ишердуулуктун баскычтарн ырааттуу, оистемалуу откарылган эксдаркмепталдшс класстардын жийынтыгшшн текшеруу класстарыныкына салыштырмалуу коскин ¡¡»гору болгондугу, ал эми, текяеруу класотарннда ишти аткарууга вракет яасан, бирок ami оапаттуу бушртПР'о кетидаэй, аарым-жартнлай атяаргавдардан иана ншта таптзккр

мзнен чыгарманы талдоо багытындагы керсеткучтеру белгиленип, "I" саны ушул эки багыт боюнча шти сапаттуу аткаргандарды, "2" жэрым-жартылай аткаргандарда, "З" саны шти ' аткарбагандврды керсетет. Ал эмн, штрихтелген таяхча экопарименталдык класстардын, бош таякча текшеруу класттарынын керсеткучтеру.

2. Ногорудагы чиймеден керунгендей, чыгарма жаратуу чыгарманы талдоого Кг■ -ганда мурда аткарылганына карабастан, анда жыйынтык аогору болду, Демек, окуучулар учун биреенун чыгармасын иликтеп талдагандан каре, езунун оюн, чягылдаруу, эркин аракет жасоо кызыктуу экендиги эксперименттен керунду,

3. Бирок, чыгарма жаратууда окуучулар б!ф топ активдуулун керсеткенуне карабастан, чыгарма жаратуу менен чыгарманы талдоо бекем ширелишип, бири-бирин шарттап, биршен алган билим билгичткк еюшчиси учун зарыл экенднпш да вксперимент далилдвди.

Кыргыз башталгыч класстарындагы Одабий окуу боюнча окуу китептерине байланштуу баардык проблемалзр биздин изидцееОуз аркылуу чечилди деп айтуудан алысдыз. Бир изшщееяун кчинде анын баарын ишсе ашыруу мумкун вмес. Тескорисшчо, биздин изйлдвебуз бул жааттагы кечиктирбестен чечууну талап кылган бир топ проблемаларда алш чыкти:

а) Лдабий окуу китебинш тоориясии ар бир класс бошча пзйлдеп.иитеп чнгуу;

б) Окурмандык шмердуулукту кшшш'андырууыуд юшситар бошча езгечелуктврунун тореццотшшп - кзнлдэшш, онш башталгыч класстардан кийшсш Оаскычтарда улангалып кетшп;

в) Окуу клтептерл орто окуучуларга гана ылайыкталбастан, окуу материалдарын диффоренциащщлоо капа сиотемалаштыруу;

г) Адабий окуу бошча окуу-методпкалык кошлокси, анын окуу 1штеби мэнен карым-каташ боюнча атайын кзидцее;

д) Лдабий окуу китептершпш тузулуш тврьшша, алардын муундарына салыштырмалуу твлдоо;

е) окуу китептеринпн иатыйналуулугун баалоо;

I!) окуу китептеряшш татавлдыгын яана оордугун текшеруу;

з) окуучуларда окуу китеби мвйен натыйкалуу штетууге уйретуу;

и) адабий окуу китебиндв керсетмелуулукту пайдаланууиун езгечелуктеру ж.б. • •

Албетте, улам кийинки аацы изилдеелер кейсы бир проблеманы чечкендигине Карабастан, дагы жащ проблемаларды алып чыгаары мыйзам ченемдуу керупуш.

Изилдеенун негизги коболору капа зкыйынтыктары теменку иштерде чагылдырылды:

1. Башталгыч класстардын программалары, -Б.: Мектеп, 1993. -1-9-, 13-15-, 18-22-0.

2. Экинчи класота вне тилин окутууну какшнртуу ( иэтодакалык калдонмо). -Б.:Мектеп. -76 б.

3. Касымдын окуу китеби. //Профессор Касым Тыныстан уулунун 90 жылдык маародас-ине арналган республпкалык илтгай-теориялык конферанцияннн докладдарынын■тезистери. -Бишкек, 1991. -63-6.

4. Башталгыч класс кана тил маданияты. //Республикашн окуу яайларында мамлекеттик тилдин колдонулушунун проблемалары тууралуу илимий-теориялык конфвреицияшш докладдаршн тезистери. .- Бишкек, 1991,-а а.

5. Особенности учебного предмета "Адабий окуу" киргызской^ачальной школы. //Казакстандагы билим беруу проблемалары; бугушсусу жана келечеги аттуу илимпй- пректикалык конференциянын докладдарынын тезиотери. -Алма-Ата, 1993. 192-193-6.

6. Адабий окуу предмета боюнча кавд окуу иитептвринзш негизги озгечелуктеру. //Мектепке чейинки Тарбия шана башталгыч билим беруупуп актуалдуу маселелери аттуу илшкй-практикалнк конференциянын докладдарынын тезистери. - Ош, 1994. -7Б б.

7. Проблемы учебников по чтению для киргизской начальной яколы // Взаимодействие психолого-педагогаческоЗ теории и практики в условиях обнавлешюго народного образования. //Бутаул соиздуп IX педагогикалщс онуунуи докладдарынын- тэзисторн. -Пенза, 1991. -44 б.

8. . Ваштегош билим беруупуп машюкеттшс отандарты (тил белуму). //" Байчечекей"» 1994, N7-8. -5-7- б.

' 9. Яаци окуу нитеби: "Адабий окуу" . //"Байчечекей", 1994, 117-в. -24-6.

Токтонамотов Л.

"Дидактические основы учебников по литературному чтению для кыргызской начальной школы!

школы!

Л Н 11 О Т А Ц И П

■ Диссертационная рпоотп состоит из двух глав, пяти параграфов, списка использованной литературы и приложений.

13 первой глпйе - "Дидактические предпосылки построения учебников пс литературному чтению" рассматривается формирование обобщенной дидактической модели учебного предмета литературного чтения в связи с типологией учебных предметов и взаимоотношение учебного предмета и учебника по литературному чтению.

Во второй глпве раскрываются основные принципы отбора учеб -ных материалов и построения учебника литературного чтения, а тпкчю его функиип,содержание и структура. Уточнены определения текстовых и внетекстовых компонентов учебника и понятие "чита -тельскап деятельность" и заложены основы оЦ формирования в на -чплыюй школе. Читательская деятельность представляет собой синтез восприятия текста и создание нового текста и формируется проходя определенные этапы. Основным показателем читательской деятельности является (формирование художественного вкуса и самостоятельного отношения к действительности.

Из 4х компонентного содержания образования ведущим компонентом предмета литературного чтения п начальных классах определен опыт эмошюналыю-цснностных отношений,который и составляет содержательный блок учебника,Остальные компонента образования формируя процессуальный блок учебника,обеспечивает осуществле -нив содержательного блока.

Toktomametov A. "Didactic foundations of litersny reading textbooks for Kyrgyz elementary schools".

AHHOTATIOH

The dissertation consists of two chapters, five paragraphs, bibliography, arid appendix.

In the first chapter -"Didactic prerequisites of literary reading!)' construction" the formation of the general didactic model of the subject of literary readings is examined in relation to the typology of subjects and interrelation of the subject and literary reading textbook.

In the second chapter the major principles of academic materials' selection and literary reading textbook's construction are revealed

N

in addition to its functions, content and structure. The definition,-! of text iind non-text components of the textbook and a notion of "reader'3 activity" are specified and the basis of this i-.ctlvity'n forming in elimentary achoola is founded . Reader's activity in a Tynthegis of text perception Find creation of the new text, and ia moulded undei,£oiri1r; certain step«. The basic showing of the reader' u activity in forming of the artistic taste and personal attitude to«."., : the reality.

Out of the four components of education the leading one of the literary readings subject in the elementary school is defined to b" the experience of emotional and estime relations, which composer* t.inconsiderable unit of the textbook. Other components of education form the process!nc P'irt of the textbook, pro/id-j realization of the content unit.

Отпечатано в типографии НИЦ КР, г. Бишкек, ул. И.йиэакова, Объем усл.п.л. 1,4. Заказ 38. Тираж 100.