автореферат и диссертация по педагогике 13.00.01 для написания научной статьи или работы на тему: Экологическое воспитание и образование учащихся начальных классов общеобразовательных школ Таджикистана

Текст диссертации автор научной работы: кандидата педагогических наук, Халимов, Абдукарим, Куляб



МАОРИФИ

шшхи

ИИ ТОНИКИСТОН 'ИИ

Дар шакли дастнавис

Х,алимов Абдукарим

мактаб^ои тах;силоти х;амагонми Тсщикистон

Рисола

Барои дарёфти дарач;аи илмии номзади илмх;ои педагоги аз руи ихтисоси 13. 00. 01- Педагогикаи умумй, таърихи педагогика ва маълумот (нлмх;ои педагоги)

Рох;бари илми-доктори илмх;ои педагоги К,. Б. К,одиров.

Г

/

2Ю2

Мундари^а

Мукдддима. сах;. 3

1. Аз таърихи тарбияи экологии точдкон

§ 1.1. Маълумотх;ои аввалин оид ба тарбияи

экологии к;авмх;ои тонику форс сах;. 12

§ 1.2. Тарбияи экологй аз нигох;и дини ислом ва

мутафаккирони форсу точдк сах,. 31

БОБИ 11. Асосх;ои назариявй-амалии тарбияи экологии кудакону хонандагон

§2.1. Шиносоии кудакок бо табиат дар богча-

ибтидои муташаккилонаю бома^садона огозё-

бии тарбияю маълумоти экологй сах,. 60

§ 2.2. Асосх;ои илмию амалии тарбияю маълумоти экологии хонандагони синфхри ибтидой дар чараёни корх;ои беруназсинфй. сах,. 74

111. Тарбия ва маълумоти экологии

хонандагони синф^ои ибтидой дар чараё ни корх;ои беруназсинфй §3.1. Мазмун ва мундарщаи коркой беруназсинфй оид ба тарбияи экологии хонандагони

синфх,ои ибтидой сах,. 113

§ 3.2. Шающж асосии корх;ои беруназсинфй ва

нишонах;ои самаранокии онх,о сах;. 124

Хулоса сах;.

Руйхати адабиёт сах,. 155

МУКДЦДИМА

Мухдммии тадкикот. Таърихи ^амъияти инсонй ин таърихи истифодабарии табиат аст. Иысон бошад, к;исми чудонашавандаи табиат буда, бе вай наметавонад зиндагй кунад, нафас кашад ва дар хонааш гармию рушноиро таъмин намояд. Аз ик ру, масъалаи байки одаму табиат доимй аст.

Хднуз одамони чдмъияти ибтидой неъматх;ои тайёру нотайёри табиатро истифода мебурданд. Баробари пешравии чдмъият ва инкишофи шуури пайдоиши тасаввуротх,ои динй одамон предмету х;одисах;ои табиатро мукдодас дониста, парастиш мекарданд. йн аллакай тасаввурсщои аввалини инсоният дар бораи зднфзи табиат буд.

Минбаъд масъалах,ои гуногуни сохди экологй дар акддах,ои олимони Рим ва ГОношг Кддим, таълимоти динии кокфутсия дар Хитой мак,оми хосае пайдо мекунад.

Мухаббат ба табиат ва парастиши предметной алохддаи он дар байни к;авмх,ои кддимаи точдку форс низ мах;оми махсус дошт. Масъалаи тарбию маълумоти экологии инсоният бошад, дар китоби мукдддаси дини зардуштия "Авесто" то андозае мушаххас гардидааст.

Лах,зах,ои гуногуни тарбияю гамхорй нисбат ба табиат дар дини ислом низ ч;ой муайянро ишгол менамояд.

Таърифу тавсифи табиат, зебоии манзарах;о, гулу гулзорх;о, богх;ою сахрохр, олами растаних,ою паррандагон ва гамхорй дар бораи солим нигох; доштани онх,о дар панду хдкматх;ои мутафакхирони тонику форс чои намоёнро ишгол менамояд.

Гарчанде мутафакхирони даврах,ои гуногун ( то асрх;ои ХУШ-XIX) оид ба иахдухои гуногуни мафдуми "экология" акдеша^ои пуркдмат гуфта бошанд хдм, ондо мохдяту мазмуни инро дар маънои пурраи илмиаш кушода натавонистанд.

Ба тадкдк;оти масъалах;ои экологй, аз цумла тарбияи экологй аз асрх,ои ХУШ-ХХ ба таври чиддй машгул мешаванд.

Мафхуми "экология"- ро соли 1866 олим, зоологи немис Эрнст Геккел гузоштааст. Вай экологияро хдмчун илми умумй дар бораи муносибати организму© ба мухдти атроф, ки ба он дар маънои васеаш хдмаи "шартх,ои зист" дохил аст, таъриф додааст.

Дар давоми асрх,ои ХУШ-ХХ аз тарафи олимон Гумболт, К. Ф. Руле, Н. А. Сверсов, Ю. Любих, В. И. Вернадский, С. Н. Коргинский ва дигарон дар Россия самтх;ои гуногуни экология тадкдк, карда шудаанд..1

Махсусан, дар солх,ои 70-90 -уми асри XX оид ба масъалах,ои экологии ах;олй асарх;ои олимон ба табъ мерасанд. Дар дах;солаи охири асри гузашта асарх,ои тадк^щотии Будико М.И., Б ил инков В. И., Герасимов И. Н., Глазовский Н. Ф. , Лвович М. И. ва дигарон ба масъалах,ои мухталифи экологияи мухити зист бахшида шудаанд. 2

Олимони точик низ дар солкой 90-уми асри гузашта ба омухтану тадкдк; кардани масъалахри гуногуни экологияи табиат машгул шудаанд. Аз чумла, асархди Расулов К,.Р., Ибодов М.О., Курбонов А.3 ва дигарон ба х;алли фалсафии масъалах,ои экологй дахл доранд.

Корх,ои тадк,ик;отии академикхо Абдусаломов И. А., Баротов Р. Б., олимон Комилов К., Бобоев Т.4 ва дигарон ба мух;офизати олами набототу мухдти зист бахшида шудаанд.

1 Ниг. Большая советская энциклопедия, М., 1978, с. 177

2 Будико М. И. Глобалная экология,- М., Мысл, 1977; Блинков В. И. и др. Биоэкологические экскурсии в природу- Рязан : Горизонт, 1993;

Герасимов И. П. Структура и динамика природы земли.- М. : Наука, 1933; Глазовский Н. Ф. Арапский кризис: М. наука; 1980, ресурсы их преобразование и Львович М.И. Вода и жизнь. Водные охрана. М.: Мисл, 1986.

3. Расулов К.Р., Ибодов М.О. Мировозренческое значение проблем направленности и процесса в эколюции живой природе. Душанбе: Дониш, 1990: Курбонов А..Ш., Аз дин то фалсафа.-Душанбе: Маориф.

4Абдусапомов И. А. Олами ^айвоноти Точикистон.- Душанбе: Маориф, 1979; Баротов Р. Б. Ганчи кузунстон.- Душанбе: Маориф, 1985; Бобоев Т.- Природа как фактор экологического воспитания. Экология ва маданият.- Кулоб, Сада, 1992 ва дигарон

Асарх;ои докторх;ои илм, профессорон Г. В. Сталинский ва М. И. Родионов, Виноградова К. Ф., Обидов И. О., Крдиров К,. Б.,

>

олимон Б. Мачддова, Н. Гуломова., М. Хочдев, Э. Разменов, А. И.

> Рахимов, С. С. Мирзоев ва дигарон1 бештар дикдати моро чалб

намудаанд, зеро ки бевосита ба масъалах;ои таърихи тарбияи

экологй, тарбияи экологй дар богчаи бачагона бахшида шудаанд.

Асархои олимонро, ки ба кдсматх;ои гуногуни экология

бахшида шудааст, омухта барои мушаххас намудани асос^ои

назариявию амалии проблемаи тадкдк,отамон (Тарбия ва маълумоти

экологии хонандагони синфх;ои ибтидоя) чунин таърифи додай

мафхуми "экология"-ро кдбул намудем: "Экология ин илм дар бораи

муносибати организм ё худ гуруди организмх;о ба мухдти ощоро

ихота карда ё худ илм дар бораи таъсири мутак;обилаи байни

организмх,ои зинда ва мухити вучудцории онхр мебошад" 2

Омухтани асарх;ои олимон моро водор намуд, ки илми

экология, мафхуми "экология" созодои нихоят зиёд дорад, сохахои

, гуногуни табиат ва хдёти инсониро дар бар мегирад. Дар тарбияю

А

маълумоти экологии хонандагон моздияту мазмуни ссхахои биологию " ичтимоии экология масъалахои марказй мебошанд. Омухтану ! донистани хаёту хусусиятхои олами растаних,о, хдйвонот, наботот,

гамхории доимй дар бораи солим нигох; нигох; доштани онх;о, гамхории доимй дар бораи тозаю зебо нигох доштани боду *аво, мухдти зист, таъсири омилх;ои экологй ба саломатии рухдю маънавй ва чисмонии инсон, зиндагию авлодони ояндаи одам ва гайра масъалахои асосй мебошанд, ки бояд ба мазмуни масъалаи марказии тарбияи экологии хонандагон дохил гарданд. Ба он муяссар шудан лозим аст, ки талабагон мохдяту мазмуни масъалаи марказй ва маълумоти экологии "муносибати солими байни

инсону табиат"-ро бошуурона фах^анд. _

1 Стадский Г. В. Радионов А. И. Экология.- Санкт Петербург 1995; Виноградов Н. Ф. Теоретические и научно-методичесхие основы ознокомления детей старшего дошкольного и маладшего возраста с окружающим миром. Дис. в виде науч. доклада доктора пед. наук.-М.: 1994.

2 Стадский Г. В. Радионов А. И. Экология.- Санкт Петербург 1995.- е.- 15.

Дар давраи х,озираи таракдиёти чамъияти инсонй, вак;тв ки натичди ба дастомадаи револютсияи илмй-техникй ба биосфера таъсири зиёд расонида истодааст, ахдмияти амалии экология них;оят баланд шуда истодааст.

Аз ин ру, экология бояд хдмчун базаи асосии хдмаи он чорабиних;ое, ки барои мухофизати табиату боакдона истифода бурдани захирах,ои он, дар х;олати барои инсон муътадилу мувофик, нигох, доштани мухдти зист равона карда шудааст, хизмат намояд.

Ахдмияти амалии экология низ хднгоми тадк;ик,оти проблемаи тарбияю маълумоти экологии хонандагон ба асос гирифта мешавад.

Соли 19% кдрори Хукумати Точдкистон "Дар бораи Барномаи давлатии маърифат ва тарбияи экологии ах;олии Ч,умхурии То^икистон то соли 2000 дар давраи то соли 2010" кдбул гардид. Мувофик,и ин к,арор Вазорати х,ифзи табиати Ч,умхурии То^икистон якч,оя бо дигар вазорату идорах,о, макрмоти мах,аллии х;окимияти ич,роия (хукуматх,о) вазифадор карда шуданд, ки дойр ба татбик,и барномаи мазкур оид ба маърифат ва тарбияи экологии ах;олии Тоники стон то давраи соли 2010 тадбирх,ои зарурй андешанд.

Райр аз ин, барномаи мазкур вазорату идорахр, ташкилоту муассисах,о ва корхонах,оро, сарфи назар аз шакли моликияташон ухдадор мекунад, ки дар тарбия ва маълумоти экологии ах,олии чумх;ури хдмфикр буда, дойр ба х,ифзи мух,ити зист ва истифодаи табиат бо назардошти манфиати наслх,ои ймрузаву оянда барномах,ои сох,авии худро донгга бошанд.

Дар барномаи мазкур мак,саду вазифах,о ва дигар масъалах,ои тарбияю маълумоти экологии хонандагни синфх,ои 1-1У инъикос ёфтаанд. Мо хднгоми гузаронидани тадк,ик,оти илмиаамон ин нишондодхоро ба асос шрифтем.

Дар тарбия ва маълумоти экологии ах;олии чумхурй зарур аст, ки урфу одати анъанавй ва миллии ах;олй, дин, адабиёту санъат ва гайра ба инобат гирифта шаванд.

Вазифаи асосии тарбия экологй аз он иборат аст, ки таълими х;ар як шахе дар мах,алли зист ва дар ч;ойи кори худ сурат бигирад ва кдбули кдрори аз нигох,и экологи босаводона дар чодаи истифодаи окдпюнаи табиат, ки бо рохи бунёди системаи ягонаи мунтазами таълим ва тарбияи ахолии чумхурй дар сох;аи мух,ити зист, аз чумла системаи тарбияи томактабй, маълумот дар мактабх,ои х;амагонй, миёна ва олии касби ба даст биёяд. Райр аз ин. барои дуруст хал намудани масъалахои экологии таълиму тарбия ва тайёр намудани мутахассисон дар сох,аи х,ифзи мух,ит, кормандони инженерию техникии баландихтисос ва мутахассисони дигар сохахо аз нигох,и хифзи табиат лозим аст.

Албатта, хама вазифахои тарбия ва маърифати экологии ахолиро бе ташкил намудани рохдо ва усулхои таълиму тарбияи экологй хал намудан гайриимкон аст. Дар ин кор накдш мактабу маориф бузург аст ва онро дар хамаи зинахои маълумот ва хама шакли мактабхо татбик, намудан лозим аст. Вале набояд фаромуш кард, ки хама гуна тарбия, аз чумла тарбияи экологй, аз синни хурдсолй огоз мегардад. Барои хамин хусусан накопи мактабхои ибтидой дар тарбияи экологй багоят бузург аст, зеро ки махз дар синфхои ибтидой хонандагон бо табиат, обу хаво, замин, олами набототу хайвонот донишу тасаввурот ва маълумоти одции анику илмй пайдо мекунанд. Барои хамин мо мавзуи тадкдк,оти худро Тарбияи экологии хонандагони синфхои ибтидой" интихоб намудем.

,.Маж^ади„ _зштрщот кор карда баромадани рохдо, шаклхо, усулх;о ва воситах;ои системаи тарбияи экологии хонандагони синфхои ибтидой дар ч;араёни таълим ва ташкили корхои тарбиявй мебошад.

Объекта татж,жк;от чараёни таълиму тарбияи хонандагони синфх;ои ибтидой оид ба тарбияи экологй аст.

Предметм мавзуи тадк,ик,от тарбияи экологии хонандагони синфх;ои ибтидой ва ба вучуд овардану инкишоф додани донишу тасаввуротх;ои оид ба тарбия, мухити зист ва муносибати гамхоронаю ок,илона ба табиат ва олами набототу хайвонот дар чдраёни таълиму тарбия мебошад.

Бо назардошти мак;сад, объект ва предмет гипотезаи татщщотро ба тарикд зайл муайян кардем: тарбияи экологии хонандашни синф^ои ибтидой дар сурате муваффакдят пайдо мекунад, ки агар:

-сохт ва мазмуни тарбияи экологии хонандагоыи сиифх;ои ибтидой пурра дар ^араёыи таълим ва ташкили корх;ои тарбиявй татбик; карда шавад;

-муносибатх;ои мудиму асосии такмили тарбияи экологии хонандашни синфх;ои ибтидой тибкд талаботи барномах;ои давлатии тарбияи маърифати экологии ах;олии чумхурй муайян карда шавад;

Мак,сад, объект, предмет ва гипотезаи тадкдк;от имкон доданд, ки вазифадои тадкдк;отро ба тарикд зайл муайян намоем;

-тавсифи хусусиятх;ои асосии муносибати инсон, аз чумла хонандагони синфх;ои ибтидой ба табиаг,

муайян кардани рохдо ва воситах;ои асосии ба вучуд овардан ва такмил додани доиишу тасаввуротх;ои экологии хонандагони синф^ои ибтидой;

-кор карда баромадан, санчддан ва дар тачриба сандидани шаклх;ои оптималии мазмуни тарбияи экологии хонандагони сиифх,ои ибтидой мутобикд талаботи барномаи давлатии тарбияи экологй;

-муайян кардани рохдои оптималии дарсх;о, ки ба фаъол гардидани хонандагони синфх;ои ибтидой дар фах,миши донинщои экологй мусоидат менамоянд;

-муайян кардан ва такмил додани му^имтарин воситах;ои ташкили чорабинщои тарбиявии беруназсинфй бо хондагони синфх,ои ибтидой;

-пешнихдц кардан ва такмил додани тарбияи экологии хонандагони синфдои ибтидой;

Асосх,ои методологии .._тад!ШШЩ>о.___хуччдт^ои мухдми давлатии

Хукумати ^умхурии Точикистон, созмонх;ои байналмилалй, асарх;си илмии олимони бар^аста-педагогдо, психолощо, файласуфон, сиё сатшиносх;о оид ба тарбияи экологй, хдфзи мух;ити зист, истифодаи

сатшиносхо оид ба тарбияи экологй, хифзи мухити зист, истифодаи окдлонаи захирахои табий ва ислохоти системаи маориф ташкил доданд.

-тахдили адабиёти фалсафй, педагоги, психологи, сотсиологй, экологй, ик;тисодй оид ба масълаи мавриди таджику омузиш:

-чудо кардани маводи мухими тарбияи экологии хонандагони синфхои ибтидой;

-мушохидаи ч;араёни тарбияи экологии хонандагони синфхои ибтидой дар рафти дарено ва ташкили чорабинихои тарбиявии беруназеинфй ва беруназмактабй;

-сухбатхо ва мусохиба бо муаллимони синфхои ибтидой ва берун аз мактабй бо мак,сади ба даст овардани маълумоти анику объективй ба масъалахои тарбияи экологии хонандагони синфхои ибтидой ва тарбиятгирандагони богчахои бачагон;

-тахдили маводе, ки хонандагони синфхои ибтидой рочеъ ба шиносой бо табиат тахия намудааыд;

-чамъоварй ва тахдили факту рак,амх;о аз маъхазх;ои мухталиф дойр ба дониш ва тасаввуроти хонандагони синфхои ибтидой дар робита бо васъалах;ои экологй ва хифзи мух;ити зист;

-эксперименти педагога, тахдил ва чамъбаси маълумотхои он. Тадщи^от дар се мардила гузаронида шуд.

илмии фалсафй, педагоги, сотсиологй ва ик,тисодй оид ба тарбияи экологй чамъоварй гардида мавриди омузиш к;арор гирифтанд. Райр аз ин, хущатх;ои давлатй роч,еъ ба масъалахои экологй, мухофизати табиат ва мухдти зист омухта шуданд. Дар ин давра мазмуни тарбияи экологии хонандагони синфхои ибтидоии шахру нохияхои минтак,аи Кулоб мавриди тахдилу омузиш к;арор гирифт.

Дар вархилаи дуюм (солхои 1997-1999) дар як вак;т бо сохту мазмуни дарехо, корхо оид ба муайн кардану ба вучуд овардан, мустахкам кардан ва инкишоф додани усулх;ои асосии педагогии

задщщот, усулх;ои асосии татк;ик,отро муаиян намуданд:

(солхои 1995-1997) маъхазхо ва адабиёти

самти экологии ташкили коркой беруназсинфии хонандагони синфхои ибтидой бо истифодаи принсипи инфродй роч;еъ ба тарбияи экологии окх,о гузаронида шуданд. Меъёрхо ва дарачаи баву^удожи дониш, тасаввурот ва маълумотхои экологии синфхои ибтидой муайян карда шудаанд.

Дар мархмлаи сеюм (солхои 1999-2001) дар асоси тадкдк,отх,ои эксперименталй ва натичдхои ба даст оварда туда хулосахои асосй, нишондодхои илмй-амалй оид ба такмили минбаъдаи тарбияи экологии хонандагони синфхои ибтидой мураттаб гардонида шудаанд.

Навигарии илмии тадк,ик,от аз он иборат аст, ки шакли оптималии мазмуни тарбияи экологии хонандагони синфхои ибтидой истифода шаванд. Сохтори дарсхо бо истифодаи усулхои махсуси фаъолгардонии хонандагони синфхои ибтидой дар самти тарбияи экологии онхо муайян карда шуд. Рохдои муассири бавучудой, мустахкамкунй ва инкишофи дониш, маълумот ва тасаввуротх,ои экологии хонандагони синфхои ибтидой муайян карда шуданд.

Мохиятш амалии тадк,ик,от аз он иборат аст, ки системаи тарбияи экологии хонандагони синфхои ибтидой ва нишондодхои илмй-амалй дойр ба такмили он тахия ва мураттаб гардидаанд.

Базаи (дояи) таддрщот мактабхои ибтидоии шахр ва нохияхои минтак;аи Кулоб буданд,

Дурустй (еахехии) тадкдк,отро мач?луи усулхое, ки ба халли вазифахои гузошташуда равона карда шуда буданд, натич;ахои кори эксперименталй ва нук,тахои методологие, ки асоси тадк,ик,отро ташкил кардаанд, таъмин менамоянд.

Санч,иши натич;ахои тадк,ик,от, хулосахо ва пешниходхо ба таври доимй дар чаласахои шурои илмй-методии коллеги омузгории ш. Кулоб, ма^лисхои кафедраи педагогика ва психологияи Донишгохи давлатии Кулоб ва конференсияхои илмй-назариявии устодону донипщуёни Донишгохи давлатии Кулоб (солхои

конференсияи илмй-назариявии байналхалкд дар ш. Бишкек (1992) гузаронида шудаанд.

Ба хдмоя нук,тах;ои асосии зерин бароварда шудаанд: -тарбияи экологии хонандагони синфх;ои ибтидой дар чдраёни таълим ва ташкили корх;ои тарбиявии беруназсинфй ва беруназмактабй;

- хусусиятх;ои муносибати хонандагони синфх;ои ибтидой ба табиат ва мух^ти зист;

-мазмуни тарбияи экологии хонандагони синфх;ои ибтидой; -ташкили назариявй ва амалии тарбияи экологии хонандагони синфх;ои ибтидой

Сохти тадкдк;от шомили мук,аддима, се боб, хулоса ва руйхати адабиёти истифодашуда мебошад.

БОБИ 1. A3 ТАЪРИХИ ТАРБШШ ЭКОЛОГИИ

точркон

Ы.МАЪЛУМО'ЩОИ АВВАЛИН ОИД БА ТАРБШШ ЭКОЛОГИИ КДВМХ.ОИ ТОНИКУ ФОРС

Президента Чумхурии Точ;икистон Э.Ш.Рахдюнов дар пешгуфтори асари хеш Точдкон дар оинаи таърих" навиштааст: "Мо кистем, аз куч,оем ва дар к адом дудмон сабзидаем. Нахустачдодамон ких,о буданд, аз кучо омаданд ва дар кадом �