автореферат и диссертация по педагогике 13.00.01 для написания научной статьи или работы на тему: Пути организации учебно-воспитательной работы на основе народной педагогики (из опыта начальных классов казахских школ Баян-Ульгийского аймака монголии)

Автореферат диссертации по теме "Пути организации учебно-воспитательной работы на основе народной педагогики (из опыта начальных классов казахских школ Баян-Ульгийского аймака монголии)"

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БШМ гШИСТРЛ1Г1 Ы.АЛЫНСАРИН АТННДАГЫ КАЗАКВД БШМ ПРОВЯЕМАЛАШ ИНСШГЛЫ

Колжазба кукщца Эбд1кэрхм Ашай

УЛТШК, ПЕДАГОГИКА НЕГ131НДЕ ОКУ-ТЭРБИЕ 1С1Н УЙЫДЦАСШРУ

/Баян-блгий елкеехндегх казак мектептеьл бастауыш кластарыньщ тааирибесхнен/

13.00.01: - Педагогика теориясы жэне тарихы

Педагогика гылымдарыныц кандидаты гыльши дэрежесш алу ушгн дайындалган диссертациянын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы 1993 дал.

Syraic Ы.Алтынсарин атывдагы Казацтьщ бгпт проблема-лары институтынын этнопедагогика жэне тэрбие лабораториясындг орындалды.

Гылыми жетекпп - педагогика гылыццарыныц кандидаты, ara гылыми кыэметкер Щалиев СД.

Ресми оппоненттер -

педагогика гыльщцарынын докторы, профессор Жарыцбаев К-В.

педагогика гылымдарыныц кандидаты, ara гылыми цызметкер Баймуратова Б.Б.

Жетекпц уйым - Абай атывдагы Алматы мемлекеттхк университет!

Диссертация 1994 __сагат____/£____

Ы.Алтынсарин атындагы Кавацтыц бШм проблемалары институтында к. 14.41.01. мамандандыршган кенестщ мэжШс-iHfle коргалады.

/480100, Алматы, Жамбал квшасх, 25 уй/

Диссертациямен институттын гылыми-педагогикалык кхтап-ханасында танысуга болады.

Автореферат 1993 таратылдьг.

Ыамандандырылган кецест1ц гылыми хатшсы,

педагогика гылыццарытщ кандидаты: ¿М^Ъ^^ Жадрика М.Б.

XXI гасырда ем.1р cypln, енбек етет1н жастарди тэрбиелеуде казак халкынын гасырлар бойы жинактап, уакыт тез!нен еткен бай казынасын оку=тэрбие 1с1нде колдану - кезек кутт1рмейт!н мэсе= ле. Бтл жайында Монголия Халык республикасы ек1мет орныннч не= г1зг! багыттарында былай дел1нген : "Монголия халыктарынын улттык медениет1н жандандырып, адамзат еркениет1н!ц ортак та= быстарымен у'штастыра дамытуы - когамныц рухани ем1р1н жадалау= шы, 1зетт1 де инабатты, саналы, мэдениетт1, патриот квзкарасты адамдарды кадыптастырудин алга шарты, улттык кайта дау!рлеуд1ц маказды кеп1л! болып табылады. ...Балалар мен жастарды улттык мэдениет, эдет=гурып, салт=дастурмен тврбиелеп, оларга гылыми неПзде б1л!м беру, таланты мен талабын дамы ту, вм!р сгре алар= лык каб!лет калыптастыру багытында агарту саласын тгбегейл1 вз= гертем1з" /Уланбатыр, 1990, 46 б./.

Монголия мемлекет1нде туратын 150 мыннан астам ка!цтьщ гасырдан гасырга жалгасып келе жаткан тэл1м-тэрбие мураеын са= ралап, кепшШк кэдес1не жарату, буг1нг1 гылыми педагогика ка= гидаларымен уштастырып, вм!рде колдану - ек1мет орныныц талап= тарын жузеге асыруда иг1 ыкпалын тиг1зет!н! сезс1з. Соигы 50 жыл !ш!нде атамуранын кеб! умыт болып, эр улттыц мвдениет!, едет-гурпы, салт-двотур! тег1с "еск!н!ц калдигы" саналып, ха= лыктыц рухани ем1р! мен тэл!м-тербие жуйес!не кер1 ыкпалын ти= г1з1п, нигилист!к квзкарас тугызды. 1940 жылы Баян=0лгий. айма= гы курылган-да казактар осы аймак территориясында гана ем1р сгрген болса, каз!р 10 мывдай казак Монголиянын тукп!р=тукп1р1= не тарап кетт!. Казактар шогырланган Баян=9лгийден баска жерлер= де улттык мектепт!н жоктыгы, ана т1л!ндег! туракты басылым, бу= каралык=акпарат куралдарыныц жет1спеут!л1г!, улттык эдет-турып,

салт-сана, дэстурд! б!лет1н кенекез кариялардыц азаюы - урпак тэрбйес!ндег1 улттык сипаттын жойылуына акеп сокты, Осыныц сал= дарынан аталас, туыс адамдар урпаганын <5Ip-^d 1р 1не Уйлену1, ара= лас неке, жас кубайлардыц ажырасуы, кейб1р кэмелетке толмаган кыздардын балалы болуы, арак, темек1ге салынуы сиякты бурын казактар арасинда болмаган, халыктын атына к!р келт1рет!н жай= лар ем1р!м1зде б1рен-саран болса да кездесет!н болды.

Демек, 6уг1нг1 урпак тэрбиес!не катысты ен курделГ меселе 6ул улттык жэне жалпы адамзаттик надени муралар нег!з1нде жас есгПр1мн!ц бойына 1зг1 касиеттерд! clulpin, улттык сана-сез1= ' м1н калыптастыру, рухани байлыгын eclpy болып отыр. Аймагымыз= дагы кептеген улттык мектептер мен балабадшаларда оку=тэрбие' Ici ана т!л1нде жург1з1л!п келгенмен казак халкынын салт-дэс= тур, едет-гурпын Уйрету 6уг1нг1 кгнге дей!н жолга' койылмай, зерттелмей келд1.

Улттык тэрбиен!н ем1ршец эд1с~тэс1лдер!н 6уг1нг1 кунн1д талабымен уштастыра отырип, халкымыздьщ бурынгысы мен 6уг'1нг1 1с1н жуйел! турде сабактастыру абзал. Ол уш1н халыктык педаго= гиканыц мазмунын, даму завдылыктарын, ерекшел1ктер!н, нег!зг1 кагидаларын, ти!мд1 эд1стер!н гылыми турде зерттеп, урпак тэр= биес1нде жузеге асырудьщ жолдарын айкындау керек.

Зерттеу барысында бIз казак халкынын турмыстык, элеумет= т!к хал-ахуалын, медениет1н, эдет-гурпын, салт-дэстур!н сара= лап, ецбек жазган европалык галым-этнографтардын /МЛоло, И. Шильтбергер, Б.С.Поллас, Ж.Е.Реклю, А.Янушкевич, А.Левшин, Г. М.Потанин, В.В»РадлоЕ/ жумыстарымен таныстык. Б1р ескерет!н жайт: европалык галымдар казактыц бай медениет1н, енер!н, жа= уынгерл!к дастур!н, имандылык эдет-гурпын, салт-еанасын жан= жакты зерттеп, ете жогары бага берген.

- о -

Сонымен катар, Ш.Увлиханов, АДунанбаев, У.Алтынсарин, ШДудайбердиев, ЖДймауытов, А.БайтУрсынов, МДумабаев сынды казак агартуты-галымдары мен когам кайраткерлер1н!н педагоги^ калык ой-п1к!рлер тужырымдарын ескерд1к.

Казакстан республикасында этнопедагогикадан арнайы зерт= теулер журПзген галымдардын /К.БДарыкбаев, А.Кебесов, С.Ка= лиев, А.Мукамбаева, Е.Сагындыков, С.Сейсембаев, К.Сейталиев, М.Смайылова, С.Узакбаева т.б./ ецбектер1нде казак халкыныц тэ= л1мд1к ой~п!К1р1н1ц дамуы, халык педагогикасыныц ауыз адебие= т1ндег! кер1н1с1, салт-дэстурд1ц тэрбиел1к ман!,'халыктык тар= биен! отбасында колдаяу жолдары, улттык ойындарды оку-тарбие !с1нде пайдалану ад!стер! жане т.с .с. мадазды маселелер вете= р!л!п, соларДын нег1з!нде дисеертациялар мен мокографиялар» методикалык КУВалдар кен нускаулар, багдарламалар мен оку КУ= ралдары жазылды.

Монголия республикасында филология гылымыныч докторы К.Ка= бидаштын "Монголия казактарынын ауыз едебиет!" атты зерттеу1н= де халык ауыз адебиет!н1ц тарбиел1к мзн!н жан--жакты ашуга ты= рысканымен педагогика гылымы тургысынан карап, арнайы корытын= ды жасалган жок ед1. Халыктык тэл1м~тэрбиен! арнайы зерттеген педагогика гылымдарыныц кандидаты К.Кобдабай. Ол.узак жылдар бойы Монголия казактарынын едет-гурпы, салт-дастурлер1нен б1р= неше гылыми енбектер жазып, солардын нег1з1нде "Монголия казак= тары педагогикалык 1с-тэж!рибее1н!н жуйес1, оныц 6уг1нг1 м1нде= т1 мен манызы" атты кандидаттык диссертация коргады. К.Кобдабай зерттеулер1 этнопедагогика саласындагы айтарлыктай енбектерд1ц б1р1.

Алайда, жогарыда аталган ецбектерде кеб1несе улттык тзл!м= тарбиен!« ман-магынасына квп назар аударылый, оны 6уг1нг1 урпак

тэрбиес!не сай жгйел! турде куэеге асырудыц гылыми-8д!стемел1к жолдары аныкталмэды. Осыган орай б Iзд 1к зерттеп отырган обь"~ ект!м!з - халык педагогикасынын багалы эд1с~тэс1лдер1н гылыми тургыдан жуйел! турде мектепт!« оку-тарбие 1о1яе енг1зу жолда= ры.

Зерттеу пэн! - казак мектептер! бастауыш кластарыныц оку= тэрбие !с!нде халыктык педагогиканыц кунды улг1лер!н колдану барысы.

Зерттеу максаты: удттыц тэл!м-тербие нег!здер!н 6уг1нг1 ем1р талабымен уштастыра отырып, казак мектептер1н1ц бастауыш кластарында колданудын мумк!нд1ктер1н жене жолдарын аныктау.

Гылыми болжамы: халыктьщ рухани мурасын, оныц 1ш1нде ем1р: шек тэл!м-"тврбиен!н озыц Улг1лер1н 6уг1нг1 когамдык сураныска сай колданган жагдайда гана, улттак сана--сез!м5 оянган, !зг! касиеттерд! бойына с!ц1рген, парасатты, ецбеккор, 1скер тулга= ны калыптастыру мумк1н,

Зерттеу м!ндеттер1:

1. Теориялык педагогикалык зерттеулерге суйене отырып, "этно= педагогика", "халыктык тэл1м-тэрбие" угымдарыныц мэн-магынасын аныцтау. Халык педагогикасыньщ ерекшел!ктер!н, нег!зг1 кагвда= ларын керсету.

2. ^лттик тэл1м-т8рбие нег!з!нде бастауыш класс окушыларыньщ жас ерекшелИстер1н ескере отырып, "9деп ал!ппес1" атты багдар= лама жасау, эксперимента к бакылаудан втк1зу.

3. Халык педагогикасыныц озык Улг1лер1н кластан тыс тэрбие жу= мысында етк!зудщ жолдарын аныктау.

^. Бастауыш кластарда оку=тэрбие жтдасын халыктык педагогика Кагидалары аркылы Уйымдастырудын эд!с-тэс1лдер1н айкындайтын гылыми-эд1стемел1к нусцаулар КУрастыру,

Зерттеуд1н эдЮнамалык негШне табигат пен адамнын ты= гыз байланысы^ когамдык орта мен жеке тулганыц диалектикалык даму завдылыктарына арналган философиялык, материалист 1к 1л 1м, этнопсихология мен этнопедагогикалык зерттеулер алынды.

8ерттеуд1я гылыми жздалыгы Монголия республикасындагы ка= зак мектептер!нде алгаш рет хальщтын тэл!мд!к теж!рибес1н бас= тауыш класс балаларыныц жас ерекшел!ктер1не сай топтап, жгйел! турде, арнайы "9деп эл1ппес!(<рет1нде усынылуында'.

Практикзлык манд1л1г1. Орта мектепт1ц бастауыш кластарына арналган "Эдеп эл1ппес!" пэн1н!ц багдарламасын, пэнн1ц жгзеге асыру жолдарын аныктайтын гилыми-ад1стемел1к нускауды, экспе= риментт1к жумыстык нэтижелер1н мектептерде, педагогикалык оку орындарында колдануга болады.

Жетекш! идея: жаца когам к¥рылысшыларын улттык тэл1м= тербие нег1з1нде тэрбиелеу.

Зерттеу эдЮтер!: халык педагогикасы жайында бгрын=совды шыккан гылыми-теориялык, тарихи этнографиялык ецбектермен та= нысу, талдау жасау;

- жалпы б 1л1м берет1н орта мектептерд!ц бастауыш кластарын= дагы окуиылардьщ здептШк ерес1н сауалдама, ащЧмелесу, байкау аркылы аныктау;

- "Эдеп елтпесГ' пэн1н1ц багдарламасын жасап, оны бастауыш класс окушылары арасындагы топтарда сабак барысында жэне сабак= тан тыс тербие жумысында колдану жолдарын эксперимент аркылы

аныктау.

Зерттеуд1н нег1зг! кезевдер!:

1 кезен. Халык педагогикасы жайындагы гылыми ецбектерд1 окып танысу /1989 - ¡990 ж.ж./

2 кезен. "Здеп эл1ппес!" кагадаларын бастауыш класс окушылары=

ныц игерудегх бШм, бхлгк, дагдыларын аныктау /1990 ж./

3 кезен. "Эдеп элхппест" пэнхн бастауыш класс окушылары ушш нолдану жолдарын аныцтау жэне оны эксперименттен еткхзу /19911992 к.ж./

4 кезен. Эксперимент^ к жумыстыц нэтижесше суйене отырып 1Ы-лыми цорытынды жасау /1993 ж./

Цоргауга мынадай тужырымдар усынылады:

1. Мектеп тзжхрибесшде окушыларды халыктык; салт-дэстур мен тзгх адет-гурыпка Уйреретш жана пэн багдарламасы.

2. Хальщ педагогикасы негтзхнде тзлхм-тэрбие жумысын уйымдастыру тэетлдерхн айн.ындайтын гылыми-эдхстемел г к нусцау.

3. Сабантан тыс тербие жумысын халык; педагогикасы неггзхн де жургтзу барысында пионер, ревсомол уйымдарыньщ М1ндетш ез мойнына алган "Мурагерлер" уйымыныц жаца жУйес х.

Зерттеу нэтижелерп; сынактан втк!эу жэне ендхру.

Диссертацияньш негхзгх тужырымдары 1991 жылы Костанайда еткен "Ы.Алтынсариннхц тэлхм-тэрбиелхк мурасы жэне к;аз1рГ1 мектеп мэселелерх", 1992 жылы Алматыда еткен "Халык; педагогикасы' 1993 жылы Ы.Алтынеарин атындагы К,аза1?,тыц бШм проблеыалары институтыньщ 60 жылдык мерей тойына арналган "Даэакстандаш СШм проблемалары: бугтнг мен болашагы" атты республикалык гылыми-практикалык конференцияларда баяндалды.

Диссертацияныц негхзгх кагидалары Монголиядагы гылыш-зерг теу институты кызметкерлершш мэжШсшде, ycтiмiздeri жылы /1993/мугалхмдердщ тамыз мэслихатында талкыланды. Зерттеу нэтижесх Монголиянын казан; орта мектептерхнхн, Ресейдщ Кош -Агаш ауданындахы казак мектептер1нхн оку-тэрбие хстне ендхрЪ.

Зерттеу нэтижелер>н1н д9делд1л1г1

Зерттеу жумысы нег1з!нен Элгий каласындагы №3, №4 казак орта мектептерде, Бугат, ¥лан-Хуе сумындарындагы мектептерде жург!з!лд1. Зерттеу жумысына жалпы '+32 мугал!м, 1264 окуиы ка= тысты.

Жумыстыц КУрылымы мен нег!зг! мазмукы

Диссертация к!р!спеден, ек! тараудан, жалпы корытындвдан, эдебиет т!31м1 мен косымша материалдардан турады.

К1р1спеде зерттеу жумысыныц кекейкестШг!, .тылами болжа= мы, максаты мен м!ндеттер1, вд!стер! мен нег!зг! кеэёвдер!, жаналыгы мен практикалык менд!л1г1, зерттеу нзтижелер!н1ч дэ= лелдШг! жэне коргауга уеынылган тугирымдар бер!лген-.

Б|р1нш! тарау: "Халыктык педагогикайыц теориялык жэне тэ= ж1рибел!к нег!здер1 " терт тармакяадан курылган'.

"УлттВД тэл1К=торбиеН1И *амУ завдылыктары мен сабактастыгы" атты алгашкы тармакиада казак хаякыныц тэл!мд!к тужырымдары Коршаган алеуметт!к ортаныц, жалпы адамзат когамыныя даму .зац= дылыктарымен тыгыз байланысты екен!н теориялык, этнографиялык зерттеулермен /X.Аргынбаев, Г.Н.Волков, К.Кобдабай, К.Кабидаш, СДаржаубай, К.Пирлиев, Г.Н.Потанин, В.Вбаллов, Н.Сэрсенбаев: . Ш.Уэлиханов/халыктын бай таж1рибес! аркылы дэлелдеуге тырыстык.

Халык педагогикасындагы акыл-ой, идея кай халыктын болсын тыдас-т1рт1л1г1мен» таруашылык-кэс1б1мен, отбасылык, когамдык, улттык тербие дзстур1мен тыгыз байланыста пайда болып, ес!п-9р= кендеу! мен дамуы аркылы урпактан-урпакка жалгасып отырган. Сон= дыктан да эр халык келер урпагын ез]не дей1нг1 когамда колы жеткен -гэрбиедег! жаксы дестур атаулыны жинактап жане пайдалана б1лу!мен жас урпакты адамгершШк касиеттерге баулуды максат еткен. Демек адамзат когамынын ешкайсысы да вз!нен бурынгы ага

буынынын акыл-ойын, тал1мд1к теж1рибес1н пайдаланбай ем1р сур= ген емес.

Халыктык тэрбие адамзат тарихымен ólpre жасасып, сан га= сыр бойында когамдык кызмет аткарып келед1. Бул тургыдан ал= ганда тербие-тарихи категория. Ол ез1н1ц калыптасу, даму тари= хында талай таптык, когамдык карым-катынастардыц, саяои-елеу-метт1к, д1ни угымдардыц, турл! кезкарастардын, арман мен муд= делерд1ц ыкпалын бойына жинап отырды.

Ерте заманда казактардыц балалары тэрбиен! отбасында ала= тын-ды. Ер балалар улкендермен б1рге мал багу, ад аулау жумыс= тарына катысса, кыз балалар ас-су эз!рлеу, ки1м т1гу, ыдыс-аяк жуу сиякты уй шаруасына кемектескен. Тербие жумысы кеб1несе ец~ бек процес1нде жузеге асырылип отырган. Балаларды жастайынан уй жануарларыныц аттарымен, олардыч эркайсысынын ез1не тен. сыр-сипатымен, ерекшел1г1мен, багып-кагып, eclpy эд1с-тэс!лде= р!мен таныстыру отбасы тэрбиес1нде басты орын алган.

Кай заманда болмасын халык б!л1м мен гылымды жогары бага= лап, кад!рлей б1лд1. Sac урпакты ер рудыц салт-сана, эдет-гУ= рыптарымен таныстыру 1с1н-тэж1рибес1 мол, кепт1 керген, эр нэр= сеге кан1г1 МУшелер1не тапсырып отырды» Аксакалдар ез ата-баба= ларынын, ез руларыныц жасаган ерл!ктер1н, ру сабактастыгын жас урпакка баяндап отыратын болган. Олар жастарды ездер! устанган д!ни эдет-гурыпка да баулып отырган. ¿ул адет-г-урыптар д!ни мейрамдарда жарысу, куресу, билеу, каргып~сек1ру сиякты енер керсетумен аякталатын. Алгаикы кауымдык курылыс дамуыныд сонгы кездер!нде кааактар ер балаларды куресу, садак ату, атка м!н1п жарысу, кекпар тарту, ат уст!нен тенге алу сиякты енер сайысына уйреткен. Булар баланиц денес!н шыныктыруга жэне ер!к-к1гер са= пасыныц дамып, дурыс калыптасуына иг! есер етт1. Осылай казак=

тар арнаулы оку орындары жок кезде де ем1pre кажетт! дагдылар= ды игерту аркылы ез урпагын тэрбиелеп келд1. 31зге ата тег!м!з= ден сыр шертет!н Орхон жазулары сол кезд1д ез1нде /Y-Yil! гасыр= ларда/ тэрбиен.1н когамдык роль аткарганын танытумен катар жо= гарыда айтылган П!к1рлер1м1зд1н растыгын далелдей тусед!. Мы = салы: ."КтлтегГн" ескертк1ш1ндег! жазуда оныц к!шкентайынан эскери тэрбие алгандыгы.толык баяндалады. 8кес1 елгенде Култе= г1н 7 жаста екен. Осы кезд!ц ез!нде оган жгПруд!, садак ату= дьг, найзамен шаншуды, кылышпен шабуды, атка м!нуд! Уйретед1. Култег1н кенеттен жауды басып алудыя, торуылдын тактикасын уйренед!. Свйт1п, он жасында шешес! Кмайдыц алдында сынга тг= ein, муд!рмеи еткенд1ктен ер атагын алады. Ол алты жасынан кы= рык жет! жаска дей!нг! Култег1нн1ц керсеткен ерл!ктер! халык= тык тэрбиен!« нэтижес! екен1н кене жазу анык кврсетед!. Олай болса, кеипел! казак когамында да алдын-ала. белг1л! максатка багынган тэрбиел1к идеялардыц болганн анык.

Сонымен, эдамзат когамынын, ар улттыц даму ерекшел!ктер1= не сай сан мывдаган жылдардыц тэк1рибес! - халык педагогикасы калыптаскан.

"Халык педагогикасыныц нег1зг! кагидалары жэне ерекшел1к= тер1" атты тармакшада этнопсихология, этнопедагогикалык ецбек= терге суйене отырып халык педагогикасыныц кагидалары мен ерек= шел!ктер1 аныкталады.

Халкыдаз тэрбиелеу жэне окыту 1 с1н баланыи негурлым жас кез1нен бастау керек деген кагиданы жогары койган. "Баланы -жастан" дейт1н1м1з осыдан.

Казактын: "¥лына бес жаска дей!н паттавдай кара, он бес жаска дей!н косшывдай сана, он бес жастан аскан сои досывдай багала" деген!, тэрбие мен окыту баланьщ жас ерекшел!г!не сай

жург1з1лу! канет екенд1г1н айкындайды.

Халык педагогикаоында тзрбие ici баланыц жеке ерекшел!= г!не де сайкес болуы керек деп каралган.

Yлттык педагогика бойынша баланыц тэрбиес! ескен ортага, ата-анага, улкенге, олардыц улг1с!не байланысты. Халкымыз: "Ж1бект1 туте алмаган ;кгн етед!, баланы куте алмаган кул ете= д1" деп тэрбие беруде уй~1ш1н1н, елеуметт1к ортанын ыкпалын ескерт1п отырган. Осы кагиданы улы Абай былай суреттеген: "Адамга кеб!несе уш алуан адамнан м!нез жугады: б1р!нш1, ата= анадан, ек1нш! - устазынан, уш!нш1 - курбысынан".

Казактын халык педагогикасыны« ен неПзг! кагидасыныи 6lpl - тербиен1ц б!ртутастыгы.

Халык педагогикасында мынау акыл--ой тэрбие тет1г1, мынау зстетикалык тэрбие КУралы деп бел1нбеген. lac урпакты ем1рге дайындап, олардын "Сег!з кырлы, б1р сырлы" азамат болуы уш1н бар мумк1нд!г1н сарка паидаланган, халкымыз тэрбиен!к"Ьарлык тур!н уштастыра, уластыра б!лген. Тербиен1 кешенд! турде беру= д! 6уг1нг1 педагогика да хоитайды.

^лттык тэл!м-тарбие ислам д1н!н!ц имандылыада, тазалыкка, табигатты коргаута жене т.б. иг! хасиеттерге баулитын ырым= жораларына, наным-сен1мдер1не суйен!п отырган.

Сейт1п, халык педагогикасы басшылыхка алган осы кагидалар ем!рде унем! жузеге асырылып келд!. ¥лттык табигатымызга сай келе бермейт!н коммунист1к партияныц идеологиясын устанган cl= респел1 педагогикадан халык педагогикасына ауисып, оныд кунды тужырымдарын отбасынд$;мектепке дей1нг! балалар мекемес1нде, эртурл! сатылы мектепте жене когамдык ортада пайдалануымыз кажет.

Аталмыш тармакшада улттык тел1м-тербиен1н ерекшел1ктер!

керсет!лген. Олар; халык педагогикасыныц ем1ршекд!г!, сабак= тастыгы, отбасындагы улкен балалардыц к!и1 1н1, карындастары= ныч тэрбиес1не катысуы, халык ек1лдер1н!н тэрбие 1с1не кен та= ратылатындыгы т.б.

"Монголия казактары тэл1м-тзрбиес1н1ц даму барысы" атты тармакшада тарихи-этнографиялык, педагогикалык здебиеттерд1 Колдана отырып, тагдыр т8лкег!не тусумен вз кандастарынан ?кы= ракта калган!50 мывдай казактыц тэл!мд1к тэж1рибес1н1ц даму жолдарын карастырдык.

Монголия жер!не казактар ХУШ гасырдыц П картысында коныс= тана бастады. Тарих гылымдарыныц докторы Ислам КабышУлы "Мон= голия казактарыныц тарихы" атты ецбег1нде, кептеген гасырлар бойы б1р жерге шогырланып, б1р!г!п ем!р сурген казактардыц мэдениет!н, тарихын, эдебиет!н беле-жара карауга болмайды" -деп жазды /влгий, 1980, 16 бет/. Сондыктан Монголия казактары= ныл мэдениет1 мен здебие?] ХУШ гасырга дей1нг1 Дазакстан жер1н= де еркендеп келсе, ХУШ гасырдыд бО=жылдарынан бастап ез1нд1к сипат алып, барлык казак халкы мэдениет1н1ц б1р курамдас бвл1= г! рет1нде дамып келед1.

Монголиялык казактар ата мурасын ез калпында сактап келд1. Оган отбасындагы "ана мектеб1н1ц" рол! себеп болып отыр. Монго= лияда аналардын кепш!л!г1 жумыс !стемейд1, балалардыц Уйдег! тэрбиес!мен айналысады. £к1нш! себеп, ез жер1 мен ел!нен алые журген ер халыктыд улттык психологиясына тен киел! касиет -ултын сактап калу уш1н, ез тШн, мздениет1н, салт-дестур!н, здет-^рурпын кызгыштай коргау эрекет1. Уш!нш! себеп - казактар= дын б!р аймакта шогырланып туруында ана т!л1нде б1л!м берет!н оку орындарымен камтамасыз ет1лу1нде. Терт1нш! себеп - когамдык КУрылыс, кэс!б1,.ем1р суру жагдайы б!рдей болса да т!л1, д1н!

белек казак пен монгол халыктары б1р-б1р!н1ц салт--дэстурлер1= н1ц 9згеру1не эсер ете алмады.

Монголия казактарыныд педагогикалык нег1здер!н кей1нг! урпакка жазбаша турде калдыратындай мумк1нд!ктер1 толык болган жок. Сондактан бтл мура: халык ауыз.эдебиет!, тарихи тулгалар= дни ем1р улг1с1, эдет=гурпы, салт=дестур, казак халкыныц ана тШ, жазуы, тацабасы, тУрл1 ою-ернек, вн-куй, халыктыц кол енер1, зергерл1к енер!, турмыстык буйымдар, халык емш1л1г1, астрономия, табигатты болжау т8®1рибес1 жене т.с.с. адам вм! = р1не катысты кер1н1стер аркылы сабактасып келед!.

Халкымыз ескелеч урпагын баска улт, улыстарды кад1рлейт1н, туган жер!не, ез ултына суй1спенш1л!кпен карайтын, улкенд! ara, к1ш!н1 1н1 деп санайтындай ет!п тербиелеуге баса назар аударып, осыган сай тэрбие тет1ктер!н колдануда'. Осы тэж!рибе нэтижес1н= де шаиырак иес1н даярлау, жецге мектеб1, баспанасы ертен!п, малы жутка ушырагандарга жылу жинау, баска улт ек!лдер1мен тамыр-таныс болу сиякты дэстурлер калыптасты.

Монголия казактары тэрбие тет!ктер!н баладыц жас жене же= ке бас ерекшел!ктер1не, жасына, ецбекке катысуына карай терт кезейге белед1. Казак 6ip жаска дей1нг! баланы "нэресте", б!р жастан.жет!ге дей1н "сэби", сег!зден он ек!ге дей1н "ойын бала= сы", он ек1ден он беске дей1н "ересек" бала деп атайдьг. Сэбил1к кезд1ц ез{ I жас'пен 2 жастыц арасында^кызды "бепе", ул баланы "бебек", ек!ден ушке дей1н "бУлд1рш1н"г уштен беске дей!н -"баядырган" деп адаратады. 16 мен 19 жас.аралыгы "бозбала", 20 мен 30 жас "жас ж!г1т'/30 бен 40 "ж!г1т агасы", 40 бен 50 "ер тулег!", 50 мен 60 "ara жас",. 60 .пен 70 "карасакал", 70 пен 80 "аксакал", ал одан аскандар "кария" дел1нед!-.

Баян-9лгий казактары жаксы !с, жаксы сез, жаксы кец!лд1

/адам жаныньщ к!рш1кс1з.таза болуын/ нагыз адамгерш!л1кт!н уш белгЮ1 ре1г1нде багалап, осыньщ нэтижес!нде жаксы кыз, жадсы ж1г1тт!н анегел! улг!с1н касаган'. Бойжеткенн!ц тал бойынан та= былуга ти!с терт касиет: ата-тег!, акыл-парасаты, сымбат карк1 жене {сканер1н багалау "кыз сына" деп аталады. "¥лга отыз уйден тыйым, он сан Уйден сын" демекш!, ер ж!г1тке де айтылар сын, койылар талап жогары. Дестурл! тарбиеде осы бага "11г1т сыны" деп аталады.

Сонымен, Монголия казактарынын педагогикасына тан кейб1р ерекшел1к, калыптаскан тэж!рибев!ц болганымен, жалпы улттык тэл!м-тэрбие нег!здер! 6ук1л казак халкына ортак демекп!з-,

"Халык педатогикасындагы тэрбие т9с!лдер|" атты тармакиа= да улттык тэрбие теж1рибес!нде цолданылган тэрбие тас!лдер$ сез болады. ¥рпак тэрбиелеу уш1н халкышз ауыз эдебиет!н, салт= дэстур!н, ойын-сауыгын, д1н!н, халык творчествосын, тарихи тул= галардын 1с-эрекет1 мен олардьщ жазба мтраларын колданып кел= ген жэне сан-салалы тэрбие тет!ктер! мен амалдарын утымды тан= дап пайдаланып отырган.

Диссертацияда таменг! тарбие~тэс1лдерд1ц пайдалану амалда= ры аныкталган: акыл~кецес беру, глг1-енеге корсету, уйрету-^кер= сету; ттс1нд1ру, жаттыктыру, салыстыру, кулавдагыс ету, ынталан= дыру, талап кою /акыл айтып, талап..кою, сенШ.артып, талап кою, ет1н1шпен талап кою, кас~кабак, ыммен талап кою, колпаштау ар= дылы. талап кою,, сагу..ар'кылы жэне шарт аркылы талап кою/; эдет-гУрып, дастур глг!с1мен тэрбиелеу; жазалау /ескерту, урысып= свгу, 9ркек1ректерд1 коркыту, Уялту, сынау/.

Тармакшада 5 кесте аркылы /"Отбасындагы халыктык тэрбие", "Эулет двсттр!н1ч тэрбиел1к неПздер!", "Бала тэрбиес!не байл^= нысты тэж!рибелер", "Халыктыд ецбек мерекелер!", "Отбасы мен ко=

_ н _

гамдак тврбиан!« сабактастыгы"/ урпак тзрбиес1н1к сан алуан турлер! керсет!лген.

Тарауды корытып айтканда, х.алык педагогикасынын теориялык жзне практикалык нег1з1 сан алуан. гасырлар бойы сын елеПнен ет1п калыптасып, жУйел!лен!п,.адамзат когамынын завдылыктарына сай дамып келд!. Халы« педагогикасыныц Т8л1мд!к тужырымдары вм1р таж1рибес1нде унем! шывдалып, сурыпташп, осынау тарауда керсет!лген кагидаларга суйен1п 1ске асырылып отырган. Бул ка= гидалар каз1рг1 педагогика талабымен де уштасып, кейб!р галым= дардыц п!к1рлер1мен гылыми завды Уйлес1м1н тауып келед!.

Диссертацияныц ек|нш! тарауы: "Бастауыш кластарда оку=тэр= бие 1с 1н казактыц халык педагогикасы аркылы Уйымдастыру жолдары."

Тараудын "Эдеп елШпесГ' пэн1н1ц максаты мен м!ндеттер1, мазмуны, КУрылу кагидалары" атты тармакшасында Монголияныч Ба= ян-9лгий акмагындагы казак орта мектептер1н1д бастауыш класта= рында арнайы ."Здеп э!лппес1" пзн рет!нде Уйымдастырылганы, онын максаты мен м1ндеттер!, мазмуны, КУрылу кагидалары баяндалады.

"9деп ал1ппес1" казактын урпактан урпакка жалгасып келген этикалык завдылыктарына суйен!п, когамдагы ужымдык катынастарьг= ньщ имандылыкка неПзделген.карапайым элементтер!н КУрайды.

Халыктын тэл!м-торбие нег1здер1н, оныц 1ш1нде "Эдеп зл1п= пес!н" отбасында,кей1н ец эуел1 бастауыш мектепте балалардын бо= йына с!н!руд1 жузеге асыру керек. бйткенг,^бастауыш мектеп /1~У1 кл./ барлык сатылы мектепт!« баспалдагы, эр! мунда баланыц жаца= лывда, бШмге, ецбекке деген куштарлыгы оянып, оларды игеруд!ц 1ргетасы каланады. Сондыктан "Эдеп эл1ппес!.-" пзн!н бастауыш класс баспалдагынык оку мазмунына енПзуд! жен керд1к.

"Эдеп 9л1ппес!" пан1н1н мазмуны балага табиги ортаны коргау, ем!р суре аларлык каб!летт1 калыптастыру, халыктык салт-сана,

цэстурд1 Уйрету аркылы жас урпакты ары таза, адамгершШг! жо= rapa, рухани жан дуниес! бай азамат ет!п тэрбиелеуге башттала-. Со'нымен катар пэн мазмуны аркылы баланыц т1л байлыгы дамип, глкенд!, ата-анасын, дос-жоранин, халкын, Отанын сыйлайтан 1зетт! де, инабатты азамат болып калыптасуына ыкпал жасайды.

1991-1992 оку жылыныц баеьшда "9деп ел1ппес!" пэн1н1ц баг= царламасы жасаяып, мектеп практикасына усынылды. Багдарламаны ^урастырганда монгол мектептер!не арналган "Ариун ее курам" 'гурып кэне дэстур/. Казахстан рееггубликасында хсасалган "Казак <алкынын салт=дэстурлерJ" /YH1-IX кластарга арналган факультатив= г!к курстыц багдарламасы, авторлари М Д.Смайылова,, М.К.Оразаев/ хане "Казактыд тэл!м=тэрбие тарихы" /Х-Х1 кластарга арналган &акультативт!к курстыц багдарламасы, авторлары К .Б Дарыкбаев, ЗД.Калиев/ багдарламаларыныц мазмунын ой елег1нен етк1з1п, кергШкт! ерекиел!ктерд! ескерд1к.

Багдарлама жасалмас бурын балалардыи ой~ер1с!н, салт-дос= гурд! игерудег1 бШк, дагдыларын, эдептШк врес1н сурак, эн= л1ме, бакылау аркылы балабакшада, бастауыш класс окушылары з,расында айкындадык.

Сейт1п, "9деп эл1ппес1" пзн$н!н нег1зг1 максаты ата-баба= тарымыздыц бала тарбиелеудег! теж1рибес1н, турмыстык, мэдени элеуметт!к салт-дастур!н балалар тек б1лукен гана шектелмей, )ны ем1рде колдануга бей1мдеу.

"Здеп зл1ппес!" пзн1н1ц багдарламасын сабак процес!нде Зайкаудыц нэтижелер!" атти тармакиада т9ж1рибел1к=эксперимент= г1к жумыстыц алгашкы нэтижелер! кврсет!лген.

1991-1992 оку жылында "Эдеп эл!ппес1" П9н!н.*,н багдарлама= ;ын практикага енПзумен байланысты усынылган бакылау жумысыныц (етажес!, сондай-;ак устаздар кауымынан шыккэн п!к!рлер теменде=

Пдей корытынды жасауга мумк!нд1к тугызды:

- ер такырыпка байланысты материалдардын кейб!реу1, вс!= ресе ауылдык жерлерде /сгмындарда/ табылуы киын. Вул б!р жагы^ наи, мугал!мн1н ецбег!н ауырлатса, ек!нш!ден, сол такырып толык мекгер1лмей халатин болды. Бул хшншилыктан шигу уш1н охуаш, мугал!мдерге арналган кемекш! КУрал кажет:

- "8деп елШпесГ" пен1н1н мазмунына карай енген ер такы= рыптып тарбиел!к мен1не жете токтап, сабакты калач сезбен емес, окушылардын ынтасын арттыратындай ойын, диспут, жарыс тур1мен етк!зсе окушыга берер! мол. Пен мазмуны1-И класс окушыларыныц жас шамасына лайыхты деп есвптейм!з.

- бер1лген такырыптардын логикалык ретт!л1г1 тер!с емес. Рас, кейб!р такырыптар /"Наурыз", "Ораза айт", "Табигатты кор= гау" 1,6./ кайталанып келед!. Оларды теревдет!п уйретуге бола= ды деп Уйгардык,

- "9деп эл!ппес!" пэн1н барлык пэндермен байланыстыра Уй= ретуге болады, меселен, оку, эдебиет, ецбек, математика, таби= гат тану, тарих, казак тШ, монгол ?1л1, география, физика

т.б. Тек арб!р панд! Уйретуш! устаздар халыхтык салт--сана, эдет-гурыпты жаксы б 1лу1 шарт. Осылай болган жагдайда арб1р такырыпты сол пендермен байланыстьгрып Уйретсек, ем1рге жанасым= ды болар ед1;

- аталмыш пэнге клас бойынша жылына 30 сагаттан, барлыгы - 180 сагат бер!лед1. Пэн мазмунын эр класка аныктап берумен катар, "квмекш1 КУрал кажет" - деген п1к1рд! де ескерген абзал.

Эксперимента!к бакылау кез!нде "бдеп эл1ппес$н1ц" 96 саба= гена катыснп, мугал!мдерд1н пэнд! уйретуге дайындыгы, Уйрету ке= з1нде тзж1рибе жинактаган мугал!мдерман мектептерд! аныктау, та= кырыпаралык жене пенаралык байланыс, окушьглардын игерген б1л!м1,

салт-дэстурд! сабактан тыс Уйретет!н мумк!нд!ктер, мугал!мдер= д1и Уйрету эд1стемес!не талдау жасау максаты койылды.

Эксперимент барысында устаздарга арналган "Дэр1птей1к дзс= тгрд!" атты комекш! кур&лдыц колжазбасы дайындалды. Ол "Бала тэрбиес1 ждне мэдени салт-дзстгрлер", "Турмнстык салт-дэстур= лер жэне енбекке баулу", "Кулыксана жэне кулыксана елшемдер!", "Артык болмас б!лгенге" деген терт бел!мнен турады.

Сдйып келгенде 7991-1992 оку жылынан бастап эксперимент т!к тургыда мектеп практикасына усынылган халыктык тзл1м-тэрбие нег!здер1 - "9деп эл1ппес!" пэн! жас урпактык ест!, ецбек суй= г1ш, адал, эд1л, 1зетт1 де инабатты азамат болып эсу1не иг! ыкпалын тиг!зет!н1 бакылау кэтижес!нде аныкталды.

"¥лттык тэл1м-тзрбиен!н Улг1лер1н лластан тыс жумыста са= бактастыру турлер!" атты тармакшада халыктык педагогиканы са= бактан тыс тэрбие жумысында колдану эд!с--тзс!лдер!н кврсетт!к.

Уакыт тез!нен вт!п, сыналган бак тзж!рибелер жиынтыгы кластан тыс жумыстарда жалгасын тауып, сабакта алган б 1л1м, 61= л1к, дагдыларды толыктируга кызмет ету! керек. Сондыктан б!з кластаи тыс жумыстарда окуиыларды улттык салт-дзстур, эдет-гурып нег1з1нде Т8рбиелеуд1 устанатын багыт, багдарлама жасап, мектеп= терге усындык. Багдарлама жасауда "Эдеп эл!ппес1" пэн! багдарла= масымен катар Казакстан республикасыньщ мектептер!нде жузеге асы= рылып жаткан МДурсабаевтын "Атамекен" багдарламасын ез ерекше= л1ктер1м1зге бей!мдеп, пайдаландак. Сондай-ак бурынгы мектептег! октябрят-пионер-ревсомол /комсомол/ Уйымдарынын аткаратын кыэме= т!н "Мурагерлер" уйымы ез моЯынына ала бастады. Бул уйымныц ве= г1зг! максаты - казак халкыньщ тарихын, мэдениет!н, эдет-гурпын жэне салт-дзстур1н окып б!л1п, кайта жангырту, окушылар арасында уйымдастырылатын тэрбие жумыстарын улттык накышка багыттау болып

табылада.

Эр мектепте "¥лттык мирас - ата мура" атты тэрбиел!к Орта= лык Уйымдастырылды. Бул Орталыктыц жумысын эд1скер^т8рбиеш1н!н кемег!нен жастар уйымыныц хатшысы баскарады. 'Уйым халыктыц тэл!м~тэрбиес1не байланисты турл! жарыстар, диспуттар, ойын= сауыктар? "алгырлар, тапкырлар, ойшылдар" мектеб1, конференция^ лар жэне баска мэдени шаралар уйымдастырып, ез1не муше тарту жумыстарын жУрПзди Жогары кластар уш1н окушылар арасында ха= лыктык салт-дэстур, ауыз эдебиет!нЦ улг1лер1, улттык ойын; ырым-жораларды экспедиция аркылы жинатып,. .оларды гокушылар. ара= сында насихаттау жумысын жузеге асырады. Сонымен катар эр апта= да тэрбиел!к мэн1 бар жумыстарды Уйымдастырып, оларга ата--ана= ларды катыстырады. Маселен, б!р1нш1 апта "Аксакалдар алкасы", келес1 апталар - "Аналар кецес1", "Сырласайык, женеше", "Кыз бала тэрбиесГ', "¥л бала тзрбиес!" т.б. Мектептерде халык ас= паптары ансамбл!, драма, к!лем, туски!з току, улттык ки!м гу, улттык би, зергерл1к енер!, елке тану т.б. уй!рмелер жумыс 1стейд1. Орталык зд!скер1 улттык мирас., ата мурамызды жете герумен катар баска мугал!мдерге кецес бер!п отырады» Бул орай= да Орталык мугал!мдерге де эд1стемел1к кемек беру кызмет1н ат= карады.

Осылай Уйымдастырылган жуйел! жумыстар нэтижес1нде нагыз улттык мектеп КУрылса, шэк!рттер ез ултынын рухын кетеруш! аза= мат болып есет!н! даусыз.

КОРЫТЫНДЫ •

Улттык т8л!м-тарбиен1н калыптасу жолдары адамзат когамы= ныц даму завдылыктарымен, халыктыд тарихы, экономикасы, маде= ниет!мен тагыз байланысты. Бала танымындагы улттык сана - ана т1лI мен халыктын озык дэстурлер1н1ц нег1з1нде калыптасэды.

6з т1рш!л!г!н!н сан гасырлык тарихыньщ 1ш1нде казак хал= кы тэрбиен1д ез1не тан эмпиризмд!к тэж!рибес1н, ескелеч ур= пакка жан-жакты тэрбие беруШн эз!нд1к эдет-гурпы мен дэстур= лер!н кинактады. Оларга букара халыктыц жасампаз шыгармашылык тэж!рибес! мен,принциптер1 топтастырылган. Булар казак халкы= нын ем1р салтынын ез!нд1к ерекшел!г1не сэйкес калыптасты.

Тарихи-этнографиялык материалдар мен халыктыц ауызек! шы= гармашылыгын зерттеу, осы проблемалар лсен1ндег1 тэл!мд1к ой= п!к1рмен танысу жэне казак отбасындагы тэрбиен1д х'алыктык тур= лер!не жасалган талдау ата-бабамыздыц балаларды едбекке, эн-куйге, влец-жырга, халыктык колданбалы енерге ерте бастан бау= литынын ангартады. Сондыктан буларды 6уг1нг1 кунде кайта жац= гыртып колданудыд мацызы аса зор.

Казак кер1 квлем1н1ц кевд1г1 мен молдыгына орай рулык= тайпадык бел!нулерге, сондай=ак баска халыктардын, /орыс, ко= рей, кытай, монгол, т.б,./ ыкпалына карамастан, турл! а.ймактар= дагы халык педагогикасынын айырмашылыгы шамалы. Мунын вз1 ка= зактардын улттык педагогикасанда ескелен урпакка жан-жакты тэрбие беруд1н б!ртутас жуйес1 эмпиризмд1к нолмен калыптаска= нын керсетед!.

Казактыц халык педагогикасанда жан-жакты тэрбие улкендер= д!н, ата-аналардыц жеке басынак жаксы 1стер1н улг! ету, тэрбие= де "уят", "ар", "намыс", "обал", "сауап" т.б. угымдарды кед пайдалана отырып сенд1ру, Уйрету, жаттыктыру, кетермелеу, ма= дактау, жазалау, мэдулдау эд1стер!мен кузеге асырылып отырган. Халык педагогикасында отбасындагы катынастардыц вз1нд!к ерек= шел!г! рет1нде, б1р1нш!ден, баяаларга деген мей!р1мд1л1к, ек!н= ш!ден, белПл! б1р дэрежеде ектемд!к орын алади. Ата-аналарды, улкендерд!, туистык байланыстарди терец курметтейт!н улттык

эдет-гурып пен салт-дэстурлер улкендерд!н бедел!н камтамасыз етт1. Сондыктан улттык тербиедег1 катал талап кою тэрбиен!ц ó 1ï арнасы.

Казактардьщ жастарга педагогикалык тургыдан ыкпал ету 1н1н ец кец тараган тэс!л1 - туспалдап айту ,->1Энда алмастай етк1р сездер, нэз!к ажуа кеп. Туспал сездер улкенге де, балага да айтылган жане образды астарлау сездер ойдыц дамуына эсер ет= кен. Улкендерд1ц, ата-ананын Улг1-энегес1 балаларга гибрат. Сондыктан да жастар бастапкыда барлык иг1л!кт1 1стерд1ц, бар= лык салтанатты сауык-сайрандардыц унс!з куэгерлер1 бола отырып, кер1п-б1л1п, бага бёр1п, есте'сактап,; эздер! уйренген !стерд! ктрбы-курдастарынын арасында пайдалануга алгавда кадамдар жа= сап, зерект!кке, тапкырлыкка жаттыкса, одан кей!н дербест1кке, ез бет1мен иг1 !стер жасауга умтылган. .Казак.халкыныц тэл!м= тэрбие нег!здер!нде, балалар мен жастарга жан--жакты тэрбие бе= руд 1ц кундел!кт! тэж1рибес!нде педагогикалык ыкпал етуд!ц-т0лы1 жаткан тэс!лдер1 колданылган. Булар - балаларга кайырымды, 1л= типатта катынас жасау, баланыц асыл,-адамгерш1л1к сеэ1мдер1н ояту, ез!не деген сен!м1н ныгайту, сен 1м арту, жауапты да кы= зьгкты lc-эрекетке тарту, рен!ш, наразылык б1лд1ру т.б.

Балаларды ерте бастан ецбекке тарту, олардыц жас ерекшел!! тер1н ескере отырып ой-ер!с1не, 1скерл1г1 мен дагдысына койыла= тын талаптарды кушейту - казак халык педагогикасыныц жас урпак= ка ецбек тарбиес1н беру жен1ндег1 нег1зг1 м1ндет!не айналды. Балаларды ецбекке тэрбиелеи отырып, ата-аналар оларды тек ез1 уш!н гана емес, жалпы халыктьщ иг1л1г1 уш1н ецбек етуге, ецбек= т1 к^рметтеуге, ецбек процес1н1ц эсемд1г1н, эстетикалык куаныш; лэззатын сез!н1п, тус1не б1луге Уйреткен. Сонымен б!рге ецбекке осылай араластыру керкемд!к жэне эстетикалык талгамдарды, кез=

карасты калыптастыруга мумк!нд!к тугызады.

Дазактыц халык педагогикасында эстетикалык кезкарастар мен талгамдарды калыптастыру, балалар мен жастарды бай эдеби жэне музыкалык мэдениетке тарту куралдары сан алуан. Халыктын бай ауызек1 эдебиет!н!н турл1 жанрлары да, улттык эдет-гурып= тары да, казак отбасынын 1шк1 карым-катынастары да, халыктыц колданбалы енер! де, улттык ойындары да соныц айгагы болып та= былады. Сондыктан вткен дэу1рдег! ата-бабамыздын тел 1м-тэрбиел1к нег!здер1н жинактап, 6уг1нг1 кун кэдес!не жаратып, халкымыздыц мэдени мураларынып эдем! улг!лер!н жас урпактын канына с1д!ру уш!н бул мураларды мектептег! оку-тэрбие 1с!не енпзуд!^ маны = за зор. ¿ул м!ндетт! ;аузеге асыру уш!н халыктыц тал!м-тэрбие нег!здер!н отбасында;халыкка б1л!м беру саласында, когамда кай= та нанартып, 6уг!нг! педагогикалык талаптармен уштастыра колда= ну жен болэды.

1аксы дэстурд! жалгастыру, они халык арасына кен наскхат= тау - мектеп, мугал!мдер ужымыныц абыройлы борышы болмак.

Мугал!м - жас урпакка б!л!м мен тэрбие беруш! басты тулга. ?стаздыц жылы журект! болуы, жаксылык атаулыны !шк! жан жуйес1= мен сез!п кабылдай б!лу!, ез бойындагы сез1мд1, бер!к калыптас= кан кезкарасты окушы бойына дарыта 61лу уш!н ез халкынын эдет-гургшн, иг! дестурлер1н жаксы б!лу талабы туындап отыр. 9з хал= кынын салт-санасын, эдет-гурпын бойына с!Ripe б!лген устаз ез бойындагы касиетт1 жас урпакка жед1л,эр! эрл! ет1п жетк!зе ала= ды.

Мектепте салт-дэстурд! арнайы пэн рет!нде уйретумен катар сабактан тыс уйымдастыратын жумыстарды кешенд!, жУйел! турде жург1зу кажет. 9йткен1, баланы тэрбиелеу мэселес! унем! жУйел! гурде жург!з!лгенде гана ез натижес!н беред!» Бул тургыда еске=

рет1н жайт: тэрбие тек отбасында немесе мектеп кабыргасында гана енес, баланы коршаган влеуметт1к ортада да жуйел! турде жург1э!лу1 шарт.

Бала тэрбиелеуд1ц жогарыдагы жолдарын эр ата-анага, когам мушелер1не б1лд1ру уш!н мемлекетт1к бударалык-акпарат куралда= рын кен!нен пайдалану керек. Ол уш1н кальш квпш1л!кт1, галым= дарды, оныд 1ш1нде этнографтарды бул иг1л!кт! !ске квб1рек ка= тыстырган ти!мд1. Сонда гана максатты 1с жалпы хальщтык сипат= Ка ие болып, нэтижес1нде келес! гасырда ем1р cypln, ецбек етет ез халкын жан-тэн1мен суй1п, КУрметтейт1н жаца ногам КУрушы жастарды тэрбиелеудег1 когамдыц сураныс белг!л1 мелверде кана= гаттандырылатыны кумэнс1з.

Диссертацияньщ нег!зг1 мазмуны темендег1 жарияланган ецбектерде кер1н1с тапты:

1. 8бд1кер1м А. Казактардын сурган хумуужуулэх ез уламилалаас /Казак халкынык тэл1м=тэрбие нег1здер!/ //Хун болох багаасаа. -

1992, t'M, 51-55 б.б.

2. 8бд1кер1м А. Эдеп эл1ппес1 /Багдарлама. - влгий, 1992. -14 б.

3. Ы.Алтынсаринн1н педагогикалык 1л!мдер1н МХР казак мектепте= р!нде насихаттау барысы. "Ы.Алтынсаринн1ц тел1м=тврбиел1к мура= лары жэне каз1рг! мектеп мэселелерГ' атты ресггубликалык гылыми практикалык конференцияньщ баяндамалары мен хабарламаларыньщ гезистер!. Алматы: Рауан, Демеу, 1991, 17-18 б.б.

Збд1кер1м А. Монголиядагы казак мектептер!н$н оку=тэрбие 1с1нде халыктык тэл1м=тербце нег1здер!н колдэяу барысы жэне келешег! ,/Халык педагогикаоы мен психологиясы дэстурлер!н оку= гэрбие 1с1нде колдануы" атты гылыми практикалык конференцияеы= ид мат е риал дары. - Алматы, 1992 , 80-81 б.б.

0бд1кер1м А. Дэр1птей1к дзстурд! /Кемекш! КУрал. - влгий,

1993. - 25 б.

Эбд1кер1м А. Гэр булд хуухед кгмуужуулэх казак уламилал Ч Боловорол - 1993, И, 49-53 б.б.

7. Бейб1т X., Эбд1кер1м А. Халыктык психология - улттык мектеп эзег1 /"Казакстандагы <51л1м проблемалары: 6уг1н1 мен болашагы" з.тты гылыми практикалык конференцияныц материалдары. - Алматы,

[993 85-2£.б.Гылым /ЭЛшай/

' 1зденуш1

-2У-

Абдикерим лшай. иути организации учебно-воспитательной

работы на основе народной педагогики /из опыта начальных

классов казахских школ Ьаян-Ульгийского аймака Монголии/.

Актуальносто исследования вытекает из выдвинутых правител; ством Монголии задач повысить качество учебно-воспитательного процесса, сочетая требования современности к воспитанию молодежи с использованием ценных идей народной педагогики.

3 первой главе диссертации изложены теоретические к практические основы народной педагогики, закономерность ее развития. - г

Вторая глава посвящена формам л методам использования казахской народной педагогики в учебно-воспитательном процессе• начальной школы. Основная цель разработанной программы предмета "йэбука-здкки" - используя народной опыта воспитания, прививать детям этические нормы поведения, основанные на высоких морально-нравственнчх принципах. Ьрограмма прошла апробацию ь школах. О учетом элементов народной педагогики нами разработана и программа деятельности детской организации "лурагерлер" /наследники/.

Таким образом, введение в содержание предметов народной педагогики, изучение таких специальных предметов, как "Азбука этики" /I—У1 кл./, "казахские народные обычаи и традиции" ••' /Уи-Уш кл./, '".Сультура и цивилизация народов мира" /1Х-ХГ./, возрождение семейных школ, школы наставничества, народных "игр, праздников, пропаганда средствами массовой информации этнопсихологии и этнопэдагогики и т.п. - будут способствовать формировании молодого поколения с высоким духовно-нравственным потенциалом, способного поднять уровень общественного развития на качественно новую ступень.

AbchWerim Ashai

Th? ¿ays of organisation Teaching and Brining up Pupipis

on ;'e oases of pupliC pedagogics.

Tn-- ..'ays of organization The aching and Br 1 Ring up Pupils nr. rr-ft 9ai*is of oultural (natзonftl) Pedagogy, BAsed on the of the Баян-Ульгкнг-крй Pnvite School m Mongolia.

1 hn .»ivotance of the study is to represent the ашч of vongrbari government, thus to impove the quality of ^eanhmg process providing cultural input using impotant "i5.t";onal pedagogical ideas.

The first chapter gives theoreticai and practical information related national pedagogy, and its natuaral ievflopmsnt. Aincient educational system of Кагаоп people with its own principles related to national philosophy, ethics and >syohology.

The second chapter deals with forms and methods of lational Kazakh pedagogy used in educational process in the >riv;ie schools. The programm Азбуки зтккк designed to use mcI-. experiences of cultural education based on high moral >rinoiples. The programm for children "Мурагерлер" was les-;*ned taking into consideration some elements of national >ed;-.£:ogy. Finally, this research suggests the following ¡objects for schools containing some elements of national "»•¡ogcgy:

1. Basics of Ethics (Азбука этики) for I-V forms

2. Казахские народные обычаи и традиции (National Kazach и;-' uiiiS and Trad i t i ons) for 411 - VIII forms

3. C:'-ture and Civilisation of the people in the World Иу."ь:>ра и цивилизация народов мира ) for the pupils of IX-XI orms.

These subjects will provide family schools, national as.«s, holidays, media and ethnopedagogical and thr-i.-psychological information and so on will help to create i¿,;'ly educated young generations.