автореферат и диссертация по педагогике 13.00.01 для написания научной статьи или работы на тему: Социально-педагогические аспекты охраны прав детейв Республике Беларусь

Автореферат диссертации по теме "Социально-педагогические аспекты охраны прав детейв Республике Беларусь"

ГБОД • п, • • к

Мішстзрства адукацьи Рзспублікі Беларусь З МЛГі ІЯП? Нацыянальны інститут одукацьіі

УДК 37.014.15(476)+341.241.14-053.2(476)

БУБЕН- Станіслав Сямёнав^ч

САЦЫЯЛЬНА-ПЕДАГАПЧНЫЯ АСПЕКТЫ АХОВЫ ПРАВО? ДЗЯЦЕЙ У РЭСПУБЛ1ЦЫ БЕЛАРУСЬ

13.00.01 — агульная педагогіка

АУТАРЭФЕРАТ дьісертацьіі на саісканне вучонай ступені кандидата педагапчных навук

Мінск - 1997

Работа оыканана 9 Нацьшнальным інституце адукациі Міністзрства адукацьіі Рзспублікі Беларусь

Навуковы кіраунік — доктар педагагічншх навук,

прафесар В.У.Чзчат; -Ыавуковы кансультант——доктар ледагагічньюпкшук,—

прафесар К.У.Гаурылавец Афіцьійная апаненты — дохтар педагалчмых навук,

прафесар І.І.Казімірская; кандидат педагогічних павук,

. дацэнтТ.Л.Ляшчынская'

Аланіруючая арганізация — Гродзєнскі дзяржауны упіверсітзт

Абарона дысертацы» адбудззцца “8‘ мая 1997г. а 13.00 гадзіна на пасяджзині Савета Д 02.23.01 па абароно дысертацый на саісканна ву-чонай ступені доктара назуїс у Нацылнальным інституце адукацьіі Міністзрства адукацьіі Рзспублікі Беларусь па адрасу: 220004, .г.Мінск, сул.Караля, 16 (актааая зала, п.302).

. З дысертацыяй можна азнаоміцца у бібліятзцьі Нациянальнага інститута адухацьіі Міністзрства адукацьіі Рзспублікі Беларусь.

Аутарзферат разасланы ‘ 7 * коасавіка 1997г.

Вучоны сакратар Савета ф -

па абароно дысертацый 0/сїС^гХЛі*г В.У.Чзчат

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасиь тэмы даследаппння. Сучаснае сацьтльна-зканамічнао становішча у Рзспубліцьі Беларусь значна абзастрыла праблемы сям'і, сямейнага выхавання, сацыяльнай абароны дзяцінстоа, асабліпа дзяцей, якія засталіся без часовага ці пастаянкага сямейнага акружэцня, дзяцей з асаблівасцямі псіхічнага і фізічнага разоіцця. У той жа час рзарганізацьія структур кіравання прывяла да паслаблення функцый органа? аховы дзяцінства, паказала іх нлздольнасць ажыццяуляць дзяржау-нуга палітьжу у адносінах да дзяцей. Акрамя таго.ратьіфікацьія Рзспублікай Беларусь Канвенцьіі ААН аб правах дзіцяці, неабходнасць выканання яе важнейшых палажэнняу і артыкулау ставяць на парадак дня неабходнасць стварзння у краіне сацыяльна-прапавога і арганізацьійна-педагагічнага механізмау сацыяльнай абароны дзяцінства і забеспячзкня праооу дзяцей.

Неабходны новыя падыходы да вырашзння праблемы аховы правоу дзяцей у Рзспубліцьі Беларусь, стварэнне структуры і сютэмы работы органау аховы дзяцінства, педагагічньїх капектызау, устаноу адукацьіі, грамадскіх фарміраванняу па сацьіяльна-педагагічнай абароне дзяцінства, распрацоука заканадаучай і нарматыунай базы для зфектыунай абароны правоу дзяцей, стварэнне адукацыйных перадумоу для росту прававой культуры бацькоу і дзяцей, станауленне сі ста мы дзяржаунай падтрьімкі сем’яу і дзяцей, якія аказаліся у неспрыяльных умовах і экстрэмальных сітуацьіях.

У сувязі з адзначаным прыярытэтнае значэнне набывае доследование сацыяльна-педагапчных праблем аховы правоу дзяцей у Рзспубліцьі Беларусь.

Розныя аспекты гэтай злабадзённай праблемы закранаюцца у дас-ледаваннях філосафау, юрыстау, сацыёлагау, псіхолагау, педагогау, грамадскіх дзеячау пк айчынных (Я.Л.Каламінскі, А.І.Кочатау, У.Т.Кабуш, С.Д.Лапцёнак, М.1.Латыш, У.С.Ліпскі, А.І.Ляуко, А.А.Прохарау, Л.І.Смагіна, В.У.Чзчат, Т.Я.Чумакова, М.Г.ІОркевіч), так і замежных (М.А.Алемаскін, ІО.А.Арбатау, А.Г.Волкау, У.Л.Леві, А.Лапатка, М.І.Лісіна, А.А.Ліханау, B.C.Мухіна, Я.М.Рьібінскі, Д.М.Чэчот, З.К.Шнекендорф, В.А.Шэланкоу).

Даследаванні адзначаных вышэй вучоных уносяць зиачны уклад у распрацоуку важнейшых прынцыпау і падыходау да аказання горыдычнай і сацьіяльна-педагагічнай дапамогі сям’і, бацькам, дзецям. Аднак сучасная рэальнасць патрабуе распрацоукі больш грунтоуных усебаковых на-вуковых і сацыяльна-педагапчных падыходау да стварзння у краіне пзу-най сістзмьі работы органау кіравання, устаноу адукацьіі, сям’і, шырокай

грамадскасці па ахове правоу усіх катэгорый дзяцей, вырашзння праб-лемы сацыяльнага сіроцтва, вызначэння шляхоу, зместу і форм сацы-яльнай рзабілітацьіі дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця і інтзграцьіі іх у грамадства, шляхоу і сродкау сацияльна-псіхолага-педагагічнай падтрьімкі і дапамогі дзецям.якія аказалісп у зкстрзмаль-най сітуацьіі, вызначэння перспектыу далейшага развіцця дзіцячьіх інтзрнацкіх і спецыяльных устаноу. механізіуіау_иацьшнальнага~і — міжнароднага усынаулення, забеспячэння сям'ёй і граыадствам недатьїкальнасці асобы дзіцяці, абароны яго гонару і годнасці, развіцця міжнароднага супрацоуніцтва Рзспублікі Беларусь па праблемах аховы правоу дзяцей і шляхоу інтзграцьіі Беларусі у еурапейскае і сусватнае супольніцтва. ■

Актуальнасць адзначанай праблемы і яе недастатковая распраца-ванасць у педагагічнай навуцы і практычнай дзейнасці па сацыяльна-педагагічнай рабоце органау кіравання, устаноу адукацьіі і сацыяльных службау па ахове дзіцячьіх правоу вызначыл! выбар тэмы нашага дас-ледавання: “Сацьіяльна-педагагічньїя аспекты аховы правоу дзяцей у Рзспубліцьі Беларусь’.

Сувязь работы з буйньїмі навуковьімі праграмамі. тзмамі. Даследа-ванне выконвалася у рамках трох дзяржауных тзм-заказау Савета Міністра? і Міністерства адукацьіі і навукі Рзспублікі Беларусь: 1)’Раслра* цоука праекта Закона Рзспублікі Беларусь “Аб правах дзіцяці"(1992-1993гг.); 2)"Навукова-метадычныя аспекты зместу карзкцыйнай дапамогі дзецям з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця ва умовах інтзграванага навучання"( 1993-1995гг.); 3)"Сацыяльна-педагапчныя аспекты выхаван-ня у Рзспубліцьі Беларусь дзяцей, якія засталіся без бацькоускай апекі"( 1994-1996гг.).

Даследаванне адлюстроувае асноуныя прынцыпы, ідаі і папажзнні “Канцзпцьіі навучання, выхавання і падрыхтоую да жыцця дзяцей з -недахопамі у разумовым і фізічньїм развіцці у Рзспубліцьі Беларусь1^ 992г.), “Канцзпцьіі адукацьіі і выхавання у Бе-ларусі"(1993г.), “Канцзпцьіі рэформы агульнаадукацыйнай сярэдняй школы у Рзспубліцьі

Беларусь"( 1996г.).____________________________________________________

Аб'ект даследавання - аогажзацыйна-поактычная дзейнасць органа? кіравання, устаноу адукацьіі, грамадскіх службау і 3

фарміраванняу па абароне правоу дзяцей у Беларусі. .

Поадмет даследавання - структура дзейнасці дзяржауных органа? кіравання і грамадскіх службау і фарміраванняу, якая забяспвчвае зфек-тыуную абарону правоу дзяцей.

з

Гіпотзза даследавання. Калі будуць вызначаны структурныя элементы сістзмьі абароны право? дзяцей, якая стане адлгастроуваць специфіку праблем дзяцінства у Рзспубліцьі Беларусь, распрацаваны змест і метадычнае забеспячзнне падструктур гэтай сістзмьі, тады ство-рацца аб'ектыуныя перадумовы для задавальнення патрэбнасцей дзяцей у сацыяльнай справядлівасці, здаровым ладзе жыцця, самарзалізацьн сваёй індьшідуальнасці. Цэласны характар сютэмы абароны правоу дзіцяці забяспечыць стварэнне у Рзспублщы Беларусь шматступеньчатай структуры органа? кіравання, сацыяльна-педагапчных служба?, прававога механізма і дзяржаунай падтрьімкі сем'я?, якія выхоуваюць дзяцей. Важ-нейшым паказчыкам зфектьіунасці сістзмьі стане яе здольнасць выра-шаць праблемы сацыяльных сірот, дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця і дзяцей, якія аказаліся у зкстрэмальных жыццёвых сітуацьіях.

Мзта даследавання - распрацаваць важнейшыя канцэптуальныя і арганізацьійна-педагагічньїя падыходы да абароны право? дзяцей у Рзспубліцьі Беларусь і вызначыць зфектыуныя щляхі, умовы і сродкі іх рзалізацьіі. .

' Задачы даследавання:

1. Лрааналізаваць стан дзейнасці органау кіравання і устаноу сістзмьі адукацьіі па ахове правоу дзяцей у Рзспублщы Беларусь.

2. Абгрунтаваць прынцыпы, асно?ныя шляхі і сродкі сацыяльна-педагагічнай аховы дзіцячьіх правоу.

3. Акрзсліць канцэптуальныя падыходы да працэсау нацыянальнага і міжнароднага ?сынаулення.

4. Вызначыць найбольш эфектыуныя сродкі і формы інтзграцьіі у грамадства дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця.

5. Падрыхтаваць камплект нарматы?на-прававой дакументацьіі і рэ-камендацый для работнікау органау кіравання і устаноу сістзмьі адукацьіі, бацькоу і асоб, якія іх замяняюць, па рзалізацьіі право? дзяцей.

Метадалагічнай асновай даследавання з'явіліся навуковыя дактры-ны аб асяроддзі як фактары па?нацэннага псіхафізічнага развіцця дзіцяці; палажзнні гуманістьічнай педагогікі аб задавальненні фундаментальных сацыягенных патрэбнасцей дзіцяці як умовы для яго інтзлектуальнага і маральнага развіцця; палажзнні Канвенцьіі ААН аб правах дзіцяці, яе аксіялагічньїя падыходы да дзіцяці як найвышзйшай чалавечай каштоунасці і аб найлепшым забеспячзнні яго патрэбнасцей і інтарзса? ? якасці пер-шачарговай важнейшай функцьіі дзяржавы, сям'і і грамадства.

Пры распрацоуцы праблемы даследавання мы таксама абапіраліся на псіхолага-педагагічньїя тзорьіі, канцзпцьіі і палажзнні: псіхалагічньїя канцзпцьіі развіцця асобы (К.Абухоускі, Б.Р.Ана'нне?, А.Г.Асмола?,

Л.І.Бажовіч, Р.Берн, Л.С.Вьігоцкі, Б.Ф.Ломау, А.М.Лявонцьеу, В.М.Мясішчау, К.Роджзрс, С.Л.Рубінштзйн); педагагічния канцзпциі ви-хавання асобы (Ш.А.Аманашвілі, Ю.П.Азарау, Л.С.Макаранка, В.А.Сухамлінскі, С.Т.Шацкі); педагагічния папажзниі аб першачарговасці працзсау сацьіялізациі і выхавання асобы дзіцяці у сям'і як агульначала-вечым мікраасяроддзі жиццядзейнасці дарослых і дзяцей, аб узаемасувязі -сямЧ і-грамадстаа-у працэсе-выхавання,-лрая?ленн1 клопату аб дзецях,— стварзнні сютэмы мер па абароне іх правоу (А.Я.Багдановіч, Г.Гмайнер, Я.Корчак, П.Ф.Лесгафт, Я.А.Каменскі, М.М.Рубінштейн, В.А.Сухамлінскі, К.Д.Ушынсю, С.Т.Шацкі), аб рзабілітацьіі сем'яу і розных катэгорый дзя-цей, правядзєнні псіхатзрапіі у сям’і, пераадоленні стрэсау у бацькоу і дзяцей (А.А.Аладзьін, Я.Колухава, Й.Лангмейер, А.Я.Лічко, З.Мацейчэк

І.А.Фурманау, З.Г.Зйдамілер, В.В.Юсціцкі).

Спецьіфіка даследавання абумовіла выкарыстанне наступних мета-дау даследавання: вывучэнне і аналіз педагагічнай, псіхалагічнай, юры-дычнай, сацыялапчиай, медыцынскай літаратурьі; параунальна-супастау-ляльны аналіз зместу міжнародних канвенцый і дзклараций, заканадау-них і нарматыуных документа? краін Еуропы і свету (Германії, Даніі, ЗША, Нарвегіі, Польшчы, Фінляндиі, Швециі і інш.) і Рзспублікі Беларусь па ахове правоу дзіцяці, матэрыялау міжнародних і рзспубліканскіх семінарау, канферэнцый, курса?; мадзляванне дзейнасці саципльна-педагагічньїх структур социуму па ахове правоу дзяцей, збор і апрацоука статыстыч-ных даних, метад незалежних экспертных характарыстык, назіранні, ан-кетаванне, субяседаванне, педагагічни эксперимент.

Навуковая навізна атрыманих винікау заключаецца ва (у):

— раскрицці паняцця? “абарона правоу дзіцяці", “апякунская (приёмная) сям'я”, “дзіцячи дом сямейнага типу” (ДДСТ), “нациянапьнае і міжнароднае усынауленне";

— абгрунтаванні принципа?. асноуних шляхоу і сродкау дзейнасці органа? кіравання і устаноу адукациі Рзспублікі Беларусь па абароне право? розних категорий дзяцей;

— визначанні падыходау да гуманізациі жиццядзейнасці дзіцячих

■іятгр иацкіх-устансу;---------------------------------------------------

— вияуленні важнейших падыходау і напрамкау актьівізацьіі працзсау нацыянапьнага і міжнароднага усына?лення;

— визначанні упершыню мадзлі інтзграциі дзяцей з асаб-лівасцямі псіхічнага і фізічнага развіцця у грамадства. .

Практичная значнасиь атрыманих виніка? заключаецца у распра-цоуцы Нациянальнага плана дзеяння? па ахове правоу дзяцей на 19952000 гады у Рзспубліци Беларусь, визначанні зместу і форм дзейнасці

Нацыянальнай камісіі па правах дзіцяці і органау аховы дзпцінства; ва удасканаленні мєханізма нацыянальнага і міжнароднага усынаулення, укараненні найбольш зфектыуных сродкау і форм інтзграцьіі дзяцей з недахопамі псіхафізічнага развіцця у грамадство, а таксама сацыяльна-псіхолага-педагагічнай падтрьімкі і дапамогі дзецям, пкія аказаліся у зк-стрзмальных жыццёвых сітуацьіях; у падрыхтоуцы камплекта нарматыу-на-прававой дакументацьіі і рэкамендацый для прадстаунікоу органау кіравання, работнікау устаноу сістзмьі адукацьіі і бацькоу па рзалізацьіі правоу дзяцей у Роспубліцьі Беларусь, вьізначзнні канцэптуальных пады-ходау да інтзграцьіі Бєларусі у еурапейскае і міжнароднае супольніцтва па праблемах аховы правоу дзяцей.

Саиьіяльна-зканамічная значнасиь даследавання вызначаецца яго накіраванасцю на прафілактьічна-папєраджальньїя меры у адносінах да сем'яу і дзяцей з трупы рьізьікі, што дазволіць значна зменшыць бюд-жэтныя асігнаванні дзяржавы на утрыманне ? дзщячых інтзркацкіх установах дзяцей, якія аказаліся без сямейнага акружзння. Правядзенне са-цыяльнай рзабілітацьіі дзяцей з недахопамі псіхафізічнага развіцця, інтзграцьія іх у гра'мадства зменшаць сродкі на навучанне гэтай катзгорьіі дзяцей у спецыяльных установах інтзрнацкага тыпу і тым самым сэкано-мяць фінансавьія сродкі на дзяржаунуго падтрымку дзяцей-інвалідау і інших катзгорый дзяцей.

Асноуныя палажзнні дысертаиьй. якія выносяииа на абарону:

1. Структура органау кіравання і сацыяльна-педагапчных службау па ахове правоу дзяцей, якая уключае: 1) нацыянальную камісію па ахове правоу дзіцяці; 2) аддзелы (сектары) па ахове дзяцінства ? абласных, раённых, гарадскіх органах кіравання адукацыяй; 3) спецьіялізаваньїя суды па справах непауналетніх; 4) службы сацыяльных педагогау і сацыяльных работнікау у мікрараене горада (населенага пункта); 5) установы для ды-ягнаставання адхіленняу у псіхафізічньїм развіцці дзяцей і арганізацьіі карзкцьійна-рзабілітацьійнай работы з імі; 6) нацыянальны цэнтр усынаулення.

2. Сістзма мер па вырашэнню праблем сацыяльнага сіроцтва: фарміраванне новага погляду на сям’ю як сацыяльную каштоунасць; праг-рама дапамогі няудалым сем'ям і сем'ям з групы рьізьікі; канцэптуапьныя падыходы да развіцця сацыяльна-педагапчных службау дапамогі дзецям і сем'ям, што выхоуваюць дзяцей, дзецям, якіх пакінулі бацькі;.стварзнне дзяржаунай праграмы павышзння педагагічнай культуры бацькоу; развіцц§ інстьітутау апякунскай (прыёмнай) сям’і, дзіцячьіх дамоу сямейнага тыпу, дзіцячьіх вёсак, усынаулення; дзцзнтаралізацьія і разбуйненне дзіцячьіх інтзрнацкіх устаноу, максімальна набліжаньїх да сямейнага укладу жыцця.

3. Канцэптуальныя прававыя I сацыяльна-пахолага-педагапчныя падыходы да нацыянальнага I м1жнароднага усынаулення: 1) пастаноука штарзсау I патрэбнасцей дз1цяц1 у цзнтр увап; 2) прыярытзтнасць право? дзяцей на 1х догляд I выхаванне у сямЧ б1ялапчным1 бацькам1 ц1 родз1чамм.З) магчымасць усынаулення жшыьй людзьм! пры адсутнасц! догляду I выхавання дзяцей на пастаяннай аснове у сямМ бацькоу \ родзмау; 4) альтзрнатыунасць м1жнароднага усынаулення пры умове, што у сааёй

"краше усынауленне~дз!цяц| немагчыма.

4. Аргажзацыйна-педагапчны мехашзм штэграцы1 дзяцей а

асабл1васцям! псЫаф!з!чнага развщця у грамадства 1 мирасоцыум з улшм рэпянальных умоу, сацыякультурных традыцый, звычаяу 1 экспериментальная мадэль жтэграванага навучання гзтых дзяцей, сфаваная на за-давальненне 1х адукацыйных \ асобасных патрзб у астэме звычайных агульнаадукацыйных устаноу (класы 1'нтзграванага навучання, спецкласы у агульнаадукацыйнай школе, спецшколы у гарадсмх; раёнмых цэитрах, трупы для карзкцыйна-педагапчнага кансультавання дзяцей у сельсюх школах, Ыдывщуальнае навучанне на даму). •

5. Спецыф1чныя шлях! \ формы сацылльна-лахолага-педагапчнай падтрымю I дапамоп дзецям, яюя аказалюя у экстрэмальных жыццёвых атуацыях: а) часовыя прыёмныя семЧ; б)часовыя рэпянальныя прытули I дамы, службы, цэнтры тэрмЫовай сацыяльна-пахолага-педатапчнай дапамоп розным катэгорыям дзяцей: дзецям з сем’яу, дзе бацью зло-ужываюць алкаголем 1 наркотыкам1; дзецям, яш пражываюць на забруд-жаных тзрыторыях у вынку аварьи на Нарнобыльскай АЭС; дзецям з трупы рызьш.

Асабюты уклад саюкальжка заключаешь 0 (ва1:

1) ангШзе фшасофскай, педагапчнай, пс!халалчнай, юрыдычнай, са-цыяльнай, медыцынскай лггаратуры; 2) падборы эксперыментальнай базы для даследавання; 3) лравядзенж вопытна-зксперыментальнай работы; 4) удзеле у распрацоуцы камплекта нарматыуна-прававой дакументацьй I рэкамендацый для органа? юра ван ня \ работжкау устаноу сютэмы адукацьн ! бацько? па рэал1зацьп право? дзяцей (Нацыянальнага плана ■дзеянняу па ахивй право? дзяцей на 1995-2000 гг., палажэнняу ао нацы-янальнай камюп па правах дз1цяц11 органах аховы дзяцшства у Рэспубл1цы Беларусь, аб апякунскай (прыёмнай) сямЧ, раздзела? анаппычнага дак-лада “Стан дзяцей у Рэспубл1цы Беларусь", двух кацыянальных да клада? для Аргажзацьн Аб’яднаных Нацый 1шш.; 5) правядзенж аргажзацыйна-метадычнай работы па апрабацьл I ?караненж палажэнняу \ вышка? даследавання ? практычную дзейнасць органа? юравання I ?станоу адукацьн.

Даследаванне з’яуляецца вьінікам шматгадовай вопытиа-педагагічнай (1968-1983гг.) і эксперыментальнай (1988-1997гг.) работы у Беларусі, у якой удзсльнічала 190 інспектора? па ахово дзяцінства, 23 бацькі-вьіхавацелі ДДСТ, 6,8 тыс. апякунскіх (прыёмных) сем'лу, 14,1 тыс. сацыяльных сірот, якія уладкаоаны у сям'ю, 140 педагога? і 1,5 ть;с. дзяцей з 70 класау інтзграванага навучання. У экспериментальным (Гомельская вобласць) і кантрольиым (Брзсцкая вобласць) рзгіонах удзельнічалі адпавєдна 39 і 25 інспектора? па ахове дзяцінстоа, 2 і 2 бацькі-вьіхавацелі ДДСТ, 1,1 тыс. і 0,7 тыс. спякунскіх (прыёмных) сем’-яу, 2,5 тыс. і 1,6 тыс. сацыяльных сірот, уладкаваньїх у сям'ю, 25 і 16 дзіцячьіх інтзрнацкіх устаноу, 54 і 36 іншьіх устаноу адукацьіі, 13 і 4 класы інтзграванага навучання дзяцей.

Эксперымент бы? звязаны з даследаваннем праблем уладкавання і внхавання дзяцей-сірот і дзяцей, якія засталіся без апекі бацькоу, у апякунскія (прыёмныи) сем'і; спецьіфікі інтзграванага навучання дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага рззвіцця; стварзння і функцыянавання органау аховы дзяцей у Рзспубліцьі Беларусь. .

На першьім'(папярзднім) этапе (1988-1991гг.) праходзіла вывучзн-не і аналіз літаратурьі па тэме даследавання, вызначаны мэта, гіпотзза і задачы; ішло параунаучае вывучэнне нарматыуна-прававой дакументацьіі і канкрзтнага вопыту работы пэуных органау і устаноу па ахове право? і інтарзса? розных катэгорый дзяцей у замежных країнах і у Беларусі, механізма функцыянавання гэтай аховы. •

Другі (стваральны) этап (19Э2-1993гг.) уключау распрацоуку камп-лекта нарматыуна-прававых документа? і матэрыялау, канцэптуальных па-дыходау да ажыццяулення работы у адпаведнасці з асноунимі палгикзннямі канцзпцьіі сацыяльна-педагапчнай абароны дзяцей. .

На трзцім (правяраючым) этапе (1994-1996гг.) з дапамогай “зраза?” (аналізу анкет, апьітальнікау, матэрыялау праверак, дзеннікау педагога? і выхавацеляу, пісьмау, паведамленняу, запіса? і малюнка? дзяцей і да т.п.) вывучалася дзейснасць нова?вядзення?, праходзіу аналіз і рабіліся адпаведныя карэктывы у езцыяльна-педагапчным эксперыменце і у канк-рэтнай рабоце па абароно дзіцячьіх правоу і інтарзса?.

Чацвёрты (заключны) этап (1996-пач.1997гг.) уключа? экспертную ацзнку сацыяльна-педагапчных аспекта? дзейнасці па абароне право? цзяцей у Рзспубліцьі Беларусь з удзелам айчЫнных і замежных ;пецьіялістау (педагога?, сацыяльных педагога? і работніка?, сацыяно-мау, практычных псіхолага?, юрыстау, медыка?, работніка? сістзмьі здукацьіі).

Агшабацын вьжікау даследавання ажыццяулялася у працзсо:

— падрихтоукі заканадаучых, нарматыуных і метадычных матзрьш-лау для рзалізацьіі Канвєнциі ААН аб правах дзіцяці і Закона Рзспублікі Беларусь “Аб правах дзіцяці”;

— виетупленняу з дакладамі і паведамленнямі на міжнародних і рзспубліканскіх навукова-практычных канферзнцыях, семінарах і курсах “Прымяненне Канвєнциі ААН аб правах дзіцяці: пошукі альтзрнатыуных сямейиихрашзнняу для кінутьосбацькаиідзяцой ці якій знаходзяцца пад такой пагрозай” (Сафія, 1992),"Сацыяльная работа з дзецьмі, бацькі якіх злоужьісаюць алкаголем’ (Стакгольм, 1994),°Сацияльная палітика па абароне грамадзян, у тьім ліку дзяцей, у Швециі і країнах ПауночнаП Еуропи’ (Стакгольм, 1995),”Праблеыы рзалізацьіі Канвєнциі ААН аб правах дзіцяці" (Вільнюс, 1998),'Сацыяльна-п2дагапчныя і праваиьт аспекты абароны дзіцяці у святле Канвєнциі ААН і Закона Рзспублікі Беларусь “Аб правах дзіцяці" (РПЛ “Зубраня", 1994), рзспубліканскім круглым стале “Абарона правоу дзяцей і здароуе дзяцей" (Мінск, 1996);

— лублікацьій у рзспубліканскіх перыядычных виданнях і сыступлан-нях па тзлебачанні і радыё (ад 5 да 10 штогод).

Апублікаванне вьінікпу даследавання. Асноуныя ідаі даследавання знайшлі адлюстраванне у публікацьіях аутара (2 раздзелы у кнігах, 1 раз-дзел у Пярвічньїм перыядычным дакладзе Рзспублікі Беларусь аб ажьіццяуленні палажзнняу Канвєнциі ААН “Аб правах дзіцяці” для Камітзта Арганізациі Аб’яднаных Наций па правах дзіцяці. 4 артикули, 1 тззісьі).

Структура і аб'ём дьісептаиьіі. Дисертацыя складаецца з уводзін, доух глау і додатка. Поуны аб'ём дысертациі складає 173 старонкі, куди уоаходзяць 18 табліц. спіс 181 криніци на рускай, беларускай і англійскай мовах на 13 старонках. Дадатак займає 27 старонак (6 дадаткау).

Асноуны змест дьісептаиьіі

Ва уводзінах абгрунтавана актуальнасць даследавання, вызначаны аб'ект, прадмет, гіпотзза, мата, задача, метадалагічная аснова, раскры-ти павуковая навізна, практичная і сацияльна-зканаміная значнасць, аха-рактаризавани метади даследавання, раскрыты асноуныя палажзнні, якія вынесены на абарону.

- /п5ршмі?*ДіимО~Сици,йЛиив-Гірииоонд і аргаииацьииы-падагш Ыныя механізми абароны лрасоу дзяцей у Рзспубліци Беларусь* раскрываец-ца сутнасць Канвєнциі ААН аб правах дзіцяці як сажнейшага гумашстычнага дакумента цивілізаванага чалавецтва канца XX стагод-дзя, што гарантує асаблівую абарону і выхаванне дзяцейу свеце, забяс-печвае іх выживание, развіцце і актыуны удзел у грамадстве. Канвенцыя ААН визначає галоуныя канцзптуальния падиходы да гуманнага ииха-

вання: прыярытэт штарэсау асобы дзіцяці над інтарзсамі дзяржапы; права дзіцпці на поунае раскрыццё сваёй індьшідуальнасці; права жыць і гармакічна развіоацца у сям’і і сямейным акружзнні; праяуленне асобага слопату да дзяцой, якія аказаліся у зкстрзмалиой ^аіицесзіі сітулііьіі; інтзграцьія у грамадства дзяцей-інвалідау і дзяцсй з псаблівасцямі псіхафізічнага развіцця. . .

У главе разглядаецца псіхолага-педагагічньї механізм забеспя-чэння права дзіцпці на паунацзннае развіцце яго асобы і псіхалагічнас здароуе. У якасці перадумоу паунацзниага развіцця дзіцяці выдзеле-ны: станоучае змацыянальнае самаадчуванне, камфортнасць жыцця, задавальненне фундаментальных патрэбнасцей. Сям’я разглядаецца пк інститут першаснай сацьшлізацьіі і як роднаснао згуртаванне высо-кай рэферэнтнай значнасці для дзпцей. У працзсе аналізу матзрып-лау даследаванняу выяулены прырода і фактары асобаснай дэпрывацьй дзяцей, сацыяльнай дззадаптацьіі, функцый псіхолага-педагагічнай падтрьімкі дзяцей і сем'яу.

У главе раскрыты асноуныя напрамкі работы органау дзяржаунага кіравання па сацыяльнай абароне дзяцей у Бларусі у 70-пач.90-х гг.:

1) рзалізацьія палажзнняу пастаноу урада Беларусі па праблемах сям'і, мацярынства, дзяцінства; 2) распрацоука заканадаучых актау і нар-матыуных дакументау, якія вызначаюць юрыдычнуга аснову для абароны правоу дзяцей; 3) стварзнне на іх аснове органау апекі і папячыцель-ства. 4) уладкаванне дзяцей, якія засталіся без апекі бацькоу, у дамы дзіцяці, дзіцячьія дамы і агульнаадукцыйныя школьї-інтзрнатьі; 5) развіцце^ з сярздзіньї 60-х гадоу сеткі.школ-інтзрнатау для дзяцей з недахопамі разумовага і фізічнага развіцця; 6) узмацненне у канцы 80-х гадо^ увагі да дзіцячьіх інтзрнацкіх устаноу, аптьімізацьія норм напауняльнасці дзяцей у класах школ-інтзрнатау, атзстацыя кіраунікоу гэтых устаноу, пад-рыхтоука выхавацеляу, увядзенне пасад псіхолага, музыкальнага кірауніка, правядзенне паглыбленых медьїцьшскіх аглядау дзяцей і да т.п.; 7) стварзнне дзіцячьіх дамоу сямейнага тыпу.

Вывучзнне паказвае, што усю намечаную у гэты перыяд сістзму работы па сацьіяльна-педагагічнай абароне дзяцей давесці да якаснага вьініку не удалося.

У главе адзначаецца, што педагагічньї аспект у кірауніцкай дзейнасці па абароне дзяцінства амаль не распрацаваны у Беларусі. Аддзелы народной адукацьіі выканкамау Саветау дэпутатау не ініцьііравалі прапано-вы па фарміраванні навукова-метадычнага забеспячзння выхаваучага пра-цзсу у дзіцячьіх дамах і школах-інтзрнатах, удасканаленні форм іх сувязі з вьішзйшьімі і сярзднімі навучальньїмі установамі. Вьінікам гзтага стала

адсутнасць у спецкурсах па псіхалогії і педагогіцьі праблем фарміраваньл шдьтідуальпасці дзіцяці ва умовах дзіцямьіх інтзрнацкіх устаноу эшзадычнасць вучэбных практик на базе дзіцячьіх дамоу і школ-інтзрнатау’ адсутнасць цзласнзи канцзпциі фарміравання педагагічнай культуры 5 будучых бацькоу. >

У канцы 80-х гадоу у Беларусі стала мяняцца політичная і сацыяль-на-зканамічная сітуацьт, адбывацца стьілійньія працэсы і з'яоы якія не-

'атыуна угільївалі на сямЧогСтановГшчгГрозныхкатэгорый дзяцей рззка”

пагсршылася. Аналіз статистичних даних сведчыць аб прапуленні нега-• ыуных тзндзицьіи у становішчи і развіцці дзіцячага насельніцтва Беларусі (яго агульная колькасць на пачатак 1996г. склала 2673 тис. ва узросце ад нараджзння да 18 гадоу): памяншзнне агульнай колькасці дзяцей ( у 1934 г. на 41.8 тыс., у 1995г. яшчз на 49,6 тыс.); павелічзнне дзяцєй-сірот . дзяцей якія засталіся без апекі бацькоу (у 1994г. іх налічвалася 15.5 тыс., у 1995г,- 17.5 тыс.,у 1996г.-20.1 тыс.); рост колькасці дзя-цеи. якія нарадзшіся па-за шлюбам ( у 1995г. - 13,3 тыс.); пагоршанне стану здароуя (у 1995г. зарзгістравана 4227,7 тыс. захварванняу дая-цей), павелічзнне дзяцей з недахопамі псіхафізічнага развіцця (хожнае дзевятае Дзіця країни); рост колькасці дзяцей-інвалідау (у 1994г - 18 5 тыс.. у 1995г. - 20.5 тыс.). ’

Вызначэнне гзтих і інших тэндэнцый у станоаішчьі дзяцей сведчыла аб неабходнасц. стварзння прававога і сацыяльна-педагалчнага мехамізма абароны дзяцінства. Асновай гзтага механізма стау распрацаваны намі у

2,СиГі^аі^ГГГа КаЛЄКТЬШУ ЗЗК0Н Р°Спублікі Беларусь “Аб правах дзіцяці (1993г.), які прадугледжвае збалансаванасць прававой. саци-

яльна-зканамічнаи^ псіхолага-модика-педагагічнай дапамогі дзецям роз-

ньи категории па умовах їх жьіццядзейнасці у сям’і (у тим ліку прыём-

наи), грамадстве. шматлікіх неспрыяльных і экстрэмальных сітуацьіях.

У вышку экспериментальной работы была створана асноуная зака-надауча-нарматыуная база, праведзены сацьшльна-ледагагічішя і аргашзацыина-практычныя меры і ыерапрыемствы: распрацаваны і паз-тапна ажыццяуляецца Нацыянальны план дзеянняу па ахове право? дзя-цей „а ,99.-2000 гг, »юдм„„ с„0цы„„ь„ы курс ‘Праш, иЛ? уXX -шадуищииних-икояахгтізіцячих інтіфнацкіх установах, прафесійна-' тэхн.чных вучилішчах, у праграмь, падрихтоукі і лерападрихт^і педагапчных . юрыдычных кадрау у вышзйшых і сярздніх специальных

‘НСТЬ)ТуТах пеРападРихтоукі работнікау адукацьіі. Важнейший канцзптуальныя падыходы да зместу курса заключаюцца у тим што пра-

ГГГГ СВаб0ДЫ ДЗЯЦ8Й’ ЯК 15сІХ людзей; а) уласціаи ім ад нарад, жзння, б) з яулягацца неад'емнаЙ уласцівасцю асобы і састауной часткай

грамадства; в) уяуляюць сабой гуманістьічньї ідзал, да дасягнення пкога імкнецца кожная асоба і краіна у цзлым; г) прадстауляюць унікальньї феномен і найоялікшуга каштоунасць сусвстнай культуры і цьівілізацьіі.

Дзейсньїмі шляхамі і формамі сацьіяльна-педагагічнай абарсны дзя-цей-сірот'і дзяцей, якія засталіся без бацькоускай апекі, з'яуляюцца: 1) апякунскія (прыёмныя) ссм'і; 2) дзіцячьія дамы сямейнага тыпу; 3) иация-нальнае і гліжнароднае усьжауленне; 4) імтзграцьія у грамадства дзяцей-інвалідау і дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічпага развіцця; 5) гуманізацьія жьіццядзейнасці дзяцей у дзіцячьіх інтзрнацкіх установах; 6) сацыяльпа-псіхолага-педагагічная дапамога і падтрымка дзяцей, якія аказалісл у зк-стрэмальных жыццёвых сітуацьіях.

У другой главе “Гуманізацьія сацыяльнай палітьікі і арга-нізацьійна-педагагічнай дзейнасці органау і устаноу адукацьіі у адносінах да сям’і і дзяцей у Рзспубліцьі Беларусь” акрзсліваюцца асноуныя напрамкі, сродкі і формы дзяржауна-прамадскай падтрьімкі сям'і і дзяцей; раскрываюцца і г.бгрунтоуваюцца важнейшыя падыходы да выхавання дзяцей у алякунскіх (прыёмных) сем'ях і дзіцячьіх дамах сямейнага тыпу, нацыянальнага і міжнароднага усынаулення, інтзграцьіі у грамадства дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічпага развіцця, гуманізацьіі жьіццядзейнасці дзяр-жауных дзіцячьіх устаноу, міжнароднага супрацоуніцтва па п раб лемах аховы правоу дзяцей.

Асноуньїмі напрамкамі дзяржауна-грамадскай і арганіза-цьійнапедагагічнай дзейнасці па рзалізацьіі слцняльных праблем ■ дзяцінства з'яуляюцца: фарміраванне повага светапогляду на сяи’іо як найбольш спрыяльнае мікраасяроддзе для паунацзннага развіцця і вы-хавання дзяцей; ажыццяуленне на усіх узроунях мар па сацыяльиа-зканамічнаму і псіхолага-педагагічнаму забеспячзннк} усіх сег-і’яу, якіп маюць дзяцей; стварзнне сістзмьі дадатковых мер для няудалых сем'яу з групы рьізьікі; развщцё сацьіяльна-педагагічньїх службау для оказания канкротных паслуг дзецям і сєм'ям, якіл выхоупагоць дзяцей; забеспя-чэнне сістзмьі альтзрнатыуных рашзнняу на кар'ысць дзяцей, кінутих бацькамі; стварзнне адзінай сістзмьі дзіцячьіх інтзрнацкіх устаноу, іх дзцзнтралізацьія-і разбуйненне; распрацоука комплексу сацыяльна-зканамічньїх, прававых, медьїка-псіхолага-педагагічкьіх мер для стрымання росту колькасці дзяцей-інвалідау і дзяцей з недахопамі разумовага і фізічнага развіцця. • •

Дзейсньїмі формамі уладкавання дзяцей, якія засталіся без бацькоускай апекі, у канцы 00-90-х гг. сталі апякунскія (прыёмныя) сем'і, дзіцячьш дамы сямейнага тыпу, дзіцлчьія вескі. Кантынгент дзяцей, улад-каваиых у сям’ю /апякунскія сєм'і і дзіцячьія дамы сямейнага тыпу, усы-

науленне/ пастаянна узрастає і перавышае колькасць дзяцей, якія уладкаваны у дзіцячьія інтзрнацкія установы (гл.табл.).

Асаблівасці функцыянавання апякунскіх (прыёмных) сем'яу і дзіцячьіх дамоу сямейнага тыпу: поунае дзяржаунае забеспячэнне дзяцей да за-канчэння імі навучальнай установы і працауладкавання; распаусюджанне на дзяцей ільгот, устаноуленых заканадауствам для дзяцей-сірот і дзя-цей, якія засталіся без апекі бацькоу і оыхоуоаюцца улзіцячьіх_інтзрнацкіх_ установах; выплата заработай платы і залічзнне педагагічнага стажу баць-кам-выхавацелям дзіцячьіх дамоу сямейнага тыпу; магчымасць устанау-лення кантактау дзяцей з родньїмі (біялагічнимі) бацькамі пры умове, калі гэтыя кантакты не супярэчаць інтарзсам дзяцей; магчымасць вяр-тання дзяцей у сям’ю біялагічньїх бацькоу. ■

Табліца

Кантынгент дзяцей, якія засталіся без бацькоускай апекі і уладкаваны у сям'ю /апякунскія сем'і, дзіцячьія дамы сямейнага тылу, усынауленне/ у 1992-1996 гг.

Гады Выяулена дзяцей,якія засталіся без бацькоускай апекі 3 іх уладкаваны у сям’ю, у тым ліку у

апякунскія (прыёмныя) сем'і Д31ЦЯЧЫЯ дамы сямейнага тыпу усынов- лены % уладка- вання усяго

1992 2546 1045 13 231 50,6

1993 2608 1073 10 245 50,9

1994 3714 1709 16 , 329 55,3

1995 . 4006 1759 3 261 50,8

іуУь 483Ь ' 2'Ш 8 . 250 52,7

У сістзме сацьіяльна-педагагічнай абароны дзяцей адраджаецца міласзрная традыцыя беларускага і іншьіх народау па усьінауленні кінутьіх бацькамі дзяцей (з 1990 гіа 1996 гг. грамадзянамі Рзспублікі Беларусь усыноулена 3726 дзяцей, замежньїмі грамадзянамі з Бельгіі, Даніі, ЗША,

Італіі, Малдовы, Расіі, Украіньї, Швецьіі, Зстоніі - 2*12). У аснову прававо-га і арганізацьійна-педагагічнага механізма усынаулення дзяцей лаклад-зени такія канцэптуальныя падыходы: 1) пры усинауленні трэба кірасацца толькі інтзрзсамі дзіцяці; 2) прыярытэтнае права на догляд і выхапание дзяцей застаєцца за біялагічнимі бацькамі; 3) пры адсутнсці догляду і выхаааннп дзіцяці у яго асабістай сям'і іх забяспечваюць родзічьі; 4) усынауленне магчыма толькі у тым вьіпадку, калі адсутнічагаць неабходны догляд і пыхаванне Дзіцяці на пастаяннай аснопе у сям'і родзічау; 5) міжнароднае усынауленне разглядаецца у якасці альтэрнатывы толькі тади, калі усынауленне дзіцяці у сваёй краіне немагчыма.

Асноуныя задачы і функцьіі Нацыянальнага цзнтра усынаулення: ства-рэнне банка даных аб дзецях, якія засталіся без бацькоускай апекі і могуць быць уладкаваны у сям'ю праз усынауленне; стварзнне банка даных аб кандидатах за усьінавіцолі; псіхолага-педагагічная, медыцынс-кая і празавая падрыхтоука кандыдатау ва усьінавіцелі і проблемах выха-вання прыёмных дзяцей; правядзенне канферэнцый, семінарау, курсау, нарад па праблемах усынаулення; контроль і аналіз працзсу адаптацьіі дзяцей у прыёмных сем'ях; арганізацьія і каардынацыя дзейнасці мясцо-вых органау аховы дзяцінства па усьшауленнга; арганізацьія супрацоуніцтва з іншьімі краіномі па питаннях усынаулення.

Актуальным напрамкам аховы лравоу дзяцей з'яулпецца інтзгрпцип у грамадства дзяцей-інвалідау і дзяцей з асаблігзасцпмі псіхафізічнага развіцця, у лрьіватнасці імтзграванае навучанне готых дзяцей. Экспериментальная мадзль інтзграванага навучання уклю'іае некалькі звёнау: 1. Класы інтзграванага навучання з напауняльнасцю не больш 20 дзяцей.

2. Спецыяльныя класы у агульнаадукацыйнай школе з напауняльнасцю ад 6 да 12 дзяцей у залежнасці ад профілю і цяжкосці парушзнняу. 3. Карзкцьійна-педагагічнае кансультаванне ва умовах сельскай агульнаадукацыйнай школы ностаунікам-дзфектолагам. 4. Спецыяльныя школы у гарадах, раённых цэнтрах з невялікім кантынгентам вучняу ( да 100 чалавек). 5. Спецыяльныя ижольмнтэрнаты для навучання дзяцей, якія ма-юць сур’ёзныя парушзнні у разумовым ці фізічньїм развіцці. 6. Індьізідуапьнзе навучанне дома у сямейных абстаьінох усіх без выключения дзяцей з цгіж?«і парушзннямі у псіхафізічньїм развіцці. „

Эфектыунасць дзейнасці усіх звёнау інтзграванага навучання дзл-цей патрабуе адкрыццп у кожным рэпёне сеткі дыягнастычна-рзабілітацьійньїх устаноу, адным з алтымальных варыянтау з’яуляецца дьіягностьїка-рзабілітацьійньї цэнтр з такімі функцьіямі: 1) сваечасовае выяуленне і ранняя дыягностыка псіхафізічнага развіцця дзяцей, ства-рзнне банка даных; 2) аказанне ім аператы^най карэкцыйнай дапамогі;

_ 3) ажыццяуленне мер па сацьіяльна-педагагічнай. псіхалагічнай і меды-цынскаи рзабілітацьіі дзяцей-інвалідау; 4) правядзенне псіхолага-педагагічнай дьіягностьікі з мзтай вырашэння гатоунасці дзяцей даш-кольнага узросту да навучання у школе; 5) аказанне псіхолага-педагапчнаи і лячзбна-аздарауленчай дапамогі дзецям, якія пацярпєлі ад аварьи на Чарнобыльскай АЭС і якія жывуць на забруджаных радьіянушдамі тзрыторыях; 6) кансультаванне і інфармацьійнае абслу-гоуванне бацькоу, педагога у, насельніцтва.

Абароне правоу садзейнічае гуманізацьія жьіццядзейнасці дзяцей у дзіцячьіх дзяржауиых установах. Яна включає; а) стварзнне у кожнай інтзрнацкаи установе умоу і стылю адносін, набліжаньїх да сямейных; б) забеспячэнне працэсу сумеснага выхавання братоу і сясцёр у адной дзщячаи установе; в) стварэнне спрыяльных умоу для развіцця |ндыв1дуальных схільнасцей, здольнасцей, талемтау дзяцей; г) устанау-ленне добразьічлівьіх, даверлівьіх, паважлівьіх адносін і зносін паміж дзецьмі, настаунікамі, вьіхавацелямі, супрацоунікамі дзіцячай установу забеспячэнне права дзяцей на абарону яго гонару і годнасці, недаты-кальнасць асобы, абарону ад фізічнага і псіхічнага насілля і жорсткасці-Д) дзцзнтралізацьія і разбуйненне інтзрнацкіх установ. *

Дзейсньїмі сродкамі і формамі сацьіяльна-псіхолага-педа-гагічнай падтрьімкі і дапамогі дзецям, якія аказаліся у экстрэмальных жыццё-вых сітуацьіях, становяцца: стварэнне у кожным рэпёне сеткі невялікіх дзіцячьіх прытулкау, дзіцячьіх дамоу, часовых приёмных (фостзрскіх) сем яу; сістзматьічнае правяДзенне аздараулення дзяцей у спалучзнні з мерамі па їх псколага-педагагічнай рзабілітацьіі; ажыццяуленне уліку сем яу і дзяцей з трупы рьізьікі; аказанне сацьіяльна-псіхолага-педагагічнаи дапамогі дзецям, якія знаходзяцца 5 пастаянным кантак-це з бацькам., што злоужываюць алкаголем і наркотьїкамі; арганізацьш тзлефонау даверу, службау тзрміновай псіхолага-педагагічнай дапамогі; гумажзацыя дзейнасці выхаваучых устаноу для дзяцей з асацьіяльньїмі паводзінамі і інш.

Па праблемах аховы дзіцячьіх правоу і інтарзсау міжнароднае супрацоуніцтва Беларусі праходзіць у такіх накірунках: правядзенне су-„мєсньїх-сімшзіуиаут-га+іферзнций.-семімарау; курс'аугкансультацьш; аду~-кацьія, прафесшная падрыхтоука, саць.яльна-псіхолага-педагагічная рзабілітацьія дзяцей-інвалідау і дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, їх інтзграцьія у грамадства; лячзнне і аздарауленне дзяцей-міжнароднае усынауленне. ’

Эксперыментальная праверка распрацаванага комплексу прававых сацыяльна-педагапчных і аргашзацыйна-практычных мер па абароне пра ’

воу дзяцей пацвердзіла гіпотззу даследавання, дала станоучьш вьінікі як у вопытна-зксперыментальных регіонах, так і 5 цэлым па Рзспубліцьі Беларусь.

Асноуныя якасныя паказчьікі вопытна-зксперыментальнай работы: узрастанне кампетзнтнасці і прафесіяналізму работнікау аддзелау аховы дзяцінства; аператыунасць у арганізацьіі і каардьінацьіі дзейнасці па вы-кананню Закона "Аб правах дзіцяці’ і Нацыянальнага плана дзеянняУ па ахове правоу дзіцяці на 1995-2000 гг.; укараненне разнастайных шляхоу і форм вывучэння Закона ”Аб правах дзіцяці" ва Установах адукацьіі; актьівізацьія работы па аказанню карзкцьійна-рзабілітацьійнай дапамогі дзецям з асабліаасцямі псіхафізічнага развіцця па месцы жыхарства.

З важнейшых колькасных паказчыкау вызначаецца рост ліку уладка-ваных у сям'ю дзяцей, што засталіся без бацькоускай апекі: у 1993г. з 2508 дзяцей 50,9% уладкаваны у сям’ю і 47,16% - у дзяржауныя Устано-вы; у 1994г. суадносна 55,31% і 43,7%; у 1995г.-50.5% і 46,18%, у 1996г.-52,7% і 44,1%. ■

Праведзеныу 1991-1996гг. сацьіяльна-педагагічньї эксперимент па стварэнню у Беларусі інстьітута апякунскай (прыёмнай) сям’і паказау пго дзейснасць. Колькасць дзяцей у гэтых сем'ях з года у год расце: 1991г.

- 3115, 1993г. - 4782, 1995г. - 6950, 1996г. - 8211.

В Ы В А Д Ы

1. У вьініку адсутнасці дзейснага прававога і сацыяльна-педагапчнага механізма па абароне дзяцінства у канцы 80- пач.90-х гадоУ сталі праях?-ляцца негатыуныя тзндзнцьіі у становішчьі і разоіцці дзіцячага насельніцтва Беларусі ва узросце ад нараджзння да 18 гадоу: па^яншзнне агульнай колькасці дзяцей, павелічзнне колькасці дзяцей-сірот і дзяцей, якія засталіся без апекі бацькоу, дзяцей-інвалідау, дзяцей з недахогиші ра-зумовага і фізічнага развіцця; дзяцей, што нарадзіліся па-за шлюбам; пагоршанне стану здароуя дзяцей і інш.

2. Асновай стварзння прававога і сацьіяльна-педагагічнага механізма па абароне дзяцей з'явіуся Закон Рзспублікі Беларусь “Аб правах дзіцяці" (1993г.), які акумулявау у сабе асноуныя палажзнні і пазіцьіі Канвенцьіі ААН аб правах дзіцяці і накіраваньї на усебакоаую абарону дзяржавай і грамадствам дзяцінства, сям’і і мацярынства, гарантує сацыяльна-зканамічную і медика-псіхолага-педагагічную абарону і дапамогу дзецям усіх катэгорый. Дзейнасць па гуманізацьіі педагагічнага працзсу і удаска-наленнга узаемадзеяння 9 падструктурах "настаунік-вучань-бацькі", “настаунік-дзіцячьі калектыУ’', “бацькі-дзеці" абапіраецца сёння не толькі

на заканамєрнасці псіхолага-педагагічнай навукі і патрабаванні педагагічнай згакі, а і на заканадауча замацаваныя правы дзіцяці.

3. Асноуньїмі напрамкамі у рзалізацьіі сацыяльных праблем дзяцінства з яуляюцца: фарміраванне новага светапогляду на сям'ю; зканамічная і сацьшльна-псіхолага-педагагічная падтрымка усіх сем'яу, якія маюць дзяцей; стварэнне дадатковых мер для сем'яУ з групы рызык|' і для сем яу з дзецьмі-інвалідамі; развіцце псіхолала-пвдагагічньїх служ-

—баутуїя"дзяцейі сем’яу:

4. У мэтах сацьіяльна-педагагічнай абароны дзяцей-сірот і дзяцей, якія^ засталіся без бацькоускай апекі, усіх інших катэгорый дзяцей дзейсньїмі шляхамі і формамі з'яуляюцца: 1) апякунскія (прыёмныя) сем'і;

2) дзіцячьія дамы сямейнага тыпу (ДДСТ); 3) нацыянапьнае і міжнароднае усынауленне; 4) інтзграцьія у грамадства дзяцей-інвалідау і дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця; 5) гуманізацьія жьіццядзейнасці у дзіцячьіх інтзрнацкіх установах; 6) сацьіяльна-псіхолага-педагагічная падтрымка і дапамога дзецям, якія аказапіся 9 экстрзмапьных жыццёвых сітуацьіях.

5. У аснову прававога, марапьна-псіхалагічнага і арганізацьійна-педагагічнага механізма усынаулення дзяцей пакладзены наступныя кан-цэптуальныя падыходы: а) пры усьінауленні трзба кіравацца толькі інтарзсамі дзяцей; б) прыярытэтнасць права на догляд і выхаванне дзяцей з боку яго біялагічньїх бацькоу ці родзічау; в) усынауленне іншьімі людзьмі дапускаецца толькі 9 тым выпадку, калі немагчымы догляд і выхаванне дзіцяці на пастаяннай аснове у сям'і бацькоу і родзічау; г) міжнароднае усынауленне разглядаецца у якасці альтэрнатывы толькі тады, калі усынауленне дзіцяці немагчыма у сваёй краіне; д) усе прабле-мы усынаулення павінен вырашаць Нацыяналь'ны цэнтр усынаулення.

6. Эксперыментальная мадзль інтзграцьіі дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця у грамадства, у прьіватнасці іх інтзграванага на-вучання, уключае некалькі звёнау: 1) класы інтзграванага навучання; 2) спецы я льны я класы у агульнаадукацыйнай школе; 3) карзкцыйна-педагагічнае кансультаванне дзяцей ва умовах сельскай агульнаадукацыйнай школы; 4) спецыяльныя школы у гарадах, раённых цэнтрах з

.неаялікім кан1ынгеша;.<-сучняуг-6>-сп5цыияь-тшя-цжоль'Р1нтэйНаты 'Ъ)~

індьшідуальнае навучанне на даму, '

7. Эфектыунасць сацьіяльна-псіхолага-педагагічнай падтрьімкі і дапамогі дзецям, якія аказаліся у экстрзмальных жыццёвых сітуацьіях, залежыць ад стварэння у кожным рэпёне сеткі невялікіх дзіцячьіх прытул-кау, дзіцячьіх дамоу, часовых приёмных (фостзрскіх) сем’яу; арганізацьіі службау тзрміновай псіхолага-педагагічнай дапамогі.

Наша даследаванне не ахоплівае усіх аспектау пастауленай прабле-мы. Далейшага даследавання патрабуе распрацоука сацылльна-педагагічнага механізма абароны правоу асобных катэгорый дзяцей, асабліва дзяцей з трупы рызыю, з парушзннямі у псіхафізічньїм разпіцці, дзяцей, якія пражываюць на тэрыторыях, забруджаных у вьініку аварьп на ЧАЭС.

I

Спіс апублкаваиых работ па томе дьісертацьіі:

1. Закон Рзспублікі Беларусь “Аб правах дзіцяці" як аснова сацы-яльнай абароны дзяцінства// Социально-педагогические и правовые аспекты защиты личности ребенка и детских организаций в свете Конвенции ООН о правах ребенка и Закона Республики Беларусь “О правах ребенка": Тез.докл.науч.-практич.конф., РПЛ “Зубраня", 19-21 апр.1994г.: В 2 ч.-Мн.,1994.- 4.1.-С.4-5.

2. Социальная защита детства в Республике Беларусь// Такая необычная семья,- Минск: НИО, 1994. - 4.1.-С.6-10.

3. Нацыянальны план дзеянняу па абароне правоу дзяцей: змест, праб-лемы, перспективы// Адукацыя і выхаванне.- 1994. - № 6,- С. 113-121.

4. Семья и попечительство// Первичный периодический доклад Республики Беларусь об осуществлении положений Конвенции ООН “О правах ребенка” //Адукацыя і выхаванне. - 1993.- N2 1.- С.91-93.

5. Основные направления реализации Национального плана действий

по охране прав ребенка в 1996 году// Материалы респ.круглого стола “Охрана прав ребенка и здоровье”,- Минск, 1996,- С.3-6. ■

6. Праблемы нацыянальнага і міжнароднага усынаулення у сістзма

сацыяльнай абароны дзяцінства//Ребенок в приемной семье: Материалы к международному симпозиуму (Могилев, 20-21 ноября 1996г.).- Минск-:НИО, 1996.- С.3-14. ,

7. Общее положение детей в Республике Беларусь// Преподавание спецкурса "Права ребенка" в начальной и средней школе. - Минск:НИО, 1996. - С.12-17.

8. Ытэграцыя у грамадства дзяцей з асабліаасцямі псіха-фізічнага развіцця: праблемы і перспектьшьі//Дзфекталорія.1996.-№5.-С.З-12.

РЭЗЮМЕ Бубен Станіслау Сямёнашч Сацыяльна-педагапчныя аспекты аховы право? дзяцей у Рзспубліцьі Беларусь Ключавыя словы: абарона правоу дзіцяці, сацыяльнае сіроцтва, дзеці з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, інтзграцьга, апякунская (приёмная) сям’я, усынауленне, сацыяльна-прававы механізм, сацыяльна-педагагічнаяслужбаТзкстрзмальная сітуацьія.

Аб’ектам даследавання з’явілася арганізацьійна-практьічная дзей-насць органау кіравання, устаноу адукацьіі, грамадскіх службау і фарміраванняу па абароне правоу дзяцей.

Поадмет даследавання - структура дзейнасці дзяржауных органау кіравання і грамадскіх службау і фарміравання$, якая забяспечвае зфек-тыуную абарону правоу дзяцей. '

Мзта даследавання - распрацаваць важнейшыя каицэптуальныя і арганізацьійна-педагагічньїя падыходы да абароны правоу дзяцей у Рзспубліцьі Беларусь і вызначыць эфектыуныя шляхі, умовы і сродкі іх рзалізацьй. У працзсе даследавання прьімяняліся тэарэтычныя (парауналь-на-супастауляльны аналіз, сінтзз, мадэляванне, экспертная ацзнка) і прак-тычныя метады (апрацоука статыстычных даных, метад незалежных экспертных характарыстык, вывучэнне еурапейскага і сусветнага вопыгу абароны правоу дзяцей, анкетаванне, назіранне, субяседаванне, педагагічньї эксперымент).

У даследаванні удакладнены паняцці “абарона правоу дзіцяці", “апякунская (прыёмная) сям'я”,"дзіцячьі дом сямейнага тыпу”, “усынауленне”; абгрунтаваны прынцыпы, асноуныя шляхі і сродкі дзейнасці органау кіравання і устаноу адукацьіі Рзспублікі Беларусь па абароне правоу дзяцей; выяулены важнейшыя падыходы і напрамкі акггьівізацьіі працзсау на-цыянапьнага і міжнароднага усынаулення; вызначаны найбольш эфектыуныя формы інтзграцьіі дзяцей з асаблівасцямі псіхічнага і фізічнага развіцця у грамадства.

Вьінікі і вывады даследавання выкарыстаны пры распрацоуцы Закона Рзспублікі Беларусь “Аб правах дзіцяці”, заканадаучых актау і нарма-ті^уннсдакумз>теут-у-практьічнаГтозейнасцгработтіігау органау кіравання устаноу сістзмьі адукацьіі і бацькоу па рзалізацьіі правоу дзяцей.

РЕЗЮМЕ Бубен Станислав Семенович Социально-педагогические аспекты охраны прав детей в Республике Беларусь

Ключевые слова: охрана прав ребенка, социальное сиротство, дети с особенностями психофизического развития, интеграция, опекунская (приемная) семья, усыновление, социально-правовой механизм, социально-педагогическая служба, экстремальная ситуация.

Объектом исследования явилась организационно-практическая деятельность органов управления, учреждений образования, общественных служб и формирований по защите прав детей.

Предмет исследования - структура деятельности государственных органов управления и общественных служб и формирований,обеспеци-вающая эффективную защиту прав детей.

Цель исследования - разработать важнейшие концептуальные и организационно-педагогические подходы к защите прав детей в Республике Беларусь и определить эффективные пути, условия и средства их реализации.

В процессе исследования применялись теоретические (сравнительно-сопоставительный анализ, синтез, Моделирование, экспертная оценка) и практические методы (обработка статистических данных, метод независимых экспертных характеристик, изучение европейского и мирового опыта защиты прав детей, анкетирование, наблюдение, собеседование, педагогический эксперимент). .

В исследовании уточнены понятия “защита прав ребенка', “опекунская (приёмная) семья”, "детский дом семейного типа", “усыновление’; обоснованы принципы, основные пути и средства деятельности органов управления, учреждений образования Республики Беларусь по защите прав детей; выявлены важнейшие подходы и направления активизации процессов национального и международного усыновления; определены наиболеа эффективные формы интеграции детей с особенностями психического и физического развития в общество.

Результаты и выводы исследования использованы при разработке Закона Республики Беларусь “О правах ребенка'1, законодательных актов и нормативных документов, в практической деятельности работников учреждений системы образования и родителей по реализаций прав детей.

SUMMARY Buben Stanislav Semionovich Sosial-pedagogical aspects of the children’s rights protection in the Republic Belarus

KsX-kserds: children's rights protection, social orphanage, phisically and

psychically handicapped children, inteqration,_foster-iamily, adoption,-social______

legislative mechanism, social-pedagogical service, emergency situation.

■TM Object of the research was organisational and practical activity of the management bodies, educational institutions, social services and organisations ensuring children’s rights protection.

I!)s SMbig£l of the research is the structure of the state menagement bodies’ activities and social services and organisations ensuring effective protection of children’s rights.

IhQ.purpQse of research is to work out the most important conceptual and organisational-pedagogical approaches and to determine effective ways, conditions and means of children’s rights protection in the Republic Belarus.

Theoretical (comparative analysis, synthesis, modeling, expert assessment) and practical methods (processing of statistical data, method of independent exprert characteristics, study of European and world experience in children’s rights protection, questionaires, observation, interview, pedagogical experiment) were used in the pvocess of research.

In the research the following terms are defined more precisely: children’s rights protection, foster-family, orphanage of a family type, adoption; the principles, main ways and means of activities of management bodies, educational institutions of the Republic Belarus ensuring children's rights protection are grounded; the most important appvoaches and directions of activation of national and international adoption processes are revealed; the most effective forms of integration of handicapped children into the society are determined.

The results and condusions of the research were used in working out the Saw of the Republic Belarus “On child’s rights”, in legislative and regulatory documents, in practical activity of workers of educational institutions and par lints Sifnea at realisation of children's rights.