автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Методика изучения местоимения в аспекте повышения культуры речи учащихся

Текст диссертации автор научной работы: кандидата педагогических наук, Искандарова, Фарогат Додобаевна, Душанбе

¿У/ ¿У- -

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЦУМХУРИИ ТОЧИКИСТОН ПАЖУХ,ИШГОХИ ИЛМ,\ОИ ПЕДАГОГИИ ТОНИКИСТОН

ФАРОГАТ ИСКАНДАРОВА

(Л/4 #»«' & и Iг ¿* ," - ^ - с ^М- ^1> г"> /О

ТАЪЛИМИ НОНИШИН ВА НАК;ШИ ОН ДАР ТАШАККУЛИ МАДАНИЯТИ НУТКИ МАКТАБИЁН

Ас ¿с-У'е

/г? Фс-е ¿{/

ДИССЕРТАТСИЯ БАРОИ ДАРЁФТИ НОМЗАДИ ИЛМИ ПЕДАГОГИКА

РОХрАРИ ИЛМЙ - ДОКТОРИ ИЛМИ ПЕДАГОГИКА, ПРОФЕССОР М. ЛУТФУЛЛОЕВ

ДУШАНБЕ - 2000

МУНДАРИЧА

Мукаддима...................................................................................3-11

Боби 1. Асосхои лингводидактикии таълими чонишин дар мактаб

§ 1. Х,олати омузиши чонишин дар забони адабии точик.............12-35

§ 2. Мавк,еи чонишин дар барномахои таълим.............................35-41

§ 3. Тахлили китобхои дарсй зимни таълими чонишин...............41-57

§ 4. Тахлили рисола ва дастурхои методй дойр ба таълими

чонишин...............................................................................57-64

Л •

Боби 2 Таълими чонишин ва нйкши он дар ташаккули маданияти

нутки хонандагон

*

§ 1. Вазъияти таълими чонишин дар мактабхо...........................65-73

§ 2. Метод ва тарзхои шинос намудани талабагони еинфхои ибтидой

ва VI бо чонишинх,о...........................................................73-112

§3. Машкдои услубй ва накши онх,о дар ташаккули маданияти нутки талабагон зимни таълими чонишин.................................112-130

Хулосаи умумй ва тавсияхои методй..................................... 131-135

Руйхати адабиёт..................................................................... 136-148

МУКАДДИМА

Таърих бисёр харобкорихоро медонад, ки дар натичаи он бехтарин ёдго-рих,ои маданию маърифатй барх,ам хурдаанд. Аммо забони точикй нуфузи худро аз даст надод ва чун забони давлатй боки монд. Пас аз Инкилоби Ок-тябр давраи нави инкишофи забони точикй шуруъ шуд. Олимони забонши-нос бисёр самтх,ои назариявй ва амалии онро тахдик намуданд. Дар таълими забони точикй х,ам баъзе комёбих,о ба чашм мерасанд. Бо вучуди ин дар натичаи сиёсати яктарафаи марказ ва нодурустии тангназарон забони точикй ахдмияти чамъиятию давлатиашро то андозае гум кард ва ба забони хона, кучаю бозор мубаддал гашт. Насими бозсозй ба руи забони точикй хуршеди хакикатро мунаввар сохт. Ба он макоми давлатй дода шуд.

Забон оинаи фархднги мардум мебошад. Ба ин маънй, ки таърих ба вазъи илму дониши х,ар халку миллат дар забони вай акс мёбад. Миллате, ки забони ганй дорад, сохиби фарданги таракдиёфта аст. «Пас, забони мо ойинаи фарханги миллат ва мояи ифтихор аст, зеро вай аз чумлаи за-бонхои сарватманд буда, хеле барвакт, бештар аз 1000 сол к;абл аз ин, сохиби шохаи адабии худ гашта буд: Сох,ибкирони шоирй - устод Рудакй бо ин забон басо шеърхои холис ва нобе сурудааст; «Шохнома» - и без-аволи хамосасарои беназир - х,аким Фирдавсй, ки нафистарин шо^кории адабиёт, дар х,ачми 60 х,азор байт бо хдмин забони асил ба дунё омад, хеле аз асарх,ои илмии алломаи Машрикзамин - Абуалй ибни Сино низ зодаи забони модариаш - забони форсист. Асбоби эчоди асарх,ои илмию бадеии сухансароёни забардасте чун Форобй, Саъдй, Хофиз, Хайём, Носири Хис-рав, Чрмй, Бедил, Сайидо, Ах,мади Дониш, Айнй, Лохутй, Турсунзода ва гайра низ забони модариашон буд» / 38,5 - 6/.

Дар кону ни забон чунин омадааст: «Забони давлатии Чумхурии Точикистон забони точикй (форсй) мебошад}/. Аз ин ру, мо водорем, ки

лафзи модариро хуб бидонем ва озодона бо он такаллум намоем. Кудак бо захираи муайяни лугат ба мактаб кадам мегузорад. У тадричан ба оузиши забон шуруъ мекунад. Бо мадади омузгор нафосату фасохдти забонро дарк мекунад. Пушида нест, ки тарзи талаффуз, оханги гуфтор, умуман х,ар су-хани омузгор барои шогирдон намунаи ибрату пайравй аст. Забони точикй дар мактаб танхо фанни таълимй набуда, балки воситаи мухими таълим низ мебошад. Яъне ба василаи он фанх,ои дигар омухта мешавад. Аз ин са-баб, муаллим масъулияти чиддиро бар зимма дорад, у бояд хдмеша ба нормаи забони адабй риоя карда, худ дорой маданияти баланди нутк бо-шад, ки ин нишонаи баландии шуур ва маданияти омузгор аст. Дурустй ва бегалатии нутк талаби нахустини маданияти сухан аст. Агар муаллимони забону адабиёт ва тамоми муаллимони фанх,ои дигар тарзи фаъолияти худро чиддан дигар накунанд, дар ин боб натачай дилхох, ба даст намеда-рояд: аввал хамин, ки дар дарсхои хониши адабй ва адабиёт хднгоми шу-, нидани чавобхои хонандагон факат бо мундаричаи порчахои адабй махдуд нашуда (чунон ки холо раем аст), собитцадамона барои ин низ мубориза бурдан лозим аст, ки маданияти нутки шифохии хонандагон

хамвора пеш равад, такмил ёбад». /37-75/.

Омузиши вазъи таълими забони точикй дар мактабх,ои чумхурй нишон медихад, ки натичахои ба дастоварда талаботи даврро конеъ гардонда наме-тавонад. Муаллимон ба масъалахои назарй бепггар эътибор дода барои дар амал татбик; намудани он намекушанд. Чунон. ки М.Лутфуллоев рочеъ ба ин гуфтааст: «Зиёда аз ин дар давоми солхои охир хам мурратибони про-граммаю х,ам муаллифони китобх,ои дарей аз омузиши забони модарй ба таври умумй ва аз омузиши инкишофи нутку маданияти сухан гурез карда, рох,и грамматикакунонии таълимро пеш гирифтаанд». /83-129/. Омузгорони мактаб беш аз хама ба китобхои дарсии «Забони точикй» махдуд мешаванд, онхо ба таълими забони модарй эчодкорона рафтор накарда, аз хонандагон танхо тутивор аз ёд намудани таърифоту коидахои грамматикй ва ичрои машкхои якнавохти китоби дарсиро талаб мекунанду халос. Дар натича,

хонандагон коидахоро баён карда тавонанд хдм, дар амал ин дониши гири фтаро истифода бурда наметавонанд. Яъне муаллим ба масъалахри на-зарй бисер эътибор медихдд, аммо барои дар амал гатбик, намудани он кам саъй менамояд. Чизи аввале, ки аз мактабиён талаб карда мешавад, риояи нутки модарист, Грамматикаро бо максади дурустии нутк; бояд биомухт, то ба забони табий, оддй, ширин ва равон сухан карда тавонист. Яъне мо таълимро бояд тавре ба рох монем, ки ба нафъи инкишофи нутк ва мада-нияти сухани хонандагон замина гузорад. Риояи коидахои забон, соддагию равонии нутк, хор надоштани сухан вазифаи хар яки мост. Категорияхои грамматики хам бояд ба хамин максад таълим дода шаванд. Махсусан таълими хиссахои нутк дар бобати тарбияи маданияти нутк ба ахамияти ка-лон молик аст. Х,ануз В.Т.Белинский гуфта буд: «Крнеъ гардондани акди кудак чандин бор мушкил аст. Нисбат ба конеъ гардондани акли одами ка-лонсол, ба у гуфтани чанд хлссаи нутк ва чй тавр номада мешаванд, кам аст, ба у фахмонед, ки ин хиссахои нутк чианд, барои чианд ва барои чй онхо ин кадаранд, на он кадар;..» / 20, 285-286/.

Таълими нонишинхо ва истифодаи бомавриди онх,о дар нутк аз ин коидаи умумй истисно нест.

Мавчуд будани категорияи калимахои чонишинй дар забони точикй мисли дигар гурухи забонхои эронй конуни табий буда, зарурати пайдои-ши онхоро инкишофи тафаккури халк ба миён гузоштааст. «Аниктараш, баробари тарадкиёти шуури сохибони ин ё он забон, аз чумла забони точикй, хочати вохидхое ба вучуд омадааст, ки ба воситаи онхо мафхумхои умумию абстракт ифода шаванд. Ин гуна категорияхои кали-махо факат чонишинхо шуда метавонанд, ки ба воситаи онхо шахе барои бо рохи нишондихй ифода намудани хама гуна ходисаю предметхои чахони моддй имконият пайдо мекунад ». /137, 199/. Ч,онишинхо, хамчун хиссаи нутк дар забони точикй мавкеи хосе доранд ва таълими дурусту аники онх;о нутк;и мактабиёнро такмил медих,ад. Аз тачриба ва му-шохидахо бармеояд , ки таълими ин хиссаи нутк мутобикан ба маводи ки-

тоби дарсии мавчуда дануз натичадои дилход дода наметавонад. Далли бисёр масъаладои умдаи маданияти нутки хонандагон ба машкдо марбут аст. Машку супоришхое, ки дар китобдои дарсй пешнидод шудаанд, на дамеша ба мукаррар кардан, фадмидани чидатдои гуногуни чонишиндо, махсусан чидатдои услубй мусоидат менамоянд.

Дойр ба таълими забони модарй ва системам кордо оид ба инкишрфи нутки хонандагон асардои олимон - методистони рус В.И.Капинос, Т.А. Ладыженская, М. Р.Львов, В.В. Виноградов, А.М.Пешковсий ва дигарон нащши бисёр мудим бозидаанд.

Рочеъ ба чонишин дамчун диссаи нутк; ва таълими забони тоники олимон: Б.Сиёев, Б.Камолиддинов, Н.Маъсумй, М.Надангова, А.Бухоризода, СДалимов, СДошимов, Г.Камолова, Б.Шариков, СДочиев, С.Аминов, М.Лутфуллоев, Ф.Шарифов, С.Шербоев, К.Сангов, Э.Шариков, М.Мирзоев, А.Эшончонов, М.Мирзоева дар рисолахои илмии худ издори акида кардаанд.

Мушодида ва санчиши дониш, майорат ва малакахои мактабиён зимни мавзуи таълими чонишин ва истифодаи бамавриди он нишон доданд, ки:

1) хонандагон аз сабаби надонистани хусусияти асосии чонишиндо, ондоро дуруст ва бамаврид истифода намебаранд;

2) таснифи чонишиндоро аз руи маъно ба таври кофй намедонанд. Маса-лан, чонишинхои таъинии дар гуна, дар кадар, дар чанд, дар он кй, дар он кас, дама гуна, дама навь, чонишинхои ишоратии дамчунон, дамнн навь, дамон навъ чонишинхои номуайянии якчанд, чандин, фалон, чонишинхои манфии деч кадом, х,еч гуна, чонишинхои нафсй - таъкидии худамон, дуда-тон, худашон - ро аз чидати маъно муайян карда наметавонанд;

3) дойр ба чонишин дои нафсй - таъкидии хеш, дештан маълумот на-доранд. Агар дар осори ниёгон водуранд дам, онро дамчун хешу табор маънидод мекунанд;

4) гарчанде чонишинхои муштараки якдигар дамдигарро дар нутк; зиёд истифода баранд дам, бо сабаби дар барномаи таълим ва китоби дарсй номбар нашудани ин гуруди чонишиндо, чонишин будани ин кали-

махоро намедонанд. Х,ангоми тахлили морфологии калимахои чумла дар хайратанд, ки калимахои мазкур ба кадом хиссаи нутк мутаашшканд;

5) на хамаи хусусиятхои бандакчонишинхоро медонанд, махсусан хусусияти ба феълхо васл шуда ба объект равона карда шудани амалро. Ба монанди: онхо гуфтандам - онхо ба ман гуфтанд, дидамаш - дидам уро, уро дидам;

6) таснифоти чонишинхо аз чихати сохт на дар хамаи китобхои дарсй шарх дода шудаанд. Ин аст, ки мактабиён чонишинхои сохта, мураккаб ва таркибиро дуруст муайян карда наметавонанд. Аз ин чихат дар имлои он галатхо содир мекунанд;

7) Аз сабаби дар китобхои дарсй хеле кам оварда шудани машкхои услубй зимни таълими чонишин ва танхо ба супорипщои китобхои дарсй такя намудани омузгорон, хусусиятхои услубии чонишинхо аз назари хо-нандагон тамоман дур мондаанд;

8) аксар вакт хонандагон ба такрори чонишин, ё ба ишораи барзиёд, ё ба духурагии маъно барин нукеонхои услубй рох медиханд.

Х,амин тарик, ба таври мушаххас муайян намудани норасогихо хангоми таълими чонишин, ки нащии он дар ташаккули маданияти нутки мактабиён бенихоят бузург аст, моро ба хулосахои зайл овард:

1. Таълими ин хиссаи нутк мутобикан ба маводи китоби дарсии мавчуда хануз натичаи дилхох дода наметавонад. Зеро:

а) таърифи чонишин дар китоби дарсй сахех нест;

б) таснифи хелхои чонишин аз руи маъно аник нест;

в) таснифи хелхои чонишин аз руи сохт низ нокисихо дорад;

г) машкхои услубй дар кисмати чонишин кофй набуда, хусусиятхои услубии чонишинро дар бар намегиранд.

2. Омузгорон бештар ба маводи китобхои дарсй махдуд шуда, нисбат ба таълими ин мавзуъ эчодкорона рафтор намекунанд.

Худи хамин зарурияти интихоби мазуъро ба миён овард ва моро во-дор сохт, ки ба тахкики он машгул шавем.

Мухдммии хар як тадкикоти методй ба талаботи и^тимой вобаста бу-да, аз лузумияти коркарди минбаъдаи проблемам мувофики лингводидак-тикй ва методй бармеояд.

Дамин тарик, му.\иммии тадкикоти мазкур ба таври зайл муайян карда мешавад: аввалан, зарурати ошкор еохтани хусусиятх,ои лингводи-дактикии чонишин хамчун заминаи назарии таълими он; сониян, зарурия-ти ташаккули маданияти нутки мактабиён; сеюм лозимияти эчоди систе-маи методик таълими чонишинхо ва машкхои услубй, ки кулли хусуси-ятхои ин хиссаи нутк ба х,исоб гирифта шавад.

Объекта тадкикот аз таълими забони модарй дар мактаб иборат аст, ки дар он инкишофи маданияти нутк мавкеи мух,имро ишгол мекунад.

Предмети гадкикотро таъмини чонишин, хусуеиятх,ои услубй ва ташаккули маданияти нутки мактабиён ташкил медихдд.

Максади тадкикот аз он иборат аст, ки мазмуни маълумот оид ба чонишин дар мактаб муайян карда шуд, системаи методик илман асоснок тах,ия ва накши он дар ташаккули маданияти нутки мактабиён нишон дода шавад: барои дар оянда бех,тар гардондани сифати барномаи таълим ва ки-тобхои дарсй дойр ба таълими чонишин заминаи мусоид фарохдм ояд.

Фарзияи тадкикот: таълими чонишин дар мактаб дар он сурат муво-фики максад ба рох, монда мешавад, ки агар: 1) меъёри дониш, мах,орат ва малакахои мактабиён дар барномаи таълим дуруст муайян карда шавад; 2)

системаи муайяни методй ва машку супоришх,ои услубй пешних,од гардад;

*

3) х,ам муаллимон ва х,ам талабагон бартарии истифодаи чонишинхоро дар нутк амалан дарк намоянд.

Вобаста ба фарзия вазифахои зерини тадкикот муайян шудааст:

а) муайян еохтани асосх,ои лингводидактикй ва лингвометодии чонишинхо;

б) аник намудани мавкеи чонишин дар барномах,ои таълим, китобхои дарсии забони точикй ва дастурх,ои методй;

в) коркарди системам методй дойр ба таълими чонишин ва хусуси-ятх,ои он дар мактаб.

Барои х,алли вазифахои гузошта ва хусусияти кор метод\ои тадкикот-ии зерин ба кор бурда шудаанд: методх,ои илмй - назарй (омузиши конуни забон, дигар ,%уччатх,ои х,укумат, асарх,ои психологй, педагога ва методй, тахдшл ва баррасии барнома ва китобх,ои дарсй); сухбат ва мушохдцах,ои амалй (мушохдцаи дарсх,ои муаллимони забони модарй, коркой хаттй ва эчодии талабах,о, омухтан ва чамъбаст намудани тачрибаи пешкадами педагогии муаллимони забони модарй, сухбат ва саволномах,о бо муаллимону талабагон, озмоиш, тахдили аналитики ва чамъбасти факту ракамх,о, мисолх,о, намунаи корх,ои талабах,о).

Асосхои методологии гадки котро таълимот дар бораи нутк ва та-факкур, асосх,ои фалсафии инкишофи шахе, тахдилу таркиб, мавк,еи чамъиятии забон ташкил медихдд,

Мар\адах,ои тадкикот. Тадкикот дар се маршала гузаронда шуд:

- мархалаи якум (солхои 1996-1997) мавзуи чонишин дар асарх,ои ил-мию дарсй омухта шуда, бештар аз 86 дарси муаллимон мавриди му-шохдда карор гирифт, 120 корхои хаттии мактабиён тахлил ва озмоиши пешакй гузаронида шуд;

- мархдпаи дуюм /солх,ои 1997-1998/ ташкил ва гузаронидани коркой озмоишии таълимро дойр ба санчидани фарзияи тадкикот фаро мегирад. Дар давраи мазкур ба методикаи таълими чонишин ва нащии он дар та-шаккули маданияти нутк ислох, дохил карда шуд, ки дар натича самарано-кии таълими он бештар гашт;

- маршалам сеюм (солхои 1998-1999) натичаи тадкикот ва далел^ои дар равиши коркой озмоишй ба даст омада чамъбаст ва хулосахои зарурии илмй х,осил карда шуд.

Ч,ойи тадкикот: мактабх,ои миёнаи № № № 34, 25., (ш.Душанбе), 67,80 (нох,ияи Ленин); 1,4 (ш.Кофарних,он). ^амагй дар кори озмоишй *210 нафар талаба чалб гардидаанд. Дар чараёни тадкикот муаллимони зерин

ширкат варзиданд: М.Давлатова, М.Мамадчонова (мактаби миёнаи № 34 ш.Душанбе), М.Норматова, А.Валиев (мактаби миёнаи №25 шахри Душанбе), А.Рахимов (мактаби миёнаи №1 шахри Кофарнихон), С.Крдирова (мактаб-литсеи №4 шахри Кофарнихон).

Навоварии илмии тадк;ик;от дар он зохир мешавад, ки:

- хусусиятхои лингвометодии чонишин омухта шуда, мафхуми он аз чихати назарй аник гашт;

- асосхои лингвометодии таълими чонишин ва накши он дар ташак-кули маданияти нутки мактабиён равшан шуд;

- омилхои пешгирии галатхои хонандагон дар истифодаи чонишинхо ва имлои онхо асоенок карда шуд;

- накши чонишин дар ташаккули маданияти нутки шифохй ва хаттии мактабиён исбот карда шуд.

Ах,амияти амалии тадкикотро далелхои зерин муайян менамоянд: ,

а) усулхои таълими чонишин пешниход шуданд, ки ёрии амалй ба муаллимон буда, дар ташаккули нутки хаттй ва шифохии мактабиён кумак мераеонанд;

б) натичаи илмии тадкикот ва тавсияхое, ки тахия шудаанд, имконият фарохам меоранд, то барномаю китобхои дарсй мавриди тахлил карор ёф-та, такмил ёбанд.

Санчишу тасдики казияи назарй ва татбици амалии он.

Пешнихддхои асосии рисола дар синфхои IV ва VI мактабхои шахрхои Душанбе, Кофарнихон ва нохдяи Ленин санчида шуда бахои мусбат гириф-танд. Натичаи тадкикот дар мачдисхои кафедраи забони точикии Донишгохи славянин Руссияву Точикистон, конфросхои илмии донишгохи мазкур, семинари муаллимони забон ва адабиёти Институти марказии так-мили ихтисос ва семинар - машварати муаллимони забону адабиёти шахри Душанбе, сухбати августии муаллимони забону адабиёти шахри Душанбе, сухбати августии муаллимони нохияи Ленин ва дар се маколаи илмй ва як дастури методй баён шудаанд.

Ба димоя казиядои зерин пешнидод карда мешавад:

- хулосадои назарй ва тавеиядои амалй дойр ба таълими чонишин ва иакши он дар ташаккули нутки мактабиён;

- шартхои педагогии ташаккули мадорати истифодаи бамавриди чонишиндо дар нутк;

- пешни ходи максадноки чонишиндо дар китобдои дарсй.

Сохти диссертатсия: рисола аз мукаддима, ду боб, дулоса ва руйхати адабиёт иборат аст.

БОБИ 1. АСОСДОИ ЛИНГВОДИДАКТЙКИИ ТАЪЛИМИ

ЧОНИШИН ДАР МАКТАБ § 1. ХОЛАТИ ОМУЗИШИ НОНИШИН ДАР ЗАБОНИ АДАБИИ ТОНИК

Нонишинхо, хамчун хиссах,ои муставили нутк, дар забони точикй (форси) мавкеи хоса доранд. Истеъмоли онх,о хеле васеъ буда, макомашон бузург аст. «Масъалаи муайян кардани чонишинхо чун хиссаи нутк, - мена-висад Б.Сиёев, - аз нуктаи назари илмй яке аз масъалахои мураккаб ва бахсно�