автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Методика развития связной речи учащихся в процессе обучения функционально-смысловым типам речи (6-7 классы)

Автореферат диссертации по теме "Методика развития связной речи учащихся в процессе обучения функционально-смысловым типам речи (6-7 классы)"

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ ЖАНА ИЛИМ МИНИСТРЛИГИ

КЫРГЫЗ БИЛИЛ\ БЕРУУ ИНСТИТУТУ

РГБ Он

1 1 ИДР К- >

Кол жазма укугунда

ЭШИЕВ АСЫЛБЕК МИРЗАТИЛАЕВИЧ

КЕПТИН ФУНКЦИОНАЛДЫК-МААНИЛИК ТУРЛЭРУН

УИРвТУУ ПРОЦЕССИНДЕ ОКУУЧУЛАРДЫН БАЙЛАНЫШТУУ КЕБИН ЭСТУРУУНУН МЕТОДИКАСЫ

(VI—VII КЛАССТАР) Адистиги 13.00.02 — кыргыз тилин окутуу методикасы

Педагогика илиминин кандидаты деген окумуштуулук даражаны изденип алуу учун жазылган диссертациянын Авторефераты

Бишкек — 1996

Диссертациялык иш Кыргыз билим беруу институтунун кыргыз тилин жана адабиятын окутуу методикасы белумундэ аткарылды

Илимий'жетекчи - педагогика илиминин кандидаты, доцент СЛ. Усеналиев

Официалдуу оппоненттер - педагогика илиминин

доктору, профессор С.Р. Рахметова

- педагогика илиминин кандидаты, профессор С.Шатманов

Пяти сыноочу мекеме - Ош мамлекеттик университета

Диссертация 1996-кылдын ... саат ... Кыргыз билим беруу институтундагы педагогика илиминин доктору (кандидаты) деген окумуштуулук даражаны ыйгаруу боюнча Д 13.95.42 Адистештирилген Кекештин жыйынында 1996-кылды,ч " А/ А РТ саат /З корголот.

Институттун дареги: 720000. Бишкек шаары, Эркиндик бульвары, 25. Диссертация менен Кыргыз билим беруу институтунун илимий китепканасынан таанышууга болот.

Диссертациянун авторефераты 1996-жылдын таратылды.

Адистештирилген кецештин окумуштуу катчысы, педагогика илиминин кандидаты Н.И. Ибраева.

изилдое ТУУРАЛУУ ШШ МААЛЫМАТ

Байланмитуу кеп, текст мпсолеси кмргиз тил илимичде жача 1ннн методикаснчда кийички мезгилде гачя ол влдннча болум катары 1ликтече баштяды. Ken убактар боп текст тил бирдиктеричич колдо-)улуш езгочялуктеруч изилдоечу материал катары каралып келсе, »эыркы мезгилде тексттич епу нзилдоочуч обьектисиче айлачып, гексттин тузулушучуч мыйзам чечемдуулуктпру, ячыч маачилик, те-^атикалык, структуралык жачп стилистикалык байлачш езгечелук-геру, жолдору сняктуу маселелери илимий чойредо эор кыэыгуучу пайда кылып, психологдордуч, личгписттердин, методисттердич кэнулуч езуне бурууда. Дрийне, бул мектеп программаларында, окуу китептеринде жача кнргыз тилич окутуу методикасычда окуучу-лярдыч байлачьчптуу кебин естуруу маселеси кврвлбай келген деген-дик эмес. Байлачштуу кепти остуруу деп аталбаса да, ал эми алгачкы кыргыэ тиличич программаларында "Окуучулардыч оозеки жена жазуу речтерич естуруу" деген тема мечен 70-жылдарга чейин орун алып келген. Текст туэуугв уйротуу милдети дал ушул болум-гв жана изложение,. сочинение жумутптарнча куктелгэн.

1968-жылы сегиэ кылдык жача орто мектептер учуч кыргыз тиличич жача адабиятычнн программаеычыч долбоору еркучдэтулуп кайрадан тузулгендэ, 1У-Х класстарда окуучулардын байланыштуу кебин естуруугв биринчи колу втайыч сааттар болучгвн. Бул дол-боордуч чегиэичде кабыл алынгач программачин (1970-ж.) бир взге-чэлугу, пнда ар бир клвсстыч окуучулары байланыштуу кеп боюнча кандай материалдарды ездвштуруу жача ачн качтип иш жузуне вшыруу керектиги туурасында кадыресо багыт да берилген. Бирок бул программачин негизинде жарык кергвн 1У, У-У1, УП-УШ класстардын кыргыэ тили окуу китептеринде байлачштуу кепти естуруу боюнча ата(1ьгч тема берилбегеч. Ал окуу китептеринич кийинки бвсылшта-рында да эч кяндай олуттуу пзгзртуу киргизилбестен, мурдагыдай басыла бергеч. Натыйжяда мектеп программасы менем окуу китепте-ринин ортосучда чон ажырым пайда болгон. Мындай мучулуштуктер гачен вксуктер жалпы зле байлачнигуу кепти- мектептерде окутуунун илимий-методикалык негизде кагтелип чыккан концепциясынын, кеп исмэрдуулугу теорилсына таянган адис тилчи-методисттердин жок-тугу менвн тушуняурулот.

Кийички оркундетулген прогаммаларда жача окуу китептеринде байлачштуу кеп бир аз' эзгеруулвр менен 1987-жылга чейин оцуту-луп келди. 1989-жылдогы программада байлачьшггуу кептич теориялык мегиздерин темечку тушунуктор: текст жвнундегу маалыматтар

(тема, негизги ой, текеттин курулушу), кептин стилдери жана кеп-тин функциочалдык-маанилик турлвру (баяндоо, суреттве, ой жугур-туу) тузвт деп белгилечди жена алардын окуу китептеринде чагыл-дырьш/шичда, берилишинде бир топ жылыштар болду.

Киргиз тил илими жама методикам) тармагычдаги белгилуу оку-мутатуулар проф. К.К.Сартбаев, Б.А.Алымов, СЛЛсеналиев, Б.вму-ралиев, С.А.Дайлетов ж.б. алгачкылардыч болуп байланьгатуу кептин (текст тузуучун, изложение, сочинение) айрым маселелерин илимий негиэде тушундуруп, аны окутуучун методикалык ыкмаларын иштеп чыгышкан.

С.А.Лавлетовдун 1988-жылы "Ыугалимдер газетасыннн" беттерш» "Байлачыштуу речь: чегиэги тушунуктор жана аларди окутууга карата методикалык сунуштар"* аттуу макаласы тил илимичин акыркы *е-тишкендиктерине, кеп ишмердуулугу теориясина таянылып иштелип чиккан алгачкы эмгек болуп саналат. Шнда негизичен байланыштуу кептин езвгун тузгеч текст, кептин стилдери квнундв кенен соэ журвт. Бирок байлачьштуу кептич дагы бир негизги туру болгон кеп тин турлвру (баяидоо, сураттее, ой кугуртуу) жвнунде маселе ка-ралган эмес. Ал эми К.йамачкулова "Байланыштуу речти У класста окутуу"2 деген'эмгегичде (1990-ж.) текст маеелесине, кептин стил дериче, ошондой еле кептин функционалдык-^аанилик турлеруне азды; коптур анализ берип, аларды окутуунун жол-жоболоруна токтолгон. Албетте, жогоруда аталган макалалар мечен эмгектер мектепте байланыштуу кеп темасын вздештурууде ез убагында киргиз тил мугалим дериче илимий-методихалык жактая кадыресе жардам берген. Бирок аэыркы тил илиминдеги ачылыитар, текеттин лингвистикасындагы жа-нылыктарн жана аларды жаци методикалык ыкмада беруу "Байланмлтуу кеп" темасына баюкача кез карашта кароону талап кылууда. Ошондук тан биз дисЬертациялык ишибизде квтерулгвн проблема боинча кеп жылдык илимий-теориялык, методикалык-практикалык тажрыйбаларга ээ орус жана башка боордош элдердин (КМШ елкэлоручдегу) окумушту психологдорунун, лингвиеттеринин, методиеттеричин (Н.Н.Эгмнкин, А.А.Леонтьев, Т.А.Ладыженская, О.Л.Нечаева, В.Н.Капичос, М.Р.Льв И.Р.Гальперин, Н.А.Пленкич, И.А.Зимняя, С.А.давлетов к.б.) омген терине таяидык. Текеттин личгвистикасын енуктуруу пробле;.<асннын устунда иштеп келе жаткан окуиуштуу-методиеттер В.И.Капинос, Н.Н.Сергеева, U.C.Соловейчик сыяктуу ж.б. окумуттуулардыч эмгек-

1. Давлегов С.А. Байланьгатуу речь: негизги тушунуктер жана ад |ы^онут^уга каната методикалык -унуштар. Ыугалимдер гяоетя

2. Жаманкулопа К., Мусаева В.И. У-У1 класетпрля киргиз тилчя окутуунуч вйрым населсдери., Ф., 1990.

геричдеги коболорду текс.ттич .чегизги тутучуггоруч (текст, кептин гуру, столь, абзац, тексттеги суйлчмдпрдуч байлачытуу ьткмялпрьт) окутууда колдонууга жяча аларднч негизинде киргиз (иектептеричде кептин фучкциочвлдык-маачилик турлпруч уйротуу процессимде окуу-чуларднч байлачыштуу кебин остуруучуч колдорун иштеп чыгуу муч-кунчулугу пайда болду.

Орто мектептердич У-XI класстарн учуч кыргыз тиличич еркуч-детулгвн программалврнннч кийички релакцияларнчда (1992, 1994-жж.) окуучулардыи байланыштуу кебич, ачмч фучкциочалднк-маачилик тур-лвруч (баяндоо, сурвттее жанв ой жугуртуу) окутуу мяселеси бир топ дурус иштелген. Ачда байлачыштуу кепке тиегаелуу теориялык маселелер текст, кептин турлеру жача кептич стилдери дегеч уч бвлумгв топтоштурулган.

Бирок ушул квзгв чейич кыргыз тилин окутуучун методикасычда кептич турлеруч (баяндоо, суреттве, ой жугуртуу) уйретуу ^аселе-лври илимий-методикалык чегиэде кетиштуу и.зилдечип иликтечв злок. Ken ишмердуулугу теориясн эске олынбай окуу китептеричич байланыштуу кепти остуруугв (ачын ичинде кептич турлеру да) байланыш-туу бвлумдврундв квптеген оога-кыйытатар, мучулугатуктор кездешет. Ал эми мектеп мугвливдеринич байлачыштуу кепти естуруу бопнча теориялык билимдери, колдочуп жяткан методикалык нкмалары, кара-жаттары аэнркы кундуч талабына толук денгззлдо жооп бере албайт. Киргиз тил мугалимдерии даярдап чнгаруучу жогорку окуу жайларнн-да байланыштуу кепти естуруу боючча лекпиллар, атайын курстар окулбай, аны бутуруп колген жпи мугалимдер бул проблема боючча мектепке даярдыксыз келууде. Мнчо ошочдуктач мектептерде кептич турлеру бопччп окуучулврднч билими, тупунугу тайкн болуу менен влардын байланыштуу кебич естуруу иши кыйла аксоодо. Мындай абалдан чыгуу учун кнргыз мектептеринич У1-УП класстарьгнда кептин турлеруч (баяндоо, суреттве», ой жугуртуу) уйретуудв окуучуларднч байланыштуу кебич остуруучуч илимий-методикалык негизде-рин иштеп чыгып, бир системогп салуу зарылдыгьг пайда болуп оту-рат. Утундай абал, биз тяндвп алган "Кептин функционалдык-мяаии-лик турлерун уйрптуу процессиндв окуучулардыч байланштуу кебич остуруунун методикасн (У1-УП класстар)" дегеч теманын аггаулдуу якечдигин далилдейт. Демек, изилдее ишибиздин актуалдуулугу кептич турлеручо (бяямдоого, сурвттоегв, ой жугуртуугв) б.а. текст (ми кроте к ст) тузуугв уйрятуу аркылуу окуучулардыч байлачыштуу кебич пстуруучуч нкмяларнн, илимий-методикалык негиадерии ттоп чкгмп, бир еистомагп салуу зарчлднгн менеч анмкталат.

Кыргыэ мектептеричин У1-УП класстаринда кептин функционалдык-маанилик турлерун уйротуунун негизги маселелерине байланыштуу чечилуучу лроблемалар - изилдовну.ч обьектиси б одул саналат.

Ал эми имтич предмет» катарында У1-У11 класстарда кыргыз ти сабактарында кептин функционалдык-маанилик турлврун (баяндоо, суреттее, ой жугуртуу) уйретуунун иш тажрыйбалары, аны окутууну азыркы учурдагы абалы жача аларды уйротуу процессинде окуучулардыч байланыштуу кебин естуруунун жолдору алынды.

Изилдвенун актуалдуулугуна, обьектисиче, предметине жана максатына параша кептин турлерун уйротууде окуучулардыч байланыштуу кебин естуруу кумуштарыныч илимиП гипотезасц бел г иле иди. Эгер:

- окуучулардыч байлаништуу кебин естуруунун психологиялык кана лингвистикалык негиздери аныкталса;

- окуучулар тексгтеги кептин турлерун (баячдоону, сурет-твену кана ой жугуртууну) ан-сезиндуу турде женил кабыл алууга матыгып адаттанса, анын негизинде бала оэунун текстин тузе бил\ гв уйренсе жана кенуксе;

- кептин турлерун уйротууде окуучулардыч байланыштуу кебиь естуруунун жоЛдору илимий-методикалык негизде иштелип чыкса' гаь кептин функционалдык-маанилик турлерун уйренуу жумуштары жакшы натыйжаларды берет.

Изилдвенун максаты: окуучулардыч байланыштуу кебин естуру\ методикасиныч, азыркы педагогикачыч, психологиянын, тил илими-нин негизинде кептин функционалдык-маанилик турлерун (баяндоо, суреттвэ, ой жугуртууц уйретуудо байланштуу кепти естуруунун илимий методикасын иштеп чыгьп бир системага салуу.

Алдыга коюлган максаттыч жана изилдэенун божомолунун (гипс тезасынын) негизинде темэнку милдеттерди чечуу маселелери ковд

- мектеп окуучуларычын байланыштуу кебинин азыркы абалын иликтеп жалпылоо;

- байланыштуу кепти естуруугв арналган илимий-методикалик эмгектерди уйревуу, окуу программаларыча, окуу китептерине, илимий-методикалык адабияттарга анализ жургузуу;

- байланыштуу кепти естуруу тушунуктеруне (текст, кептин турлвру жана стилдери) таянуу менен окуучулардын байланыштуу кебин встуруунун психологиялык жана лингвистикалык негиздерим аныктоо;

- кептин функционалдык-маанилик турлерун (баямдоого, сура: тавге, ой жугуртууге) уйретуунун илимий-методикалык жолдорун иштеп чыгуу;

- мектеп мугалимдерин кептич турлэруч уйретуудв байлачыштуу епти встуруунуч илимий-методикалык нкмаларн жача алардыч кара-аттары мечеч камсыэ кылуу жачп бул проблема бопчча иш тажрыйба-;арычдягы кемчиликтерич жоюуга практикалык «ярдам корсетуу;

- сунуш кмлынгач илимий гипотезаньг эксперимент аркылуу сыноо яча нятыйжясын жыйынтыктоо;

- квтэрулгоч проблема боочча кыргыз тилинич программаларыч-;агн, окуу китептериндеги мучулуттукторду жоюуга усулдук вактан ¡емэктогауу';

Изилдеэчун методологиялык чегизи: таячьтп-билуу жвнундвгу 1куу, тил, кеп квнучдвгу философиялык, педагогикалык-психология-нк эмгектер, азыркы кундэгу личгвистикчлык, илш<тй-методнкалык 'мгектердин жетишкепдиктери;

- теория мечеч практикачын еэ ара байлачышы жача айкалышы онучдегу диалектикачын негиэги жоболору;

- Кыргыз Республикасынын билим беруу жэчундегу Закону, ¡онцепциясн, мектепте кыргыз тил илимичеч билим беруучун кочпеп-(иясы жача билим беруучун мамлекеттик чечеми;

Алдыга коюлгач. милдеттич мунезуче жараша изилдевнун темэнку-[ей методдору колдонулду:

- психологиялнк, личгвистикалнк жача методиквлык адабият-'прды окуп уйренуу, вздвштуруу;

- мектеп окуучуларынын (У1-УП класстар) байлачыштуу кабине 1нализ жасоо, алдыцкн тажрыйбалярды илимий-методикалык жактан •алдоо жача жалпылоо;

- кептич функционалдык-маанилик турлорун окутуу процессине !айкоо кургузуу, эксперименттик сабактарды (белгилвечу, уйротуу-|у, тектеруучу) еткеруу;

- мектеп мугалимдери, окуучулары, ЮЖдун студечттери менен щгемелешуу, суроо-жооп иретиндеги ачкеталарды угатуруу.

Изилдее иши уч этапта эткорулду: Биринчи этапта (1987-1990) ¡айляныштуу кепти встуруу бовнча илимий-методикалык эмгектер, жуу китептери жана программалар ачализделип, мектептврдеги ¡айлачыштуу кепти остуруунуч обалы жача тажрыйбасы кенири уйре-|улуп, изилдоочуч тесриялык мунэзу катары тексттин лингвистика-1ык негилдери ездоштурулду.

Экинчи этапта (1990-1992) окуучуларднч байланыштуу кебине !еочине!1иелернче, иаложечиелериче), окуучулар тузгэн тексттерге, 1Икротексттерго талдпо т.ургузулуп, аларды вткпруучуч методикасы мктялдн.

"Учунчу эталта (1992-1994) иштелип чыккан методикалык ыкма-лар республиканын: Бишкек кыргыз-турк липейинде, Ош облусунун К-ц:„--Суу pahU'ij-'iMiii-u К^маижач лчтка нана Садырбай атындагы, Калал-Абад облусунун Ноокоч районундагы ¡г 0, ¡i 2-1, Ai^u району-нун Усленовка, Майлы-Сай шаарычын № 7 орто мектептеричде тажрый-ба жузундэ текшерилди.

Илимий жацьшыгы:

- У1-УИ класстарда кептин функционалдык-маанилик турлерун уйрвтуудо окуучулардын байланыштуу кебич естуруунун психология-лык, лингвистикалык, илимий-методикалык негиздери аныкталганынд!

- окуучулардын кеп ишмердуулукторун кальштачдырууга жана аны ачдан ары енуктурууге системалуу мамиле вшсвгвнычда;

- кептин турлеру (баяндоо, суретгео, ой яугуртуу) аныкта-лып, аларды кпалификациялоо илимий турде негиэделишинде кана аларди уйретууде окуучулардын байланыштуу кебич естуруу ишинин окутуу процессине чатыйкалуу киргизилишинде.

Изилдвенун практикалик баалуулугу булар:

- изнлдеенун негизги жоболорун байланыштуу кепти естуруунун методика сын иштэеде, мектепте окуу процессии жакшыртууда кана окуу прог^аммаларын, окуу китетерин эркундетууде;

- иштелип чыккан методикалык ыкмалардн республиканын жого^ окуу жайларыныч филология факультеттеринде атайын курс жана атайын семичарларды жургузууде, студенттердин педагогикалык практикасын вткврууде, курстук жана дигшомдук иштерди жазууда кенири пайдаланууга болот;

- кыргыз тил мугалимдеринин билиыич оркундотуу жана кайра даярдоо ишинде байланыштуу кепти естуруу боючча атайын курстар, еткврууго, мугалимдердин илимий-методикалык дечгээлич жогорула тууга шардвм берет ж.б.

Коргоого сунуш кылынуучу маселелер:

- кептин турлерун уйратуу процессинде окуучулардын байланыштуу кебин естуруунун психологиялык жана лингвистикалык неги Дери;

- кептин турлвруч (баяндоо, суреттоа, ой кугуртуу) уйрету де окуучулардын байланыштуу кебич естуруунун(психологиялык жан лингвистикалык) методикалык ыкмалары, каражаттары жана езгвче-л^ктвру.

Изилдве иштеринин жыйынтыктары. Бишкек шаарнядягы кыргыэ-турк лицейинде, Кара-Суу районундагы Курчвчжан датка жана Садь бай атындагы, Ноокен районундагы К 9, РА, Акси районундагы Уп

ювке жяна Майлы-Сай шаарычдагы № 7 орто мектспт-еричде зкспери-/енттеч откерулду жана а дач илйьштыятары: Бишкек шаардык кыргыз гилчи мугалимдердин туруктуу семинарында (1993-1994), Арабаеп ллимий окуулары боюнча Республикалык конферечпияда (Бишкек, 1993), Элдик педагогика жана мугалимдерди даярдоочуч проблемаларн боюнча республикалык илимий-методикалык кочферениияда (Бишкек, 1993), "Ыанас" эпосучуя 1000 шлдыгына карата республикалык илимий кон-$еренцияда (Бишкек, 1994), Мугалимдердин билимин вркучдвтуучу Республикалык курстарда (1994), Аалы 'Гокомбаевдич чыгармачылыгын уйрануу жана окутуунуч маселелери боюнча республикалык илимий-«етодикалык конференцияда (1995), "Маданият аркылуу билим беруу" зттуу илимий-практикалык конференцияда жана изилдвечунун жарык керген методикалык колдонмосу мечен журчалдык макалялары яркнлуу кяйылтылды.

Илимий иштин тузулушу:

диссертация кирипуудоч, уч главадач, экспериментам жыйын-гыктарычан, жалпы тыяняктан жвна колдочулган адабилттардын тиэме-синеч турат.

Биринчи глава "У1-УП класстарда- кептин турлеруч уйретуудв вкуучулардын байланыштуу кебич встуруунун азыркы абалы" деп аталыл,-3 параграфтан турат.

Экинчи глава "Кептин турлорун уйретууде окуучулардын байланыштуу кебин встуруучум психологиялык жана личгяистикалык негиз-цери" деп аталат жана 2 параграфты камтыйг.

"Кептин турлврун (баяндоо, сурэттое, ой жугуртуу) уйретуудв экуучулардын. байланыштуу кебин встуруунун жолдору" деп аталган учунчу главанын мазмучун 3 параграф туэет. Ал дми эксперимент-гин жыйынтыгы ээунчв берилди.

ИЛИМИЙ ИШТИН КНСКАЧА МАЗМУНУ КАНА БАГНГТАРЫ

1932-жылы чыккан "Айыл-шптяк баятолгыч мектебинин программа-зынын" (1-4 топтор учуч) "Оозеки жяна жазуу жузучдягу свздвр" цеген экинчи балумунде ангемо жазууга, жартпп созго тагып суйлвеге уйретуу, жонвкой тпктом, газета-журналдарга кыскача макала жаэа Яилууго кэнуктуруу эчдуу маселелер каралган. Бул эне тили про-грвммасмндпги окуучулардын оозеки жана жаэуу жузундвгу байлачнт- ' гуу кептерин остуруу учуч жасалган алгачкы аракеттер эле. Эц члгпчкн тилчи методнсттердин бири С.Намат уулу "Тилибиздин мето-никасм" (1932-ж.) деген эмгегичде граммптиканы кеп чстуруу или ченен плмп баруугя бпсш коПгоц. Стчлой эле мында изло-

жении ^-яма спчичпчие откпруучуч члгачкн аракеттери жпсалгпч.

Ал эми На сыч Тыны стан уулу тарабынан 1937-шлы жарык кергвн "Толу) эмес орто »ана орто мектептер учуч кыргыз тилинин програмшсы" эне тилич окутуу Ооюнча туруктуу программага салингам чыйыр эле. Программам окуучулардыч оозеки ¡кана жазуу кебин естурууге окуу саагычын арбыч берилшии колдоого арзыйт.

Изилдведе ар кайсы мезгилде чнккач окуу программалари мечен китептеричич (1932, 1937, 1941, 1948, 1954, 1961, 1970, 1960, 1904, 1989, 1992, 1994), ошондой зле илимий-методикалык адабият-тардьгн темага байланыштуу белумдеру илимий-методикалык плачда кецири талдоого алычды.

Мектеп окуучуларыныч байлачыштуу кебин встуруу маселелери психология илими мечен тыгыз биримдикте каралат. Ачсыз окуучулардыч оозеки хана жазуу байланьштуу кебин естурууну илимий не-гизде уюштуруу мумкун эмес. Корунуктуу психолог-окумуштуулар А.А.Леонтьев, Л.С.Выготский, П.й.Гальперин, Н.И.Йинкич, Л.И.Айдарова, И.А. Зимняя ж.б. тил жача байланьпцтуу кепти естурууго уйретуудв баланын кана анын кебинин психологиялык внугуу процессл1 квп жактуу иэилдвегв алышкоч. Алар байлачыштуу кепти естуруу ишин кеп ишмердуулугу тёориясы мечен психоличгвистиканын неги-зинде гана кароо зарыл деп зсептешет.

Диссертацияда темага тиешелуу психологиялык амгектер изил-двегв алычды жача талдап уйрвнулду. Психология (психолингвистика] илимичин баланын байлачыштуу кебин остуруудегу орду жана ролу такталди. Аларны изилдеэ ишибизде кенечирээк чагылдыруу аракети жасалды. Натыйжада твмонкудой методикалнк корутундуларды жаооого мумкунчулук тузулду:

- байланыштуу кепти окутуу иши кеп ишмердуулугу тёориясы жана психолингвистика илими менен тигнэ байлачипта жургузулот;

- байланыштуу кеп зарылдыктач гача келип чнгат, ачсыз кеп жасалма жана максатсыз болот;^

- кеп ишмердуулугунуч бир туру - байланыштуу кеп. Лчын куру лушу узгултунсуз терт баскычтан турат: кепке багыт алуудян, кепт пландантыруудач, программачы ишке ошыруудлч, пзучуч япча башка бирввнун кебине квзвмвл жургузууден;^

1. Жинкич Н.И. Коммуникативная система человека и разпития реч в школе // Проблема совершенствогтчия\содердачия и методов обучения русскому языку. 1969. \

2. Леонтьев А.А, Восприятие текста как психологический процесс Психологическая и лингвистическая -природа текста и особенности его восприятия. Киек, 1979.

- баланьш байлачыштуу кебин естурууну уйретуудв ички кепти •гьппкы кептин алгачш баскычы катары кароо жана аныч мумкунчулук-терун, милдетич зеке алуу;*

Изилдээде кептич турлорун (баяндоо, суроттев, ой кугуртуу) уйрвтуудв окуучулардыч байлачыштуу кебин встуруучун личгвистика-- ; лык^югмдевине взгочв маачи берилди. Ачсыэ бул багытта ишти илимий) негизде уюштуруу мумкун эместиги ачыкталды. Байлачыштуу кепти естуруу иши текст (микротекст) мечен иштеену болжолдойт.

Диссертацияда кептин фучкпионалдык-маачилик турлвру (баяндоо, сурвттео, ой жугуртуу) камтнлгач текеттерге анализ жасалып, микро-текеттер мечен иш алып барылат. Ар кандай эле байланыштуу текст кептин функционалдык-маанилик турлорунуч бирввнен (м: баяндоодон) же экввнвн (м: баяндоп-суреттевден) турат, кээде учеа теи (баян-доо-сурвттеэ-ой кугуртуу) айкалшып келе берет. Бирок, алаодын бирэвсучун негизги кептик планы биринчи оручга коюлуп, калган кептин турлвру текст ичичдеги микротекст болуп сачалышат. Населен, кврквм баяндоо текеттеричде сурвттеэ да, ой жугуртуу да болушу мумкун. Кептич турлеру кептин стилдери тушунугу мечен тыгыз бай-ланышта болот: маселен, "кэркем баяндоо", "илимий сурэттве", "иш-кер суреттвэ", "илимий ой жугуртуу" к.б.

Бир текот ичичдеги кептин турлврун мааниси боенча твменкучэ бвлууго болот: I) сурвттввдэ нерсенич (заттын, жаныбардыч, адам-дыч), оручдуч, карать'лиштыч бир катар белгилерин санап отуу, кый-мшсыз абал (нерсечи, портретти, пейпаждн сурвттеэ, интерьерь, мунвздемо) оруч алат; 2) баячдоодо кыймш-аракет жана ар кандай абалдар женучдэгу маалыматтар журот. Ал мааниси бопчча суреттее-доч кыймыл-аракети менеч взгечелвчуп турат; 3) ой шугуртуудэ се-беп-чатнйжалаш маанидоги байлачштар байкалат. Алар толук да, кыскартылган турдо да болушу мумкун. Ой жугуртуудв далилдвену талап кылуучу ой (маани-мянш) оруч алат.

Кептин фучкпионалдык-маачилик турлеру (баяндоо, сурвттеэ, пй жугуртуу) кябунчо маачилик жагычан аяктаган жача ушулгач тур-гв ээ текеттин узучдулпру болутат. Алар личгвистикада текст же микротекст дегеч ат мечеч езгвчэ кеп бирдиктери, квп фразалуу (суйломдуу) биримдик катары каралышат. Кептин турлвру байланыштуу текеттин анча чоц эмес белугун гача камтыйт. Ар кандай эле сочине-чиенич жача изложечиенин текеттери кептин бир же бир нече турлеру-ноч турат. Текеттин нурулутау женоквй схеманын жардамы мечен женил РЭДРПТуруЛРТ.

1. Выготский Л.С. Мышление и речь. Избранные психологические

исследопачия. ЛШ РСФСР. М., 1956.

- П -

Кептин турлеру боючча ТбКСТТм н курулушуна таянбвган изложение жумупггарында окуучуяар тексттин орчучдуу узундулврун таттап кетишип кыскартууларга жол беришкен. Изилдэедо кептин бул уч турунуч курулушу, алердьтч бир текст ичинде ез ара айкалышып ке-луусу бир топ мисалдар аркылуу керсетулду.

Диссертациянын учунчу глагасы кептин баяндоо, суреттее жана ой жугуртуу турлеруч уйрвтуунун методикалык жолдоруна, ыкмалары-иа жача каражагтарына ерчалды.

Кептин баяндоо турундегу текстин (микротекстич) тузууге уй-ратуу грамматика, байлачыштуу кеп, изложение жяна сочинение са-бактарыч езуно камтыйт. Алар твмечкудей баскычтардан турат: а) келэму жагцчач ачча чоч эмес баяндоо текстин ачализдеэ; б) бу-тун бир тексттен турдук узундулерду (микротексттерди) ажыратуу жана анын схемасыч тузуу; в) улгу текстти кайра тузуу (изложение); г) озунуч чнгврмасыч жаратуу (сочинение).

Баяндоо текстин тузууге даярдачуу конугуулэруна темэнкулер кирди: I) Дяяр текстти янализдэе: кептин турун ачиктоо жана ана-лиздве; суйлемдврдегу "мурунку" мечен "кацычы" табуу; кептин бир туруне жаткан, бирок тил каражаттары боонча ар качдай эки текстти салнштыруу; 2) улгу текстти кайра тузуу; 3) взучун текстин туэуу. Мындай кенугуулердун мааниси окуучуларга кепти аналиэдео машык-кандыгыча зэ болууга, текст тузууну ац-сезимдуу ездеттурууге, суйлемдэгу свздердун орун тартибине кенул коюп мамилс жасоого уй-ретет. Даярдык кэнугуулвручда суйлемдордэгу свздэрду тууря жана байланыштуу пайдалвня билуу билгичтигине эа болуу маачялуу аспект болуп саналат. Окуучулар тексттеги кептин турлеручун узундулврун издеп табууга, ез алдычча териштирууге жача алардын схемяларын • тузуугв багытталгач тапшырмаларды аткарууго квчугушет.

Кептин суроттее туру заттыч (адамдыч, жаныбардын, буюмдун), орундун, жаратылыштыч ар качдай корунушу, абалы, белгилери жвнуч-де маалымат беруу учун-туэулот. Мындай токсттердеги (микротекст-тердеги) суйлемдердо сурвттолуучу обьект же анын бвлуктвру "мурун ку" (тема) болот да, алардын бглгилери "жакн" (рема) болуп сано-лышат.

Кептин сурвттэв тушунугуно твмочкулор кирет: I). Турдук мааииси - эат жача ачын ар качдай болгилери кпчунде билдируу; зат - бул конкреттуу бир буюм, черсе, жаныбар, адам; 2). Адамду сурвттве - бул адамдын сырткы кебете-кешпирин суреттое жано анын абялын мунвздеэ; 3). Сурвттеадв "мурунку" - зат (жаныбар, буюм, адам), ал эми "кану" анын белгилери; 4). Затты сурвттео толук

кача кыска болушу мумкун; автор бир затты кзэде кечен суреттвйт, башка учурларда аныч кээ бир белгилерич гача сураттоп отушу мум-куч; 5). "Мурункулар" адатта зат атооч жача ат атоочтор болуп ким? эмче? кимдер? эмнелер? деген суроолорго жооп беришет, анда сичочшлдер ксп колдонулат. Ал зми сыч атооч, тактооч,.зат атооч, этиш сеэдор "жаныларды" тузушвт. 6). Сручду сурвттеэдв зьттардын ордуч б.а. "эмче9" - "каерде"" маачисич беруучу тил каражаттары муноздуу. 7). Каратылышты суреттввде "муручку" болуп адатта жа-ратылыштын (айлана-чейрэчун) элементтери, ал эми "жанылар" болуп каратылыштын абалыч, керунушун билдируучу белгилер саналат. Алардын маачиси этиштик да, этиши *ок да сичтаксистик бирикме-лер аркылуу бериле берет.

Кептин ой жугуртуу туру мечен иштведэ ачыч бгячдоо менен сурвттведвн приниипиалдуу айырмачшыгыч дагы бир жолу карап втуу керек. Окуучулар баяндоо мечен суреттеенун мазмучуч бизди курчап тургач чындык, ал эни ой жугуртуучун мазмуну адам тарабычан жый-ынтыкталгач заттар менеч кубулуштардын ортосундагы байлачыш болуп сачаларын тушучуусу тийиш. Бул багытта окуучулардыч изложе-ниелерич гача сочичениелерич анализдве мечен биз каталардыч бир качча турун ачыктадык: I) далилдвв менен баяндоочу (сурвттеону) чаташтыруу; 2) микротемалардын бутундугун сактай албоо; 3) текст-ти абзацтарга туура эмес ажыратуу; 4) микротемалардын удаалашты-гннын бузулушу.

Тякрнйба кврсэткендвй тексттин гра^икалык схемасын пайдала-чуу окуучуларга ой иугуртуу текстин тузуудв ката кетируугв жол бербейт.

Тексттин устучдэ иштвенун бул бардык зтаптарычда схема кеп-тик квземелдуч маачилуу каражяты болуп саналат. Схема окуучулардыч кенулун ой жугуртуунуч структурасына буруу менеч алардын ой жугуртуу шп иракетии активдештирет, микротемалардын тушуп калы-ыичач жача ллардин тексттеги орун тартибичин бузулушунан сактайт. Тажрыйба корсэткпчдвй текстти уйде иштведэ окуучулар ой жугуртуучун учугуи жоготпоо учуч дайыма схемага кайрылышкан.

Кептин бул уч турун оздвштуруунун натыйжасында окуучулар темвнкудчй билгячгиктерге эз болушат: тексттин узундулврун эсте сактоого жача учуглоого; турдук схемаим, "урунттуу сездврду" пай-далачуу менен текст тузууге;' тексттин мазмунун кайра беруудв автордук тил каражаттардн пайдалана билуугв; улгу тексттен кептин предмети, чегизги ою жвнундо зарыл маалыматтардн сууруп чыгууга; озунуч тексттин тузуудо алгачкы баскычтагы билгичтиктерден пяйда-лпча плуугп ж.б.

Эксперимечттик жумушка эксперимечттик класстардан 224 окуучу жана контролдук класстпрдач 236 окуучу тартылды.

Эксперименттик окутуунуч програ?.масыча темочкулор кнрди:

- текст, кептич турлору (баячдоо, сурвттее, ой жугуртуу). тексттеги суйлемдердуч байлачышуу нкмалары жана каражаттары евдуу тушучуктерду терецдеп уйрэнуу;

- текстти кептин туру боючча ачализдееге уйретуу;

- тексттеги кептич турлеруч (баяндоону, суреттеену, ой жу-. гуртууну) композипиялык схемага ажыратуу конугуулэру;

- кептин функнионалдык-маанилик турлеручдегу суйлемдэрду "мурункуга" жана "жакыга" ажыратуу тушунуктеру мечен таачыитыруу, аны иш жуэундеьпайдалача билуу;

- улгу текст богнча экинчи текст (изложение) тузууге жана езунун чыгармасын (сочинение) жаратууга уйретуу.

Эксперименттин журушу иэилдеенун Iii главасынан кийинки "Экспе-рименттин яыйычтыгы" дегеч езунчэ белумде берилген жана анын керсеткучтвру 20 га жакын таблииалар аркылуу чагылдырылган. Темэндв У1-УП класстарда еткерулгвч изденуучу, уйретуучу жана текшеруучу эксперименттердин нвтыйжасында окуучулардын(эксперименттик жана контролдук класстардагы) алган билимичин, кен'уккен-Дугунун кэрсеткучтерун келтиребиз:

Кептич I Класс |оКууч. [-§§§232-----'---|орТо

турлеру | Л-УП ¡саны {"5"{ / ¡"4"} / |"3"| / j"2"{ / {бал

1. Баяндоо эксп. 224 39 18 108 48 77 34 - - 3,0

контр. 236 14 6 57 24 144 61 21 9 З,г

2. Сурет- эксп. 224 34 15. 99 44 91 41 - - 3,2

тее контр. 236 9 4* 43 18 161 68 23 10 3,1

3. Ой жу- эксп. 224 36 16 90 40 98 44 - - 3,7

гуртуу контр. 236 7 3 35 15 169 71 25 II 3,1

Таблицадан керунуп тургандай эксперимечттик жана контролдук класстардын окуучуларыныч керсеткучтвру бир топ айырмаланкп ту-рат. Мындан биз кептич тврлеруне уйретууну илямий-методикалнн негизде уюштурганда гана оц натыйжага нетууго мумкуч деп жнйнн-тык чыгара алабыз.

Корутунду жана сунуштар

Педагогикалык зксперименттин жыйынтыктарын талдап уйренуп, окуучулардын ишкер аракеттериче баа берип жана мугалимдердин ой-пикирлерин, бугунку кундегу мектеп практикаснн эске алып, натый-жада теменкудей жыйынтыкка келдик:

1. Кептин фучкционалдык-маачилик турлерун уйретуу процессин-де окуучулардын байланыштуу кебич естуруунуч методикасычын 30-жж. берки тарыхы илимий негизде иликтенип, аныч илимий-методикалык адабияттарда чагнлдырылышнач бпштап, бугунку енугушуне чейинки абалы керсотулду.

2. Диссертацияда темага байланыштуу окуу программалар, окуу китептери менен алардын колдонмолору, методикалык эмгектер, оку-туунун методдору: амалдары, кяражаттары, турлеру аналиэге алычып, жнйннтыктальш жалпыланды.

3. Бир нече жылдык изилдеелерубуздун негизинде:

- мектеп окуучуларычыч байланыштуу кебичин азыркы абалына анализ жасалды жана аны е.чуктуруучуч жолдору белгиленди;

- байланыштуу кепти естуруу тушунуктеруче (текст, кептин турлору жана стилдери) таячуу менен кептин турлерун уйретуудо окуучулардын байланыштуу кебич естуруунун психологиялык жача лин-гвистикалык чегиздери ачыкталды;

- У1-УП класстарда кептин функционвлдык-маачилик турлерун уйретуу процессинде окуучулардын байланыштуу кебич остуруунун методикасы ииггелип чыкты;

- окуучулардын тексттеги кептин турлеруч (баячдоо, суреттев, ой жугуртуу) ац-сезимдуу турдо женил ажырата билуу билгичтигинин жана машыккандыгичын колдору белгиленди;

- маанилик (актуплдуу) мучолое теориясына чегизденуу менен тексттеги суйлемдердун оз ара байлачышуу волдору, суйлемдегу сездордуч оруч тартиби ("мурунку", "жачы") такталып, кептин тур-лорундогу алярдин орду аныкталды жана графикалык схемалары ту-зулду;

- сунута кылынгач методиканын, методикалык ыкмалардын натый-жалуулугу эксперимент аркылуу долилденди.

Изилдеечун жыйинтык-натыйжаларына ылайык байланыштуу кепти окутуучуч илимий-петодикалик абалын жакшыртуу учун диссертгодаяда твменку сунута пикирлер иштелип чыкты:

I. "ектепке байланыштуу кепти естуруу еэунач-еа^ чу процесс омес. Еаланын баарлашуу муктаждыгына, тй^сетин мыяты улгуляруно ялча токсттин лингвистикасн теорияларына таячуу менен

- ИЗ -

байлачыштуу кепке (изложение жана сочинение каэууга, текст ту-зчуге) уйретууге мумкун жана зарыл.

2. Байланыштуу кепти естуруу бопччя бардык жумуштар кыргыз тили курсу мечен тыгыэ байланышта, б.а. грамматиканы, стилистика-ны, лексикачы ж.б. уйрвчуудо, ошондой эле тилдин улгулвруч беруу-чу адабият свбактарычда жана предмет аралык байланышта шке ашырылуусу тийиш.

3. Окуу программасычда, окуу китёитеринде байлачыштуу кептин материалдарын жайгаштырууну олуттуу оэгортуу хагы жяралуусу зарыл. Биэдич опбуэча, байланыштуу кептин материалдарын жыл ба-шычда вз алдычча бвлум катары бербестен, кыргыз тилинин грамма-тикалык, лексикалык ж.б. материалдарды оздчштуруу менен тен катарда журуусу ылайыктуу. Ал тил системасы менен байланыштуу кептин, теория мечен практиканыч вжырымша жол бербейт.

4. Окуу китептеричдеги байланыштуу кепти естуруугв багыт- . талган канугуулердуч басымдуу кэпчулугу (65/) текстти аналиэдеэ жана талдоо, калган учт® н бири гача текстти кайра тузуу жана взунун текстич тузуу мучезучде болушу окуучула дын байланыштуу кебин естурууде азднк кнлат.

5. У1-УП класстардын окуу китептеринде кептин турлеру (баян доо, суроттев, ой жугуртуу) комплекстуу оздоштурулуусу зарыл. Анткени, ар кандай эле байланыштуу текст кептин функционалдык-маанилик турлерунун бирввнен (м: баяндоодон), же окэвнон (м:бая! доо-суреттведен), кээде учеенен тен (баяндоо-суреттев-ой жугуртуу) турушу мумкун.

6. Байланыштуу кепти естуруу ищи гил жана кеп жэнучдэгу психолингвистикалык илимий теориялар менен тыгып байланышта каралат жана жургуэулет.

Диссертациянын негизги идеялары тэмендогу омгектерде чвшл дырылган:

Методикалык окуу куралы:

1. Окуучулардын байлачыштуу кебии эстуруунун айрим жолдсру (У1-УП классгар) // Кыргыз тел мугалиадери учуч методикалык кот, донмо. - Бишкек, 1995, 65 бет.

Илимий-методикалык докладдар:

2. 5-класста сын атоочту скутууда окуучулардын байланшггу-кебин естуруу // Арабаев илимий окуулари (теэкстер). БишкекДУ'

3. Киргиз тил сабвгычдо окуучулардын байланыштуу кебич ос туруудв элдик педагогиканын олементтерин пайдалачуу // Элг.и»; педагогика кана мугалимдердн даярдоонун проблемалорм босчуя

республикалык илимий-методнкалык конференцинныи тезистери, Бишкек, 1993.

4. У класста сын атоочту окутууда элдик иедагогиканын эле-менттерин пайдалануу менен окуучулардин байланыштуу кебич есту-PYY // Элдик педагогика «ана мугалимдерди даярдоонун проблема-лвры боюнча республикалык илимий-методикалык кочференциянын тезистери. Бишкек, 1993.

5. Сын атоочту окутууда "Мачастын балалык чагы боюнча" сочинение жазуугя окуучуну кенуктуруу // "Манас" эпосунун 1000 кылдыгына карата республикалык илимий конференциянын тезистери, Бишкек, 1994.

6. Окуучулардин байланыштуу кебич эстуруудв Барпы Алыкулов-дун "Ашгаи суу" аттуу ырын пайдалануу // Барпыны i ПО жылдыгына арналган республикалык илимий-методикалык конференциянын тезистери, Налал-Абад, 1994.

7. А.Токомбаевдин ырларын сын атоочту окутууда изложение-сурвттве жазуу жумушучда пайдалануу // Аалы Токомбаевдин чыгар-мачылыгыч уйронуу кача окутуучун маселелери. Республикалык или-мий-практикалык конференциянын тезистери, Бишкек, 1995.

8. Кыргыз тил сабагичда окуучулгц'дыч байланыштуу кебин встуруудв элдик педагогиканыч элемечттерин пайдалануу // Тезисы докладов научно-практической конференции "Образование через культуры", Бишкек, 1995.

11яимий-методикалык макалалар:

9. У1 класстыч окуучуларыч тексттин турлеру менен иштеего уйрвтуу // Эл вгартуу, W 5-G, 1994.

10. Оозеки жана жазуу кептеринич вз ара карым-катнаши // Зл агартуу, №2, 1995.

11. У-XI класстарда байланыштуу кепти окутуу боюнча тушун-дурм0--сучумтар // Эл агяртуу, № 3, 1995.

12. "Мачаетыч балалык чагындагы" кептин турлэрунуч ез ара айкалшв-щ квлуусу // Кирчын, № 7-8, 1995.

АННОТАЦИЯ

диссертационной работы Эшиеоа А. на тему: "Методика развития связной речи учащихся в процессе обучения фучкиионалъно-смысловим типам речи (У1-УП классы)"

Диссертационная работа состоит из трех глав, восьми параграфов, списка использованной литературы. В первой главе дастся сведения из истории изучения связной речи учащихся я школах, отражение материала в учебных программах и учебниках. Анализируются научно-методические работы, пособия и статьи по данной проблеме, а такие нынешнее состояние обучения связным яысказы-паниям в кыргызских школах.

Во второй главе исследования анализируются и определяются психологические (психоличгяиотические) и лингвистические основы развития связной речи учащихся в обучении функциочальчо-смысло-вым типам речи.

В третьей главе даются методы и особенности развития связной речи учащихся У1-УП классов в процессе обучения функшонвль но-смысловым типам речи (повествование, описание, рассуждение). Здесь речь пойдет о тексте как обьекте связной речи -и его разновидностях (микротекст, сперхфразовое единство, абзац, сложные синтаксические целые), т.е. о повествовании, описании и рассуждении. Изучается порядок слов в предложении и актуальное членения предложения ("дачное" и "новое") и их значение в связной речи, а также показываются композиционные структуры и графические с хеш повествования, описания и рассуждения.

Эксперимент проводился в кыргызских классах школ республики и их показатели отр&жеш в таблицах (J? I-2I).

ANNOTATION

of the dissertation of ESHIIV A. The them* of the dia««rotation is "Methods of development of the connected narrative of the pupilp in the process of studying functional-meaningful types of speech patterns (VI-VII grades).

*

The dissertation conalsta of three chapters, eight paragraph«, and a bibliography. In the firat chapter the author give« data from the history of pupils' connected narrtive research, the reflection • of the material in the curriculum and text-boolca. The author analyses solfltotific methodical works, additional material and artioles on tha given problem, Beaidaa that, the present condition of connect ed narrative education in Kyrgyz schools is analyzed.

In the second chapter of the research the author analyzes and dei'ines the payohologioal and liguistio basis of connected narrative i development in the oourse of teaching the pupils the functional-meaningful types of speech patterns.

In the third chapter the author gives the methods and peculiarities of the development of the connected narrative of pupils of VfrVII grades in the process of studying functional-meaningful types of speech patterna ( narration, description, reasoning). Here we would discuss the text aa an object of connected narrative and its varieties( microtext, superphrasa unity, paragraph, complex syntactical integrity) i,e. narration, description, and reasoning. The word order in the sentence and the actual dividing of the sentence ("given"and"new") are explored. Besides that the author analyzes their meaning in the connected narrative. The author also shows compositional structures and graphical schemes of narration, description and reasoning.

The experiment was conducted in eight schools of the republic and its results are shown in the tables (1JI-2I).