автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Научно-методические основы изучения кыргызской литературы (1920-1990 гг.) в школе

Автореферат диссертации по теме "Научно-методические основы изучения кыргызской литературы (1920-1990 гг.) в школе"

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКЛСЫНЫН БИЛИМ БЕР\У МИНИСТРЛИГИ КЫРГЫЗ МАМЛЕКЕТТИК УЛУТТУК УНИВЕРСИТЕТИ

,^1СТЕШТИРИЛГЕН КЕЦЕШ Д 13. ЯЗ. 27._

,0пц Кол жазма туруидч

г 7 уМОП ^

АЛЫМОВ БЕКТУРСУН (БЕК)

КЫРГЫЗ АДАБИЯТЫН (1920-1990-ж.ж.)

МЕКТЕПТЕ ОКУТУУНУИ ИЛИМИЙ-МЕТОДИКАЛЫК НЕГИЗДЕРИ

13.00.02. — адабияты окутуунун методнкасы

Педагогикальш йлимдердин доктору дегё^ окумуштуулук даражаны изденуу учун илимий доклад гурундегу

ДИССЕРТАЦИЯ

БИШКЕК - 1991

Иш Кыргыз мамлскеттПк улуттук уннверситетишш кыргш тилии жапа адаблятын окутуу мстодпкасы кафедрасында ат-карылды.

Официалдуу оппопенттер:

Педагогика илимдеришш доктору, профессор

МИ КАИ ЛОВ ШАМИСТАИ АБДУ оглы

Кыргыз улуттук ИА мучо-корреспопден-тн, филология илимдеришш доктору КЫДЫРБАЕВА Р. 3.

Эл аралык академияиын академиги, педагогика илимдеринин доктору, профессор

РАХИМОВА А\. Р.

Ишти сыноочу мекеме—Абай атындагы Алматы Мамлекет-тик университет.

Диссертация Кыргыз бплим беруу ипститутупуи алдында-гы (720000, Бишкек шаары, Эркнндик бульвары-25) педагогика илимдершшп доктору деген нлпмий даражаны ыйгаруу боюнча адистештирнлген Кедештин Д 13.93.27. жыныпында

Илимий доклад менен инстнтуттун китепканасында тааны-шууга болот.

«

1994-ж.. саат ¿¿-(Ги жакталат.

Илимий доклад

1994-ж. таратылды.

Адистештирнлген Кецештин илимий катчысы, педагогикалык илнмдердин кандидаты

изилдее жвнунд.в ждлпы маалымат

Экономика, социалдык хана рухий хактан бут хоом, адам, тур^ую ханыланып хатканда адабият.аркылуу хаш адамдын ыйман=дилин тазар-тып, тарбиялоо 6vrvHKv кундв да актуал мйселелерден болуп кала берди. Нечен хылдап адабиятты буйрукчул заман тескеп, томоголоп турган катаал заианда да, адилетсиздикке каршы аёосуз курвшквн кек-хал кашкей чоч. сурвткерлер болгон.Алар партократтардын арааны ажыл-дап турганда да, дайым эле партияны мактап.ага халынып=халбара бер-бестен, зомбулуктун быкыйын чукуп, турмуш чындыгын таасын=таамай керсетушквн. Дегеле керкем адабият коомдогу мерез оорулуу ар кандай хаман кврунушгвр менен активдуу да, чечкикдуу да курешуп, адамдардын адеп=ахлактык, руханий жагынан хан дуйнвсунун сак болушу учун кызмат вт&еДе эор кудурет=кучке эгедер. ' Ошондон улам педагогдор менен психологдор, адабиятчылар менен методисттер саз внерунун окурманга болгон тарбиялык=эстетикалык таасирин ахыратпай бирге караиат. Анын дал ушул эмоционалдуу=руханий, эстетикалык таасирин белгилуу психолог Л.С.Выготский илимий жол менен аныктв-ган.

Мына уиундай свз внеру аркылуу мектеп окуучуларына эстетикалык билим берип, тарбиялоодо методика илиминин ролу ете чоч. Бул илим боншча кылымдан бери харадып, калыптанып калган орус адабиятынын методихасында il.А.Рыбникова, В.В.Голубков, В.В.Рождественский, С.А.Смирнов, Н.О.Корст, Е.И.Кудряшев,Я.Н.Роткович, В.А.Никольский, Н.В.Колокольцев, В.И.Сорокин, С.Я.Рез, Е.В.Евяткбвский, Г.И.Беленький, M.Д.Ыолдовская, Т.Ф.Курдюмова, Н.Я.Нещерякова, А.С.Айзерман ж. б. толуп жаткан б^-лгилуу окунудтуулардын изилдаелеру бар. Алардык кептеген эмгектеринде бул илим ар тараптан тереч- иликтенген. Ушуг ©нутгвн Караганда кыргыз адабиятынын методика илими таптакыр башка-ча абалда. Анын взунун жуйелуу себептери бар. КырГыз адабиятынын программасы, хрестоматиялары, окуу китептери отузунчу жылдардан кийин гана гузулуп, жазыла баштады. Программа тузулбей, окуу китептери хазылбай туруп, анын методикасы хвнундв сез болуиу да mvmkyh эмес. Бул илим боюнча республикада биринчи холу- 1966=жылы ушул сап-тардын автору кандидаттык диссертация коргогон. Дал ушундай хуйо-луу себептерден улам буггнку кунге чейин бул илик боюнча актуалдуу маселелерге арналган бараандуу змгек хок, ал бир системагь саль:н?. да элек.

Ырас, А.Токомбаев, Т.Сатыдганов, Ч.Айтматов,' А.Осмоновдордун ©муру, чыгармачылык жолу,болбосо тигид же бул прозалык, драмалык же элдик оозеки чыгармадарды окутууга арналган кандидаттык дйс'сертациялар жакталган.Методиканын жалпы маселелери боюнча К.Иманадиевдин докторлук диссертациясы да бар: Азырынча бар болгону ушулар. Бирок, будардын баары кыргыз адабиятынын бугундей бир курсун: У-1Х класстардагы адабияттык окууга, же Х-Х1 класстардагы анын системалуу курсуна, эц. болбогондо бутундей бир жанрдагы чыгармадарды окутуунун омоктуу маселелврине арналып, чоц, проблеманы козгоп, аиы илимий=методикалык жактан ар тараптан ке^ри ижтеп чыгуу максатын квздебвствн, жекече мунвздегу, же методиканын жалпы маселелврине арналган иликтеелвр зканин тайманбай айтууга болот. Ал эми биздин жарык кэрген эмгектер, алардын негизинде хазылган илимий доклад турундвгу бул докторлук диссертация жогорку' эмгектерге таптакыр окшобойт.

Эгер орус адабиятын окутуу методикасынын акыркы чейрек кылым-дык тарыхына серп салсак, андабуд мезгидде кээ бир окумуштуулар методиканын тарыхы боюнча фундаменталдуу эмгек жазып, анын негизинде докторлук диссертация коргосо (Я.А.Роткович), уиул эле багытта зкинчи бир окумуштуулар да (Д.К^Мотодьская, А.Н.Скафтымов.А.М.Крас-ноусов, А.Р.Мазуркевич) узурлуу эмгектенишиптир- Кээ бирлери ада-биятты окутуунун. жалпы проблемаларын иликтешсе (Н.И.Кудряшев, Е.В.Квятковский), айрымдары кврквм чыгарманын жанрдык взгечелугунв карап окутуу жаатында (З.Я.Рез,- Н-И.Кудряшев, Т.С.Зела; зва ж.б.) издениш :птир. Н.Я.Мещерякова, М.А.Цейтлин ж.б. адабиятты окутуунун тигид же бул маселелери жвнунд® изилдешсе, Г.И.Беленький адабият теориясын окутуу боюнча докторлук диссертация жактап, ушул эле проблемалардын айланасында квптагвн методист=окумуштуулар тике же кыйыр турде эмгектенишкени баамга урунат. Ал эми биздин изилдвебуз бул белгилуу окумуштуудардын эмгектери менен докторлук диссертация-ларынан да-кесКин айырмаланат. Ал айырмачылыктар теменкулвр:

1. Методика илиминин патриархтарынын бири В.В.Голубковдун: "методиканын уйренуучу объектиси адабият эмес, ... педагогикалык процесс" , - деген сезуне ушул кезге чейин кеп илимпоз=методисттер жамынып алышып, ■керкем нарктарды талдоодон, адабий процесстен таптакыр алыстап, теориялык да, практикалык мааниси тайкы . бирдеме-

См: Голубков В. В. , Методика преподавания литературы.-М. : Учпедгиз, 1962.-С.6.

лерди, жалпы маселелерди чургой коюп журушет. Айрыкча кыргыз ада-биятынын методикасы боюнча жазылган бирли=жарым "эмгектер" дал ушундай мунезде. Ал эми биздин эмгектерибиз, алардын топтом=жыйын-дысынын негизинде жазылган илимий доклад турундегу бул диссертация алардан туп=тамырынан бери айырмаланат: Еиздин бут изилдеебуз менен эмгектерибизде адабий процесс менен педагогикалык процесс бир^ бирине етме катар втушуп, эриш=аркак айкалыштырылган.

2. Эгер жогоруда аталган диссертациялар менен эмгектер Т.Сатылганов, М.Элебаев, Ч.Айтматов ж.б. бир гана жазуучунун емуру, чыгармачылыгын белгилуу бир класста, же баскыята окутууга арналса, биздин иликтеебуз 70 жыл ичиндеги кыргыз профессионал адабиятынын бардык екулдврунун емуру жана чыгармачылык жолун ар башка класстар-да, ар кандай концентрде (V - VIII, IX-XI) окутуунун бутундей илимий=методикалык негиздерин иштеп чыгууга арналгак.

3. Хогорудагы иликтеелврдв,диссертацияларда бир гана жанрдагы: же лирикалык, же эпикалык, дагы бири драмалык чыгармаларды V-VIII класстарда, же адабияттын сиетемалуу курсунда (I.X-XI) окутуу, же адабият теориясынан кабар беруу, методиканын тарыхы туурасында сез болсо, биздин эмгектерде бутундей V-XI класстарда,ар кандай баскыч-та окулчу керкем деелеттердун жанрдык табияты, касиет=белгиси эске алынып, анан аларды окутуунун езгечвлуктеру керсетулген.

4. Биздин эмгекгектерде да, илимий докладда да сабак процесси эле эмес, адабият боюнча мектепте еткерулуучу: сез естуруу, класс-ган жана мектептен тышкаркы иштер - бардык жумуштардын бирдиктуу эутун комплекси иштелип чыккан. Ал эми булардын ар бири ез алдынча 1рйблемалардан.

5. Методика илиминде кээде 3-4 саат белунг-ен, же таптакыр эле :аат белунбеген, программалык чыгармаларды талдоодон алые, "майда", te практикалык мааниси тайкы жалпы темалар боюнча да диссертациялар сорголуп журет. Иэилдвечу буга туп тамырынан бери карвгы. Анткени !етодика илиминде изилденип жаткан темага канча саат белунгвну да 104. мааниге ээ. Ал эми биздин темабыз баш=аягы 500 двн ажык сааттык штериалды хамтыйт. Эгер кыргыз адабиятына бардыгы болуп 714 саат ¡влунсе, анын учтен экисинен квбуревгу дал ушул профессионал дабиятты окутууга ыйгарылган. Мындай- чрч-. темада бугунку куйге [ейин бир да республикада, бир да аймак=региондо, орус адабйятЬтын [етодикасында, дегеле мурдагы Союзда да атайын эмгек жазылып, ;иссертация жакталган • эмес. Дал ушул. аййрмачылыктар изилдеенун ктуалдуулугу менен жанылыгын да белгилейт.

Ириде изилдеенун актуалдуулугу менен эмнеликтен бул теманын тандалып алынышынын ахатын ачип алуу зарыл. Биздин бут эмгектерибиз кыргыз совет адабиятын окутуунун илимий=методикалык негиздерин иштеп чыгууга багынгталган. Эми ал белум айрым себептер менен совет адабияты деп аталбай калганы белгилуу. Адабияттын мектеп курсунун сексенден ашык пайызын да дал ушул белум ээлейт. Теманын ете зорду-гун, бул бвлумдун адабияттын мектеп курсундагы ордун мына ушул факты=цифралар да кадиксиз далилдей алат.

Харым кылымдан ашык мезгвлдеги бут ' кыргыз адабиятын V-XI класстарда окутуунун илимий=методикалык негиздерине арналып жарык керген ар кандай' аспектидеги эмгектерибиз кыргыз педагогика илиминдеги ушул кезге чейинки бекс&ну толтУРУУ учун болгон адггачкы далалат. Хетимиш хыл ичиндеги керкам деелеттерду толук квлвмде ар кандай класстарда, ар башка баскыч=концентрде окутуунун илимий= методикалык негиздерин иштеп чыгуу республиканцы мектептеринин хана педагогика илиминин тарыхында биринчи холу бул проблеманы иликтеп бир системага салуу учун болгон аракет изидде&нун негизги актуая-дуулугуи аныктайт.

Ken жылдык изихдее ишибизде ар кандай маани=мазмундагы про-граммаларды тузушууге, еркундвтуугв катыштык, халгыз взубуз тузгвн-дер да болду (46-53). Халпы' билим беруучу мектептер хана хогорку окуу хайлары v4vh окуу китептери, алардын колдонмолору хазылды (4-17).Эц. негизгиси кыргыз профессионал адабиятын окутуунун илимий= методикалык негиздерине арналган • бутун бир бирдиктуу змгектер харалды (2, 4-17). Акырында дал ушул темада Кыргыз улуттук хана Ош университеттеринде, республикадагы мугалимдердин билимин -вркунде-туучу курстарда даре оку луп, тема боюнча 25 хыл бою ар кандай тур-,, дегу эксперименттер хургузулду. Ммндай маанилтпг хагдайлар менен аткарылган иштер аадыга коюлган проблемадардын актуалдуулугун, аныкталган хоболор менен концепциядардын тууралыгын текшерип чыгууга хагымдуу шарт тузду. Халпы эле адабиятты окутуу методикасы илиминде мындай зор теманын иштелбегендиги, бетенче анын " ете маанилуулугу дал ушул темами тандап алууга туртку берди.

Изихдв&нун объектиси - кыргыз адабиятын окутуудагы адабий=ме-тодикалык ойлордун тарыхый таржымалн, хазма. адабияттын лайда болу-шу, енугушу, аны уйренуунун алгачкы кунунен баитап, бугунку кунге чейинки басып етквн холу, ara байяаныштуу окуу=тарбия процесси.

Изилдеенун предмет болсо, V-XI класстарда 20-90=хылдардагы кыргыз адабиятын окутуунун тарыхый тахрыйбасы, азыркы учурда ада-

биятты окутуунун методикасы илиминин абалы хана аны оркундотуунун кындан аркы эффективдтгу жолдору.

Изилдоонун мындай объектной менен• предметинв ылайык иштин ядимий божоиожу (гипатезасы) да белгиленди. Бирок. аны тактоодон *урда мындай бир олуттуу хагдайды эске альшыбыз абзел.

Аз эле убакыттын ичинде республикабыздагы адабий=методикалык эйлор татаал золду басып втту. Бирок бугунку кунгэ " чейин окуулук-гар, окуу китептери, методикалык колдон^олор, окуу куралдары, ллимий=методикалык экгектвр тахатиа, беймаза суроо=тапшырмалар ченен хугумсуз, кунарсыз дидактикалык материалдардан, кандай чыгар-<а болбосун, аньш ханрдык, стилдик езгечелугуне карабастан, бир зеткей мазмунун кара свзгв айлантып, карандай кайталоодон арылбай селатат. Мындан айрыкча поэзия жабыр тартып, учкул канатынан 1Ксайт. Андай "окуу куралдарынын", "эмгектердин" авторлору илимий= методикалык далилсиз "керсетмелердун" туткунунда тушалып, сурэтхер-1ИН езгечелугун, анын чыгармасынын ¡серкемдук наркын ачууга ылайык-галган конкреттуу ык=холдорду керсетуунун ордуна мугалимдердин сундвлук нши учун теориялык да, практикалык да кымындай пайдасы хок гийди-качты методиканын халпы маселелери менен чектелишет. Ал "эм-'ектердв" кебунчв адабиятгын методикасынын илим экендиги, анын >ашка илимдер менен болгон карым=катнаш байланьшы, адабияттык окуу <енён анын системалуу курсунун милдет=максаты, класстан хана мек-:ептен тыйкары иттер х.б.у.с. $алпы маселелер хвнунд» сез болот. Заарынан жаманы, хогорку окуу . хайларынын филология факультетинин :туденттери адабият методикасынын курсун дал ушундай маани=мазнунда жушат. Ошентип, эрте^ мугалим болчу студент керкем чыгарманы 1нализдвену билбейт, кврктуу окуунун техникасынан кабарсыз, сочине-¡ие хаза албайт, себеби хогорку окуу хайлары мындай иштерди ага 'йретпвгэн.

Виз взубуздун бардык эмгектерибизде мындай ексук=мучулуштук-:врден арылуунунар кандай ык=холдорун издедик. Окутуунун мазмуну 1внен методдорундагы мындай догматизмгег эски-канондорго, тапталып ипмалтайга айланган схемаларга каршы аёосуз куреш жургузуп, квп ;ылдык хекече тахрыйбабызга, алдъщкы педагогйкалык ойлорго таянып, :ыргыз адабиятын окутуу методикасынын толук кандуу илиминин жаралы-ына, анын андан ары енугушуне колдон келишинче кам керуп кедата-;ыз. Кыргыз адабиятын окутуу методикасынын тарыхында биринчи холу >3 змгектерибизди суреткердин жекече чыгармачылык енерканасына уцу-:уп кирип, анын стиль, манерасынын бетенчёдугу, ар кандай ханрдагы

чыгармаларды окутуунун ©згеч&лугун ачууга багыттадык. Ал биз тузуу-гв катышкан окуу пдандары менен программалардын, биз хазган окуу китептери менен методикалык эмгектердин маани=мазмунунан ачык эле керунуп, баамга урунат. Мына ушулардын баарын астайдил анализге алып, анан аны хыйынтыктап синтеэге етсек, анда изилдвенук илимий бохомолу (гипотезасы) ©те кецири хана квп кырдуу. Эгер теменкулер:

- сурвткердин емуру, чыгармачылык ходун окутууда анын качан туулганы, качан кандай чыгармаларды харатканы кургак саналып отур-бастан, иштев манерасы, стилдик езгечелугу, хацыча изденуулеру менен табылгалары, адабияттан алган орду керсетулсе - хазуучунун бут чыгармачылык ен&рканасына баланы "хетелеп" кируу максаты кезделсв (9, 35-50=6.;.12, 18-48=6.);

- чыгарманын мазмуну карандай кайталана бербестен, негизги нерсе квркемдук наркына белунсе (2, 60-162=6.; 9, 51-218=6.; 12, 49-333=6.);

- акьш, жазуучулардын чыгармалары бир=эки класста гана окулушу иликтенбестен, ар башка баскычта талданып, алардын бири-биринен айырмачылыктары аныкталса (Э, 12);

- чыгармада кандай маселелер козгодгону, аны сурвткер кандай керквм ык менен чечкени туурасында кецири, ар тараптуу се-з болсо (2, 9, 11, 12, 15);

- кврквм деелвттерду окуулуктарда, окуу китептеринде кандайча хайгаштыруунун критерийлери менен принциптери так, таасын иштелип чыкса, ал эми методикалык колдонмолордо тигил хе бул чыгарманы анализге алуунун ийкемдуу холдору керсетулсе (6, 7, 9,. 11, 12, 14, 15, 16, 44);

- кайсы чыгармалар боюнча сабак=семинар, сабак=сахна, cá6aK= таймаш, сабак=хомок, х.б. сабактардын турлерун еткэруу керектиги, кандай ханрдагы чыгармалар техникадык карахат менен кергезме курал пайдаланууга ылайыктуу хана куктаж экендиги алдын ала белгиленсе (15, 135-155=6.);,

• - анализге алынган чыгарма боюнча с&з естуруу хумуштарынын бардык турлеру, айрыкча анын.эц, татаал туру болгон сочинение хургу-зуунун негизги холдору иштелип чыкса <5,'10, 25, 26), анда кыргыз адабиятын V-XI класстарда окутуунун илимий=методикалык негиздерин иликтве ийгиликтуу да, натыйхалуу,да болоор эле. Бул сунуш=пикирлер харык кврген эмгектерибиздин бардыгында чагылдырылган..

Изилдвенун объектиси хана предметине ылайыкталган мындай илимий бохомолго хараша кыргыз'адабиятын окутуу методикасы илиминде

биринчи холу бутундей бир комплекстуу максат, милдетти алдыбызга койдук.

Харыяланган эмгектердин хана алардын- негизинде хазылган илимий докладдын максаты тигил хе бул ханрдагы чыгарманын керкемдук нарк= насилии мектеп окуучуларынын кандайча кабылдоо бетенчелугун зеке алуу менен, кыргыз профессионал адабиятын V-XI класстарда окутуунун идимий=методикалык негиздерин аныктоо. Изилдвенун эн башкы максаты - 20-90=жылдарда жаралган этаптуу чыгармалардын жанрдык, стилдик езгечвлугуне, андагы проблемелардын маанилуу, актуалдуулугуна хана анын керквм чечилиш ыгына ылайык теориялык анализге алып, аны талдоонун эффективдуу амалдарын керсетуу. Мындай максатка байланыштуу изилдвенун илимий=методикалык хана конструктивдуу мунэзуне хараша анын теменкудвй конкреттуу милдети да ¿елгиленди:

- тигил же бул сурвткерди, анын чыгармасын програкмага, окуу китептерине кийируудв: а) чыгарманын керкемдук наркына, тарбиялык мааниси менен эсгетикалык таасирине; б) ханрдык взгеч&лугуне карата тандап алуунун критерийлери менен принциптерин аныктоо; в) ушул вцуттен адабият программасын анализдве;

- VII-VIII класстардын окуу китептериндеги дидактикалык мате-риалдарды, алардын методикалык колдонмолорундагы жана "Кыргыз совет адабиятын окутуунун методикасы" деген эки китепте сунуш кылынган теориялык хана методикалык маанидеги жоболор менен концепцияларды мектептин кунделук турмушунда хузвге ашыруунун жолдорун иштеп чыгуу;

- 20-90=хылдардагы кыргыз адабиятын окутууга байланыштуу кириш сабактарын, анын эч татаал туру болгон обзордук лекцияларды етке-руунун эффективдуу методдорун керевтуу;

- хазуучунун емуру, чыгармачылык холун окутуунун методология-лык, педагогикалык хана методикалык хактарына токтолуп, V-IX, X-Xá класстарда суреткердин емуру, чыгармачылык жолун уйренуунун езгвчв-луктврун белгилвв;

- V-IX, X-XI класстарда керквм деелеттврду талдоодо эц. ири актуалдуу проблемаларды бйлуп алып, ara байланышкан окутуу процессии ар тараптан еркундетуп, анын илимий=методикалык негиздерин аныктоо; . •

- ар кандай ханрдагы чыгармаяарды окутуунун бетенчелуктерун иликтее, лирикалык, эпикалык, драмалык чыгармалардын мисалынде са-бактын натыйхалуулугун арттыруучу методикалык дгарттырды белгилвв;

- ар кандай ханрдагы чыгармалардын эстетикалык табиятына ханг тигил хе бул сурвткердин стилдик, нанералык езгечелугуне харашг ркутуунун ар кандай, ар турдуу методдорун табуу, ara ылайык пробле-малык окуунун негиздерин иштеп чыгуу;

- тигил хе бул сурвткердин, анын чыгармасынын бир эле класстг эмес, ар башка класстарда, концентрде окулушунун маанилуулугуь далилдев;

- дуйнелук, айрыкча чыгыш, ошондой эле орус адабияттарыныь кыргыз адабиятына тийгизген таасирин керсвтуу;

- алдынкы педагогикалык тахрыйбаларга таянып, адабиятты турмуп менен байланыштыруу;

-окутуунун ар кандай нетоддору иенен турлэрун андан арь еркундетуу, сунуш кылынган ык=жолдордун, амалдардын ынанымдуулугун, таамай=таасындыгын тактоо;

- окуучулардын хекече иштеринин улгулерун беруу, алардын активдуулугун арттыруучу хана вз алдынча иштееге кызыктыруучу ийкемдуу ход издее.

Изилдввнун методологияжык негизмн диалектикалык=материалисттик охуу, темага байланыштуу педагогикалык-психологиялык алдынкы ойлор, адабий=теориялык, илимий=методикалык илимдердин .хетишкендиктери, ханычыл, алдыцкы нугалимдердин тахрыйбаларыньшжыйыктыктары тузет.

Окутуунун нетоддору ар турдуу. Анын дидактикалык проблемалары-

нын системасын М.Скаткин менен И.Я.Дернер эц зшенимдуу щитеп чыгыш-

кан^. Бирок ал ар турдуу методдор ар бир предметтин взгечелугуне

хараша бири=бири менен гармоникалык жактан айкалышып турушу зарыл

Анткени "окутуунун ар бир этабы ар башка метод колдонууну талап 3

кылат" . Эгер V-VII класстарда бир башка методдор (репродуктивный», частично-поисковый) колдонулса, хогорку класстарда андан башкача методдор (эвристический, проблемно-погсковый, исследовательский) колдонулары белгилуу. Ошондой эле бул илим мындай метод менен окутуш керек деген так кесер керсетме да бере албайт. Себеп дегенде

^См.: Дидактика средней школы //Дод.ред.. М.Н.С к а т к и н а -К.: 1975. i

^С к а тк и я М.Н. Совершенствование процесса обучения. - М.: Просвещение, 1971,- С.Л.75. • ■• • " ..

^Бабанский Ю^К. Выборы оптимального сочетания методов обучения //В кн. .- Педагогика.- М.: Просвещение, 1983.-. С.204.

"окутуунун харахаттары ©те эле кенири хана ар турдуу - Ар бир

педагогдун милдети окутуунун ошол ар турдуу методдору менен кара-

»I

жаттарынын ичинен эц мыкты жарамдуусун тандап алууда турат___

Иына ушулардын баарын эсепке аяуу иенек бирге, климий бохомол-дун тууралыгын текшврип, алдыга коюлган максат=милдетти ишке ашырыш учун изилдводэ твориалик хана практикаяык (эмпирический) мун&здвгу теменкудей иетоддор колдонулду:

- жалпы билим беруучу мектептердин адаЗият программасынын темага байланыштуу бардык балумдврун анализге алутг;

- V-XI класстар учун тузулгэн хрестоматиялар, окуу китептерин, алардын методикалык колдонмодорун, идимий=методикалык эмгектерди иликтев;

- 20-90=жылдардагы кыргыз' адабиятынын мектептерде, атайын орто кана жогорку окуу жайларында окулушун терен карап чыгып, алдьщкы гажрыйбадарды калпылоо;

- кыргыз профессионал адабиятынын бардык баскычта=концентрде экулушуна ар гараптан байкоо жургузуу, бул курс туурасында окуу-чулар, студенттер, адабият мугалимдери менен жекече ангемелешуу;

- кыргыз адабиятынын калыптанышнан баштап, бугунку кунга гейинки проблемалуу маселелери. боюнча окуучулар, студенттер, ада-5ият мугалимдери менен ангеме=сукбат етквруу (анкетирование, интер-зьюрирование);

- ар кандай тематикада: хазуучучун емуру, чыгармачылык жоду, ригил же бул чыгарманын идеялык мазмуну, образ системасы, квркемдук 1аркы боюнча хазылган V-XI кдасстын окуучуларынын сочинениелерин 1нализдв©;

- темага байланыштуу вткэрулген факультативдик сабактарга, игасстан, мектептен тышкары идггерге катышуу хана аларды жыйынтык-гоо;

- коюлган гипотезанын тууралыгын текшеруу учун тажрыйба (опыт-ю=экспериментальный) жургузуу хан$ анын жыйынтыгын математикалык юл менен эсептвв. ' .

Алтымышынчы хылдардын экинчи жарымынан баитап, 1993=жылга че-íhh изилдве иштери уч этапта хургузулду.

Иэилдввнун бириячи этабында (1365-1975) темага байланыштуу !атериалдар жыйналды, ар кандай адабияттар окулуп анализденди, ал-

^ Б а б а н с к и йИ:Е. Выборы оптимального сочетания методов >бучения;//В кн.: Педагогика.- М.: Просвещение, 1983.- С.173-174.

гачкы теориялык хана практикалык иштер аныкталды," изилдеенун илимий бохомолу менен методикасы такталды. Социолого=педагогикалык илик-тое, а(*геме=сукбат, суроо=хооп аркылуу алынган факты=материалдар электен еткерулду.

Бул мезгилде он хылдык мектептер ендуруштук хана политехника-лык он бир яылдык мектептерге айланып хаткандыктан, изилдее иштери дал ошол жумуштарга ылайык хургузулду. Практик катары программаны тузуучулердун тобуна кошулуп, ошондон бери аны енуктуруунун бардык эгаптарына катышып келатам. Андан кийин ар кандай турдегу, аспекти-деги программаларды жалгыз взум да туздум. Белгилееге арзый турган иштердин бири VIII класс учун биз хазган (авторлош) окуу китеби конкурста кызыктыруучу сыйлыкка татыктуу болушу. Ara удаалаш "А.То-комбаевдин чыгармаларын мектепте окутуу" аттуу монография хана "Хо-горку класстарда жазуу хумуштарын вткеруунун айрым маселелери" деген окуу куралы харык керду. Ушул эле мезгилде А.Осмоновдун чы-гармаларынын топтому хана "Акылдын кени элде" аттуу хыйнактар тузулду.

Педагогика институтунда иштеп, республиканцы бардык булу^= бурчтарындагы мектептерде болуп, адабиятты окутуунун проблемалары менен хакындан таанышууда, дегеле взубуздун кеп хылдык тажрыйбабыз-да мындай бир кейгейлуу маселелер менен бетме=бет, оро=пара' кезде-шууге туура келди. Алар:

- адабияттык окуу боюнча тузулген окуулуктарда да, хогорку класстардын окуу китептвринде да суреткердин ' амуру, чыгармачылыгы яенундегу маалымагтардын коёндой окшоштугу, анда хазуучунун качан туулганы, качан, кандай чыгарманы харатканы кургак саналып чыгып, айрым свз зергеринин ' адабиятка таптакыр тиешеси хоктой болуп калганы;

- адабияттык окуу боюнча кураштырылган окуулуктарда хазуучунун емур ходу менен анык чыгармасынын текстинен кийин берилген суроо= тапшырмадардын беймаза, хад&тмадыгы, окуучуну ойлонтуп=толгонтууга багыт беруугв харамсыздыгьх;

- бардык окуулуктарда, • окуу китептвринде чыгарма хенундвгу комментарийдин етв хупунулугу, тигил хе бул керкем двелвтту хара-тууда суреткер алдына койгон проблемалар, анын кандай керкем ык менен чечилгени, чыгарманын нарк=насили туурасында-караманча свз бол-бостон, мазмуну кара сез менен кайрадан кайталанышы;

- адабияттык окуу менен анын системалуу курсунун максат=милде-тин, айырмачылыктарын так ахырата албагандыктан, ар кандай ханрдагы

чыгармалардын эстетикалык табияты эске алынбастан, ар башка класс-тарда, ар кандай баскычта окулчу керкем деелеттер бирдей ыкть, маани=мазмунда анализге алынышы;

- окутуучу да, окуучу да чыгармечын езун окубай, ал женунде окуу китебинде жазылган копол, тажатма, кунарсыз комментарийлер ме-нен чектелиши, натыйжада мугалимдин ангеме=дарсы да, окуучунун оозеки жообу менен сочинениеси да окуу китеби менеи эки тамчы суудай окшошгугу, китептин авторунун да, мугалим менен окуучунун да чыгармага чыгармачылык менен мамиле кылбаганы, андай кылууга мугалимдин дарамет=кучу жетпегени, эстетикалык даярдыгынын темендугу;

- факультативдик окуунун демёйки эле салттуу сабактардан эч кандай айырмасы жоктугу;

- про5лемалуулук, техкаражат, кергезмелуулук дегендерден кеп мугалимдердин караманча кабарсиздыгы, айрыкча техкаракат менен кергвзмэ курал чыгарманын, втуле турган теманын табиятына туура келеби=келбейби, ara карабастан сырткы кооздук учун баш аламан коя-донулушу;

- кепчулук мугалимдердин адабиятты сабак процессинде окутуу менен гана чектелиши, аны ете тар мааниде (школярски) тушунуш-у Сабак процессии адабият боюнча еткерулуучу бутундвй хумуштардын комплекси менен айкалыштыра албаганы сыяктуу олуттуу маселелер.

Хогоруда аталган эмгектер менен макалаларда бул кeйгeйлvv проблемеларга УЧУлуп кирууге аракет хасалды. Мындай мазмунду кам-тыган макалалар ете кеп: Ошентсе да алардын арасынан: "Адабият са-багы хана техникалык карахат" (Муг. газ.-1867. - 31=январь); "Маг-нитофонду пайдалануу" (Муг.газ.- 1967,- 5=май); "Дагы бир жолу Факультативдик окуу хенундо" (Муг. газ,- 1968.- 6-март); "Драма-лык чыгармаларды окутуунун'езгечалугу" (Нуг.газ.- 1968.- 28-май) сыяктуу макалаларды белуп керсетуу ашыкча болбос зле.

Суреткердин чыгармачылык енерканасы, анын керкем дуйнесунун наркы менен радио хана теле аркылуу окуучуларды, мугалимдерди тере-нирэзк тааныштыруу изилдвечуну кептен бери туйшелтуп=толгонтуп, хурэгун ейугвн маселелердин бири болучу. Ушул ■ максатта бир нече чыгарма боюнча радиопостановка- даярдалып, -кептегеи хазуучуларднн емуру, чыгармачылыгы женунде ар бири бир сааттык радио=лекция лзэы-лып, обого чыкты. Булардын баары кыргыз радиосунун фондусуни кабил алынып, ал материалдарды адабият мугалимдери азыр Дц ар канд;.1. максаттарда пайдаланып хурушвт.

1971=хылы VII класстын адабияты учун биз *азган методикалык коддонмобуз харык керду.Андан ары кыргыз совет адабиятын уйренуунуь илимий=методикалык негизде&ин иштеп чыгуунун биринчи кадамы хаса-лып, бул чоц. курсту окутууга арналган монография харык кврду(2). Ушундан баштап бут кыргыз совет адабиятын У-Х1 класстарда окутуунун илимий=методикадык негиздерин иштеп чыгуу учун кам керулуп, хумушчу бохомолу (гипотеза) тактала башталды. Изилдевчу тема боюнча респуб-ликанын кептеген мектептеринде эксперимент хургузуп, келечекте ха-зыла турган эки китенке материал топтоого киришги.

Экинчи этап (1976-1986). Хетимижинчи хылдардын экинчи харымынан баштап, кыргыз совет адабиятын окутуунун илимий=методика-лык негиздеринин теориялык хана практикалык хонцепциялары иштелип, аны окутуунун эффективдууяугун арттыруучу , шарттары аныкталды. Дал ушул мезгилден баштап изилдевчу "Кыргыз совет адабиятын окутуунун илимий=методикалык-Мегиздери" деген'темада университеттин хана Ош пединститутунун студенттерине атайын'курс боюнча - даре - окуп, сту-денттердин педпрактикасын хетектеди. Университеттин хана факультет-тин окуу=методикалык кецежинин :«учесу- катары кептеген профессор= окутуучулардын дарстарына, семинардык - сабактарына катышып, хан квйиткен хагдайлардын хубвсу боддук. Бул байкоодорго байланьштуу "Нугадим хенунде ой", "Уйрвтуш учун уйренуу керек", "Педпрактика -мугалимдерди даярдоочу енеркана", "Мугалим бардыгын чечет" деген талкууга хем таштаган макалалар харыяланды. Мындайхумувггар биздин илимий=методикалык иликтввбуздун арым=кулачьж )кецитип,.ар тараптан терввдетуугв алып келди. Тагыраак айтканда, мурда алдыга койгон максаттарга эми азыркы шарт=талапка хараша теменкудвй■

- кыргыз совет адабиятынын мектеп курсун системалаштырууну тактоо;

- мугалимдердин адабий билиминин темендугунун, эстетикалык даярдыгынын начардыгынын себептерин бедгилее хана андан кутулуунун холдорун иштеп чагуу;

- окуучулардын адабий кабыадоо туюм=сезимин, адабиятка кызы-гуусун арттыруучу ийкемдуу холдорду издве;

- баяанын адабий тушунугун учетко алуунун хана кеэемелдеп= контролдоонун хачы турлеру менен критерийлерин бедгилее;

- окуу<улардын адабият сабагынан хетишлегендиктеринин себебин ачуу хана ал кемчилдиктерди болтурбоонун алдын алуу;

- керквм адабият аркылуу окуучуларда ыймандуулу кд-ун, кайрым-дуулуктун, адеп=ахлактык тазалыктын кадыптанышы учун кам к&руу, бул

максатта ар кдндай проблемалых жагдайларды пайдалануу;

- сурвткердии иэденуулврун, табьигаларын - бут чыгармачылык

*

сабактарын, гаиычылдыгын ачып керсетуу каксатында окутуунун бардык метод=холдорун, техникалык карахаттарды, квргезме куралдарды колдо-нуунун оптималдуу амаядарын табуу х.б. омоктуу.маселелерди чечуу сыяктуу кошумча милдеттер хукт&лду.

Учурдун вктвм талаптары мурда харалгандарга -тузетуу кийрууну талап кылгандыктан, мезгил менен узвнгулвш хуруу учун А.Токомбаев-дим эмуру, чыгармачылыгын окутуу хенундегу чакан китепти кайрадан иштеп, белгилуу хазуучунун чыгармаларын окутуунун илимий=методика-лык маселелерин кенири баяндаган кэлэмдуу монографияга айландырууга туура келди (3).

Окуу телевидениесин уюштуруу хенундегу изилдввчуну кептвн тол-гонткон ойлордун турмунка ааншна дал ушул мезгилде ынгайлуу шарт туэулду. Тигил ае бул сурвткердин внерканасы, алардын чыгармалары-

с

нын идеялык=кврквмдук насилии окуучуларга кенен тааныштыруу макса-тында кыргыз адабиятынын иря вкулдеру А.Токомбаев, Т.Сыдыкбеков менен телевидение аркылуу ангеме=дукен курулуп, сукбат еткерулду. А.Осмонов, М.Элебаев, Ч.Айтматов хенундэ атайын материалдар даяр-далды. "Хараланган яурвк", "Куунун сыри" чыгармаларынын мотивинде кеп актылуу драмалар хазылып, алар Ттп, Ат-Баиы, Гоктогул, Алай райондук эддик театрларда когалду. Айрыкча "Зараланган хурек" фильм-гпектаклинин сценарийи республикадагы яамаатчылыктын делебесин коз-гоп, ал боюнча бир нече макалалар мезгилдчгу басма сэздергэ харыя-панды.1 Бул материалдардын баарын мугалимдер азыр да сабакка чайдаланып хуруиет.

Дагы бир белгилей кетчу нерсе билим=тарбия беруудегу есуштвр •тенен-ексуктерду керсэткен "Иакиртиме кат" деген китеп харык керду. Зул керквм публицистикага Т.Сыдыкбеков кичинекей баш сэз=холдомо сазыгг, ак батасын бергенин да бедгилей кетуу ондуудай керунет. Кей-гейлуу маселелер' тайманбай айтылганданбы,. китеп аамаатчылыктын

1'Караныз: К. Аыымбаев. Хараланган хурек //Кырг.мад. -1978.-23=февраль; А. С а д Ы к о в. Хараланган хурек экранда //Сов. Сырг.- 1978.-5=март; Ш. Уметалиев. Кайра харалуу //Кырг. «ад. - 1978. - 16=март; К. Батырбекова, А. Самуди-I о в а. Саамалык улана берсин!- Ошол эле хумалыктын ошол санында;

Ашырбаев Низдин каалообуз - Ошол ' эле хумалыкта;

И ш е-к е е в Хараланган хурек экранда //Муг.газ.- 1978,-,7=март.

буйурун кызытып койду. Ал жэнунде хыйырмага хакын' макалалар жарыя-ланганы буга ачык далил (23). Баса, "Шакиртиме кат" педагогикалык темадагы керкем публицистикалардын ичинен биринчилерден болуп XI класстын адабият программасына кирип, быйылкы. жылдан баштап XI класста окулуп аатат.

сексенинчи хылдардын биринчи жарымында кыргыз адабиятын V-^VIII класстарда окутууга байланыштуу сочинение жаздыруу боюнча иликтее иштери жургузулуп, республиканын-кептеген мектептеринде эксперимент еткерулду. "Кыргыз совет адабиятын окутуунун илимий-методикалык не-гиздери","Сочинение жургузуунун методикасы" деген темалардагы уни-верситетте, Ош педагогикалык институнда хана адабият мугалимдеринин билимин е-ркундетуучу курстарда мурда окулуп журген. дарстар андан ары теречдетилип улантылды. Сексенинчи жылдардын биринчи жарымы езгече ендурумдуу болуп, жети китебибиз харык керду (6,9,10,11,12, 13,23). Дал ошол жарыяланган эмгектер менен жургузулген тахрыйба= ■зксперимекттер илимий доклад турундэгу докторлук диссертациянын не-гизин тузду.

Хчунчу этап (1987-1993). Коомдогу саясий жана эколомикалык взгеруулер адабий билим берууд® теориялык жана- практикалык жактан ианыча ойлонуунун курч проблемаларын алдыга койду. Бугунку кундун талаптарына ылайык окуу пландарын, программаларды, окуулуктар, окуу .-ситептер иенен алардын колдонмолорун туп=тамырынан бери кайра очдоо зарылчылыгы туулду. Ошондуктан бул этаптагы биздин.изилдеэ жумушу-бузду эки мезгилге белуп жургузууге туура келди.

Лнын биринчи мезгихи 1987-1989-лылдар. Изилдеечу буга чейин жашап келген кыргыз адабиятынын программасын кайрадан тузууге ка-тышты. Лнын негизинде жацы окуу китептери менен алардын методикалык i-.олдонмолору' яазыла баштады.

■'чунчу этаптын экинчи мззгили 1990-1993-2ылдарга таандык. Бул лезгилде каны программанын негизинде VIII класс учун "Кыргыз совет адабияты" эки колу (14),. анын методикалык колдонмосу (15) хана VII класс учун "Кыргыз адабияты" (авторлош) жарыкка чыкты (16). Ал окуу китеби республиканын элге билим беруу министрлиги менен Кыргыз мам-лекеттик- басма комитети, тарабынан окуу китептерине жарыяланган конкурста экинчи сыйлыкка татыктуу болду.

Далилсиз, бодбогон себептер менен мурда окулбай журген айрым суреткерлер, алардын чыгармаларын кацы программага кийрууге мумкун-чулук тузулду. Иына ошол паныдан программага кирген чыгармалар боюнча мугалимдер учун колдонмо да даярдалды (17).

Канчалык аракеттенгенде да методикалык эмгектерде адабий тал-доо кандайдыр бир дарахада чектелуу болору белгилуу. Ошондуктан илимий=методикалык эмгектердеги мына ушул- бексену толтуруу максатын кездеген А.Токомбаев, М.Элебаев, К.Баяликов, Я.Бекенбаев, К.Жанто-шев, Т.Сыдыкбеков, А.Осмонов, Ч.Айтматов х.б. хептеген залкар су-рвткерлердин хекече езгечвлуктерун, чыгармаларынын керкемдук Hajf-кын ачып керсеткен адабий=теориялык маани=мазмундагы далай макала-лар жазылды. Аларды санап отуруунун зарылдыгы хок. Ал эми респуб-ликанын илимдер академиясынын тил, адабият институту тарабынан даярдалган эмгектин 2=томунда "Аалы Токомбаев" хана "Мидин Алыбаев" деген биз даярдаган белумдер хэнунде атайы сез кылууга арзыйт (38,39). Анда аталган эки чоц акындын бут чыгармачылык жолу, айрык-ча алардын мектеп программасына кирген чыгармалары ар гараптан ада-бий-теориялык вцуттвн талдоого алынган. Бул биздин эмгектердик ириде теориялык маани=манызга эгедер экендигин далилдеп, изилде&чу кыргыз адабиятынын илимий=теориялык проблемаларына да унчлуп кирген цеген тыянак чыгарууга негиз берет.

Изилдеенун учунчу этабынын экинчи мезгили республиканыи агар-гуу системасындагы олуттуу окуяга - билим беруудвгу хацы концепция 1внен мыйзамды кабыл алууга тушма=туш келди. Буга байланыштуу экм Загытта иш хургузулду.

I. Мурдагы Союздун курамындагы республикалардын ичинде бетенчв гыргыз адабиятына берилген саат ere аз эле. Анын саатын кебвйгуу »чун аракеттенгендер эч кандай майнап чыгара албады. Ara карабас-■ан, изилдввчу кыргыз адабиятына белунген сааттын ©те аздыгын езу-1ун макалаларында , эмгьлтеринде (2,3-26=6.; 9,4-27=6.; 11,4-10=6.; .7,4-10=6.) какшап.хазып келген. Кыргызстан ез алдынча мамлекет ■олгондон кийин, билим беруунун ханы концепдиясы менен мыйзамы ;абыл алынды. Буга байланыштуу жачы окуу планы тузулуш керек эле.А;/ iKyy планын тузушуугв изилдввчу да катыпып, мияистрликтин хыйынынде ,ул маселе боюнча билдируу хасады. Акыры мурдагы аптасына 2 сааттан кулчу кыргыз адабияты эми 3 сааттан окула турган болду.

аалымат аласыз: Кыргыз адабиятынын программасынын долбоору жвнунде

искуссия хенундэ /УКырг.мад.- 1969.- 30-июнь; Адабиятты окутуунун ктуалдуу маселелери //Хырг.мад,- 1975,- 27=февраль.

маселе боюнча автордун теменку ^акалаларынан кецири

/Иуг.газ.- 1957.- 6=май; Кыргыз адабиятынын программасы боюнча

2. Окуу планынын езг&рушу адабияттын программасын бугунку кун-дун талабына ылайык еркундетууну талап кылды. Мурда партияны, керушту, Ленинди, Россияны," анын империялык саясатын - бут тотали-тардык бийлик менен тузулушту опсуз нактай берген чыгармалар эсте-тикалык жагынан втв жармач болсо да, баштан аяк мектеп программасы-на жыш кире берген. Мындан тышкары кыргыз мектептеринде орус ада-биятынын кептеген екулдеру орус тилинде да, кыргыз тилинде д< окулуп, кайтадоого ашкере жол берилген. Булардан жацы программа« тазартып=арылтып, адардын ордуна жуй&суз себептер, жок тылтооло] менен адабияттын мектеп курсунан ез ордун таппай жург&н, элибиздш бут ой=тилегин, мудее=максатын, философиялык ой чабытын, дуйнс таануу туюмун чагыддырган ойчулдардын, прогрессивдуу агартуучулар-дын чыгармаларын, мурда унутулган мурастарды кийруу зарылчылып турду. Бул мезгилде изилдеечу дал ушу л эки багытта иштеди, ад жумуц дагы да улантылууда.

Алгачкы мезгилде Бишкек шаарынын, кебунче Ош областыныы Кара-Кулжа, Кара-Суу, Ноокат, Араван райондорунун мектептериндеги биздш темабызга кызыккан, ал туурасында кеп нерселерди билген алдынкь тажрыйбалуу • мугалимдер менен бирдикте атайын максаттагы тажрыйбг (формирующий эксперимент) жургузулду. Дал ушул этаата изилдеечунуь максат=милдетинин так=тууралыгы дагы бир жолу текшерилип, керке»-адабият боюнча окуучудардын бидим денгззли, тушунугу, тигил же Бу; жанрдагы чыгарманын нарк=насилин кандайча кабыл алаары • иликтенди, чыгарманы анализдеедегу негизги методикалык ыктар аныкталды. Неги-зинен изилдеенун уч этабында тец тажрыйба жургузуучу база Бишке> шаарынын N 1,5,39,68, Оштогу "Керме-Тоо", Чуй областынын Кант, Ала-м^'дун, Сокулук, Жайыл, Ош областынын Кара-Кулжа; Кара-Суу, Араван, Ноокат, Жалал-Абад областынын Сузак, Базар-Коргон, Ноокен райондорунун мектептери болду. Бул мектептерде ырааттуу жана ыргактуу экс-перименттер (консгатирующе-лоисковый, формирующий, обучающий) етке-рулду. Республиканын ар кандай мектептеринен жуздеген окуучулардан, студент-практиканттардан, ондогон адабият мугалимдеринен бизд» кызыктырган сободдорго жооп аяынды, ангеме=сукбат еткерулду, жуз-деген сочинениелер, оозеки жооптор ж.б. сез естуруу жумуштары ана-лизделип, алардын . жыйынтыктары изилдееде, жарыяланган эмгектерд« пайдаланылды.

Уч этапка созулган тынымсыз узак тажрыйбада У-Х1 класстардг окулчу ар турдуу жанрдагы чыгармалардын идеялык мазмуну, образ сис-темаси, керкемдук наркы программада, окуулуктарда, окуу китептер!

<енен алардын. методихалык колдонмолорунда кандай маани=мазмунда гагылтылганы хана ал маселелер мектеп турмушунда кандайча ишке дшып сатканы кайталанып каралды. Ошондуктан бул маселелерге байланыштуу 1вдагогикалык алдыцкы тахрыйбаларды хыйынтыктоо изилдеенун чордонун ¡эледи. Щ башкысы изилдеечу кыргыз адабиятынын ханы программасын •узуугв катышып, VII, VIII класстар учун окуу китептерин, алардын ;олдонмолорун, сочинение хургузуунун хана V-XI класстарда кыргыз :овет адабиятын окутуунун бутундей систекалуу илимий-методикалык :егиздерин иштеп чыкты.

Чыгарманын эстетикалык табиятына, ханрдык езгечелугуне, анын айсы класста окуларына хараша мугалимдин а^гемеси хе дарсы, суроо-ор боюнча сукбат=ац.геме, текстуалдуу анализ, сездук хумуштары, ллюстративдуу материалдарды пайдалануу, сабак=семинар,сабак=сахна, абак-таймаш сыяктуу окутуунун кандай турлеру колдонулары аныктал-ы. Тахрыйба учурунда эц биринчи чыгарманын идеялык мазмунун, образ истемасын, керкем сез карахаттарын окуучунун кандайча кабыл алып, ушунеэрун, ездештургенун билуу максаты кездэлду. Чыгарманы нализдевдегу дал ушул.маселелер боюнча ар кайсы класстардагы окуу-улардын тушунугу ар турдуу, ар кыл, ар башкача болоорун тахрыйба констатирующий эксперимент ) . ырастады. Мисалы, -V-VI класстын куучулары чыгарманын сюхетин, негизги окуяларын толук айтып, ейипкерлердин мунезуне, кыял^хоругуна, карманып=тутунган холуна -ут адамгерчилик=инсандык касиетине баа бере алышат. Бардык класс-ын окуучуларына жамандыкка каршы курешуп, чындык учун чыркырап аны куйген хайдары=хапакеч, аде©лет=айкел, керек жерде момун=бае, эрек херде хандан=бектен тартынбаган кайраттуу каармандар хагат.

Бирок V-VI кдасстардын гана эмес, VII-VIII, кала берсе IX-XI насетардын окуучулары да А.ТокомбаеВ менен А.Осмоновдун метадивдик оософиялык лирикаларын, Ч.Айтматовдун чыгармаларындагы адам кон-эпциясын, философиялык, психологиялык терец толгонууларды, охеттик чыцалууларды, бычак мизикде турган тагдырларды, эмоциялык-сспрессивдуу баяндоолор менен суреттэелерду хеткиликтуу тушунууге 1рамети, даярдыгы хетпегени байкалат.

Адабий-теориялык иликтевяэр менен экспёрименттердин хыйынтык-1ры бир нече келемдуу макалаларда, монографияларда, меЕтеп окуу-глары менен хогорку окуу хайларынын студенттери учун хазылган окуу ггептеринде, алардын колдонмолорунда ке^ири чагылдырылып баяндал-

LH.

Илимий изилдвэнгн хацылыгы (новизна). Ken жылдык тынымсыз тах-рыйбалардын 04 натыйжаларынан кийин, 20-жылдарда ханыдан жаралган хазма адабияттын пайдубалын туптешквн А.Токомбаев, М.Элебаев, Х.Баялинов, Ж.Турусбеков, Я.Бекенбаев, К.Жантешев, Т.Сыдыкбеков, кыргыз поэзиясынын классиги А.Осмоновдон баштап, Ч.Айтматовго чейинки залкар сез зергерлеринин емуру, чыгармачылык жолу, .алар яараткан 500 сааттан ашык келемдегу материалды камтыган бут керкем деелвттерду V-XI класстарда окутуунун илимий=методикалык негиздерин иштеп чыгып, бирдиктуу бутун бир системага салуунун биринчи аракети засалып отурат. Бул кыргыз адабиятын окутуу методикасынын тарыхын-дагы алгачкы. кадам. Методика илиминде ушул кезге чейин мынчалык чоц тема изилденип, мынчалык масштабы менен арымы кенен зор проблема кетеруле элек эле. Бул кыргыз адабиятын окутуу методикасынын тары-хындагы биринчи далалат экени педагогикалык жамаатчылыкка да маа-лым. Изилдевнун ж.ацилыгы далушунусу менен аныкталат. Анын дагы бир жа^ылыгы изилдееда кыргыз адабиятынын пайда болушунан гартып, андан ары внугушунун эволюциялык яолу. да керсетулушунд©'. Ошентип, изилдее теориялык да, практикалых да маани=мазмунга эгедер. Эгер бул айтыл-гандарды дагы дааналап тактасак, анда изилдввнун теориялык маани= иацызы мында:

- адабиятты окутуу методикасы илиминдеги ушул кезге чейинки бардык алды^кы ойлорду бир иретке салы.. халпылоого аракеттенйп, темага тийешелуу методикалык мурастар анализге алынып," анын жакты жактарын чыгармачылык менен пайдалануунун холдору кбрсетулгенундэ;

, - иште бутундей бир доорду камтыган кыргыз адабиятын окутуунун илимий=методикалык негиздери гана изилденбестен, ошод адабияттын жарым кылымдан ашык мезгилдеги ©сушу менен ексуктеру, тарыхы - бут басып еткен долу, эволюциясы теориялык хактан иликтеегв- алынганды-гында (28, 32, 37, 38, 39); .

- сурвткердин емур кЬлу - бут чыгармачылык ен&рканасын уйрвнуунун метододогиялык, педагогикалык хана методикалык жактары аныктадганда (2,25-59=6.; 9,38-50=6.; 12,18-48=6.);

- лирика, эпика, драмадарга ириде адабий жанр катары аныктама берилип,- алардын жанр катары езгече- касиет=белгиси, табият=эстети-касы аныкталып,анан ara ылайык окутуунун взгечвлуктеру белгиленген-гендигинде (9,51,-218=6.; 12,49-233=6.);

- окуулуктар, окуу китептери, алардын колдонмолорунун крите-рийлери менен принциптери так шггелип чыккандыгында (Мисалы,илимий докладдын акырындагы жарыяланган эмгектердин тизмесиндеги NN 2,9,

12,17= эмгектерде тигил же бул чыгарманын хрестоматиял'арда, окуу китептеринде, алардын колдонмолорунда кандайча берилип жайгашт'ырыл-ганы, бул маселе боюнча кетирилген кемчиликтер айтылыл, окуу ки-тептерине коюлуучу критерийлер менен лринциптер'баяндалган. Ал эми ■езубуздун NN 6,11,15,16=•окуу китептери, алардын колдонмолору дал ошол критерийлер жана принЦиптердин негизинде жазылган); с

- жогорку окуу жайларындагы лдабият методикасы курсунда екум суруп турган догматизмге каршы курешул, анын маани=мазмуну кандай болуш керектигин даана кврсетушунде (2,3-24=6.; 9,3-25=6.);

- изилдеенун негизинде келип чыккан корутундулар менен жыйын-тыктар адабияттын методикасы илимине жакын, баарыдан мурда тилдин методикасы, ошондой эле, педагогика, , психилогия, адабият жана искусство таануу, тарых илимдерин иликтегендер учун да теориялык жана практикалык жактан маанилуулугундв.

Изилдеенун практикалык мааниси темендвгудвй:

- автор 7-XI ' класстардын кыргыз адабиягынын программасын тузушуугв, аны еркундетуунун бардык'этаптаркна,- айрыкча акыркы хыл-дарда кыргяз адабияты боюнча окуу •' планын жана анын программасын модернизациялоого катышты, анын акыркы варианты мугалимдердин кароосуна коюлду (46-53);

- изилдвечунун мектеп окуучулары менен мугалимдери, • жогорку окуу жайларынын студенттери учун ар кандай жылдарда жарык керген окуулуктары, окуу китептери менен куралдары,- методикалык колдонмолору, .монографиалары мектеп практикасында яузеге ашып, окуучулар менен студенттер,,адабият мугалимдери кундвлук иштеринде пайдаланып жатышат; .

- VII-VIII класстар учун жазылган •оригиналдуу жана туруктуу окуу китептер, IX класс учун тузулген окуулук боюнча жуздеген адг-бият мугалимдери саб?к окутуп, он м^ндеген мектеп окуучулары менен жогорку окуу жайынын студенттери сабак=дарска даярданышат;

- "Биздин адабиятты" VII класстарда окутуу" (1983), "Кыргыз совет адабиятын VIII класста окутуу" (1991), "Мектеп сочинениеси" (1Э32), аттуу окуу=методикалык колдонмолор, окуу куралы мектеп практикасында папдаланы'лып жатат;

- жетимиш жылдын аралыгында кыргыз адабмятынын бут материалы камтылып, аны окутуунун илимий=методикалык негиздери иштелип чыкка^ когорку окуу жайларынын филология факультеттеринин студенттери учун окуу китебинин эки томдугу республиканын жогорку окуу жайларынын 7рактикасынан биротоло орун алды;

- ар кандай ецутте, аспектиде харык керген энгектер, ан-дагы теориялык хана илимий=методикалык ойлор.менен концепциялар мектеп хана хогорку окуу хайларынын кунделук шптеринде гана эмес, дегеле адабиятты суйууяулер учун да практикалык мааниге эгедер.

Изилдввнуи илииий хыйынтык=натыйхаларынын тууралыгы (достоверность) хана негиздуулугу (обоснованность). Ушул кезге чейинки диа-лектикалык-материалисттик теориянын, педагогика^психология хана халпы методика илиминин практикада текшерилил, далилденген алдыфш ойлоруна таянып, иште изилдеенун комплекстуу методикасы колдонулду. Ошондуктан эксперименталдык хумуштардын натыйха=хыйынтыгы ишенимдуу дешке болот. Илимий докладдын негизин тузген эмгектердеги айтылган ойлор, сунуш=пикирлер бир нече хылдан бери мектеп хана хогорку окуу хайларынын практикаскнда пайдала1 хлып, мезгил сыноосунан етту. Ал эмгектердин ар бири хенунде газета, хурналдарга кеминде эки-учтэн макала жарыяланды (1,2,9,12,23=номердеги эмгектерден кийинки рец. кара^ыз). Мына ушунун езу да иштин туура тактыгын, илимий^ методикалык хактан негиздуу, аргументтуулугун далилдей алат дeгe^ ойдобуз.

Изилдеенун жыйинтыгынын тууралыгын тастыктоо (апробациялоо. жана практикада лайдалануу (внедрение) темендвгуд&й хол мене; жузеге ашты: ■

- автордун харыкка чыккан эмгектери аркылуу. Хыйырмада! наамдагы, уч xvз басма габакка хакын, айрымдары он-он у4 Х0Л' басылган, он мивдеген нускадагы окуулуктар, окуу китептери, алардц: колдонмолору, окуу куралдары, монографиялар респубдиканын атайьг орто хана хогорку окуу хайлар министрлиги, агартуу хана элге били беруу министрликтеринин грифи менен харык керду;'

- тема ¿овнча даре, доклад окуу аркылуу. "Кыргыз сове адабиятынын илимий=методикалык негиздери", "А.Токомбаев, А.Осмонов Ч.Айтматовдун емуру, чыгармаларын окутуу", "Сочинение хургузууну методикасы" деген темаларда изилде&чу хетимишинчи хылдардан бер Кыргыз Мамлекеттик Улуттук, Ош университеттеринде хана мугалимдег дин. билимин вркундвтуу курстарында даре окуп келе жатат;

- университеттин филология факультетинин профессорлор=окутуз чулар коллективными ар хыл сайын еткерулуучу илимий^теорипл! конференцияларында кыргыз адабиятын окутуунун актуал маселзлерш арналып, ар кандай темада квпгвген докладдар окулду;

- изилдэенун хыйынтыктары мектеп практикасында кандайча жузеге, аиып хаткакын кликтве хана квзэмелде» менен.Буд максатта илим=изил-дев педагогика институтунун алыскы. райондордо еткврулуучу окумуштуулар Кецешинин кечме хыйында^ына катышып,кептеген мектептерде кыргыз адабиятынын окулуш абалы дыкаттык менен каралды, темага байланыштуу илимий=методикадык концепциялардын жузеге ашьшы учун аракет хасалды. Университетте иитегенден баштап (1972) 1У-У курстун студенттери менен хылгча уч ай бою шаардын мектептеринде педагогикалык практикада болуп, биз иштеп чыккан кыргыз адабиятын'окутуунун илимий=методикалык негиздерин мугалимдер кандайча пайдаланып хатканы идиктенип, текшерилди;

- автордун тахрыйбадан харалган хоболору менен концепциялары-нын тууралыгын тастыктоочу анын шакирттеринин,кесиптештер.инин илик-теэлэру аркылуу. Изилдеечунун хетекчилиги менен 20-90-хылдардагы кыргыз адабиятынын материалдары боюнча эки аспиранты (Х.Сабаеза, Т.Мусамбетов) кандидаттык диссертация хактап,тертее (С.Момуналиев, Д.Саалиева, А.Турдугулов, Б.Оторбаев) удаама=удаа жакташканы турат, учеэ изилдеелерун ийгиликтуу улантууда. Ошондой эле биздин жетек-чилик.. менен хуздогон дипломдук хана курстук иштер хакталды;

- биздин эмгектерибизде . кыргыз адабиятын окутуунун иди.чий= методикалык негиздери кандайча чагылтылганы хенунде 37 -доклад окулуп, анын 23 баяндамасынын тезистери харык керду.*

Изилдеенун бардык хыйынтык,. кс_.'/тундулгры окуучуларды окутуу-да, мугалимдерди даярдоодо текшерилип,турмушта хузэгв ашыпы изде-нуучунун ижимий=методикалык жобо-концепциядарынын, корутундулзрыныи тууралыгын (достоверный), теориялык хагынан негиздуулугун (обоснованный ^дагы бир холу ырастады.

Жактоого коюдуучу негизги .хоболор. Коомдун социалдык=эхономи-калык енугушун хана идимий=техникадык хетишкендиктерин эсепке алуу менен азыркы мектептерде кыргыз адабиятын окутуунун илимий-методи-калык негиздеринин теменкудей уцвулуу концепциялары коргоого кою-лат. Ал концепцияларга автордун харык керген эмгектериндеги темен-дегудей хоболор кирет;

- У-Х1 класстарда, тагыраак айтканда, ортончу звенодогу хана системалуу курстардагы бут кыргыз-хазма адабиятын окутуудагы эн; ири

^ Карацыз:■Бектурсун Алымов: Кыргыз адабиятын окутуу, анын методикасы, тарыхы (Илимий=практикалык конференциянкн тезистер»), -Бишкек: ХМУ, 1992.-49=бет.

актуал проблемаларды белуп алып, ara байланыштуу ' окутуу процессии ар тараптан ' еркундвтуп, анын илимий=методикалык негиздерин тактоо. Биздин эмгектерде чагылдырылган ал актуал проблемалар менен концеп-туалдуу ойлор булар:

- кыргыз хазма адабиятын окутууга байланыштуу. негизги кириш сабактарын етквруунун ийкемдуу холдору менен ыктарын к&рсвтуп, киришуу сабагынын э^' татаал туру болгон "Керквм адабият деген эмне?" деген темадагы биринчи ангеменин хана обзордук лекциялардын бвтенчелугун белгилвэ (6,3-20=6.;. 9,26-38=6.; 11,15-19=6.; 12,5-17=6.; 14,3-15=6.; 15,17-26=6.; 16,5-10=6.);

- сурвткердин вмуру,. чыгармачылык ходун уйренуунун методоло-гиялык,.педагогикалык жана методикалык хактарына токтолуп, ортончу концентрдеги ' хана хогорку класстардагы жазуучунун емуру, чыгармачылык жолун скутуунун айьгрмачылыктары менен ©згече-лукт&рун аныктоо (2,25-59=6.; 9,38-50=6.; 12,18-48=6.);

- тигил же бул сурвткерди ар кандай звено=баскычта, класстарда хана алардын ар турдуу жанрдагы лирикалык, эпикалык, драмалык чы-гармаларын окутуунун бет&нчвлугун иликтеп, конкреттуу чыгармалардын мисалында сабактын эффективдуулугун арттыруучу негизги шарттарды белгилее (9,51-218=6.; 12,,49-333=6.). Адабият илиминде негизделген теоркялык маселелер менен практикада текшеридген■ методикалык ыктар окутуу процессинде ез ордунда ыктуу пайдаланылганда гана керкем ч'ы-гарманын идеялык=зстетикалык маанисин окуучу эмоционалдгу кабыл ала алат. Керкем деелеттврдун идеялык=эстетикалык маани=мазмунун, образ системасын, квркемдук нарк=насилин окуучунун кандай кабыл алганын текшеруучу э^ ийкемдуу холдордун бири - .чыгармачылык сочинение (5, 10,25,26,34,35);

- чыгарманы иэилдеэ образдуу=концептуалдуу вцутт» жургузулуп, анын эстетикалык табиятына байланыштуу нарк=куну ачылганда гана окуучу чыгарманы эмоционаддуу кабыл ала алат. (1-17). Бирок "о.уучу чыгарманы конкреттуу.реалдуу турмуттун тарыхы катары гана эмес, дегеле жааюо=тиричиликтин бир керунушу,• бир узуму хвнундэгу хазуучунун белгилуу бир жадпылоосу, адамдын ички дуйнасунун татаал-дыгын, взунун аздектеген идеалын - дуйне жана адам концепциясын •суреткердин керкем керсетушу катары кабыл алууга тийиш. Ошондо

гана чыгарманы анаяиздееге арнадган сабак зффективдуу болот"

^Мещерякова М.Я. Методические руков.одства процессом нравственного воспитания прц изучении художественной литературы. // Автореферат дисс... д.п.н. - М.: 1985. -С.14.

- теориялык жактан негизделип далилденген, практикада ишке ашып текшерилген методикалык езек концепциялар программада.окуулук-тарда, окуу китептеринде., алардын колдонмолорунда таасын чагылып берилгенде гана кыргыз адабиятын окутуунун илимий=методикалык не-гиздерин толук иштеп чнгууга мумкунчулук тузулет (1-17,46-53).

Жактоого сунуш кылынган бул хоболор темендэ чечмеленет. Ал Ъмк автордун жарык кергек эмгектеринде ал хоболор ар тараптан етс. ке^ири баяндалган(1-45).

изилдеенун негизги a í з и у н у

Докладда автордун изилдеелерунун, жарык кергеи эмгектерини^ негизги теориялык жана илимий=методикалык мунездегу мазмуну камтылды. Мына ушул жерде мындайча бир маанилуу жагдайдагы эскере кетууге кеп оролу келди. 500 сааттан ашык материалди камтыгаь автордун мектептер Менен жогорку окуу хайлары учуь казылгар окуу китептеринде, алардын колдонмолорунда, сез естуруу жумуштарь-женундегу Х.б. илимий=методикалык мазмундагы окуу куралдэринда, сандаган макалаларында баш=аягы 300 басма табакка жакыь эмгектериндеги негизги концепциялар менен хоболордун ьаарын ьир илимий докладка сыйдыруу ©Те кыйын. Еелегун айтнаганда да. жала!, эле аогорку окуу яайларынын филология факультеттеринин студенттерг учун хазылган эки томдук окуу китебинин ар бири беш белумден, бир нече главадан турат. Анда. V-XI класстарда окулуучу ар кандаГ тематикадагы сансыэ лирикалар, ондогон эпикалык: поэмалар, ан.геме, Повесттер менен. романдар хана драмалык чыгармалар талдоого алынып, аларды анализдеенун ияимий=методикалык амалдары кмрс?>-тулет. Мына ушунун баарын докладка камтып, кенири сез кылуугг-мумкун эмес, ara шаа да жетпейт. Отондуктан изилдеечу кыргыз адабиятын окутуунун илимий=меТодикалык негизин тузгон жаръшлангак эмгектердеги эц, негизги, ири маселелерге гана токтолмог.. лj; эмгеи-тердин маани=мазмуну, ички диалектикасы менен логикасына ылаиык илимий доклад беш белумден турат.

1. АДАБИЯТТЫ ОКУТУУНУН УЧУРДАГЫ АКТУАЛ МАСЕЛЕЛЕЯИ

Изилдеечу адабиятты окутуудагы эц актуал маселелер дог., окуу планы менен программасын,окуу китептери менен алардын колдонмологун. дегеле методикалык эмгектерди еркундетууну, эц, неглзгиси аллонв? мугалимдеринин теориялык билим денгээлин кетеруп, ьугупку кундун

талабына ылайык эстетикалык хактан даярдоону эсептейт. Бул актуал проблемаларга автор изилдеенун бардык этаптарында езгече кецул бэлуп, алар туурасында езунун хуйелуу пикир=талаптарын айткан.

Ken хылдар бою кыргыз аДабиятына белунген саат ете аз болуп, тигил же бул чо^ суреткэрлер, алар жараткан чыгармалар чеп " башылап окулуп хурду.Бир эле мисал. Эгер орус ' адабиятынын программасында Л.Н.Толстойдун емуру, чыгармаларын окутууга (белек хазуучулар деле ушундай), анын "Согуш хана тынчтык" романына гана 36 саат ыйгарылса биздин программада А.Токомбаев, Т.СыдыкбекОв, А.Осмонов, Ч.Айтматов сыяктуу классиктердин ар бирине бар болгону 7-8 сааттан ыйгарылган. Дал ушул саат проблемасы нечен хылдан чечилбеди. Ал гана эмес, саат ты кебейтуу хенунде эч ким батынып сез да айта албады, ал туурасында кичине эле кеп кылгандарга чоц. айып коюлду. Мына ушунун баары кеп хылдар бою айрым бир залкар суреткерлердин керкем дуйнвсун ке-нири ачууга, алардын келемдуу, этаптуу чыгармаларын ар тараптан талдоого залакасын тийгизди. Булар хенунде автордун кеп эмгекте-ринде (2,9,12), бир нече кел&мдуу макалалдарында (29=беттеги шилте-мени каратэ) айтылган. Акыры элге билим беруу мыйзамы хана концеп-циясы кабыл алынгандан кийин гана кыргыз адабиятына бир саат кошулду, буга автордун да салымы болду.

Изилдеечу алтымыщынчы жылдардын экинчи харымынан бери кыргыз адабиятынын программасын тузууге да, андан ары еркундетууге да кол кабыш кылып келе хатат. Бугунку кундвгу еркундетулген программанын басып еткен холу узак хана татаал. 80=хылдарга чейин кыргыз адабиятынын мектеп курсунун негизин элдик оозеки чыгармалар менен ырчылар поэзиясы тузуп келди. Бирок программакы элдик оозеки чыгармага да, ырчылар поэзиясына да эмес, дал 20=жылдардан кийинки кыргыгг> адабиятына багыттоо (ориентациялоо) зарылдыгын турмуштун езу талап шшп туруп алды. Хогорудагы макалалар менен эмгектерде дал ошол ойлор айгылды. 80=жыддардан кийин гана автордун квлтен кексеген бул арманы.аткарылып, программанын учтен эки■бвлугунен кебуреегун 20= хылдардан кийинки кыргыз хазма адабияты ээледи. Бирок бул программа да кемчилихтерден биротоло арылбады. Биздин Эмгегигиздин биринде 60=хылдардагы программанын теменкудвй мучулуштеру керсвтулген:.

1. Айрым керкем дввлвттер заиана, зан=мыйзамга жараша кээ бир себептер•менен лрограмнадам вз ордун таппады. Себеп дегенде мектеп программасын да Кыргызстан кснсщртиясшшн Борбордук Комитети карал, ошол херден хактырылмайынча,. ага . тигил же бул цуреткерди хе чыгарманы кийируугв жол беридбеди. Калигул, Арстанбек, Молдо Кылыч,

кийинки эла. К.Тыныстановдорду айтпаганда да, Баласагындык Зусуп

менен Же^ихок сыяктуу ойчул акындарды программага кийируугв

• . t таптакыр мумкунчулук берилбеди.

2. "Киргиз адабияты" деп аталганы менен анын программасына кирген чыгармалардын квбун орус адабиятынын ёкулдвру ээледи. Андай болбогон учурда программаны тузуучулврг© "улутчул" деген саясий айып коюлул куугунтукталды. -

3. Ленин, коммунисттик партия, революция деген темаларга яамынып алып, бул тематикадагы чыгармалар ылайыгы келеби=келбейби, ara карабай программага кийириле берди. Баса, бул мучулуштуктон 30=жылдарда тузулгвн хачы программа деле толух арыла албады,анткени ЭИ=хылдарга чейин, бир да акын, жазуучу бул темалардан четтеп, айланып ет» албаптыр.

4- Баарынан хаманы, кыргыз адабиятынын улуу муундарынын жулдерунун жогоркудай темадагы чыгармалары эстетикалык хагннан эта хармач болсо да сунуш этиле берип, алардын атак=данхы менен 1йдыны эзунвн кийинкн орто муундагы таланттуу яазуучуларды, алардын шкты чыгармаларын да "доолоп", программадан чыгарып таштаган.Буга себунчэ программаны тузуу'ГТлвР куневлуу. Кепчу'лук убакта алардын ¡йрымдары акын, хазуучудардьш "Сахалин" сыйлап кылчактап, 1вторитетине жугунгвн учурлар кездепет. Тузуучулврдун кээ бири »здеру изилдеген акын, жазуучуяарды кандай болсо да программага ;ийируугв-аракеттенипет. Ал эми кээ" бир окуу китептериниа авторлору !олсо, азунун хазган китебинде орун алган сурэткердин чыгармасынын [рограммадан чыгып кадышын каалабайт (17,4-7=6.).

iípác, мындай оцунан чыкпаган орунсуэ иптер хачы программадан :адыресе четтетйлди. Тагыраак айтканда, программанын харымына акынын ээлеген орус адабиятын хана эстетикалык хагынан хармач кээ ир чыгармаларды кыскартуунун эсебинен .' адабияттын мектеп курсуна аптакыр эле кирбей, ез ордун таба албай хургвн унутулган ысымдар енен эстелик мурастар, кэрквм " двелвттер ез ордун ээледи. .Алыбаев, Р.Иукурбеков, С.Эралиев, андан . кийинки муундардын кулдеру С.Жусуев, Т.Касымбеков, Б.Сарногоев, Х.Садыков, -Садыбакасов.А.Саспаев,. Б.'Яакиев, М.Байхиев, О.Султанов . х.б. ыгармаларын кийируугв мумкундук тузулду. Бирок ха^ы • программанын ьшдай жылт эткен хакшы хактары менен бирге хаза басуулары да бар. ны вркундетуу келечектян иши. Ошентип, 90=жылдары тузулгвн хачы рограммада гана 20=жылдардан кийинки кыргыз адабияты ез ордун

тапты. Анда кыргыз- адабиятынын бул курсуна 500 дон ашык саат бедунуп, IX.X.XI класстар аыл бою бутундей дал ошол белумду окуй турган болду. Программа хенундегу ойлорубузду. хыйынтыктаганда, азыркы учурдагы абалында программада 20=жылдардан кийинки кыргыз адабияты кадыресе чагылдырылган. Ara кирген чыгармалар да, ara белунген сааттар да бугунку кундун талабына ,хооп берет.

Еарыяланган эмгектердин бардыгында окуу китептери хана акьш колдомолорунун темага байланыщтуу бедум,,вруне кечири токтолганбуз. Ушул херне мындай бир маселе яанунде. эскере кеткенибиз о^. У-УГП класстардын окуулук=хресгоматиялары (литературное чтение) адабият-тын системалуу курсу менен тарыхына арналып хазылган хогорку класстардын окуу китептеринен туп тамырынан бери айырмалануу менен, анын азунун езгечелугу бар. Окуулук=хрестоамияларды тузуп=кураштыруучу-дар ириде уч негизгг нерсеге кекул бурушу. парз.

¡Зиринчиден, программанын талабына ылайык сурвткердин таржымалынан кыскача кабар беруу. Бирок ад маалымат хаэуучунун ошол •<лассга акулуп яаткан чыгармасынын айланасында гана болужу шарт. лчыгыраак айтканда, эгер А.Осмоновдун "Толубай сынчы" поэмасы VI класста сунуш кылынып хатса, анда улуу акындын' емуру,,чыгармачылыгы женундэгу а^геме да, квбунче ушул чыгарманын айлана=чейресунен алыстабоого тийиш. Se Ч.Айтматовдун "Эрте келген- турналар" повести 7111 класста окулса, яазуучунун емуру, чыгармачылыгы туурасындагы набар да анын согуш аылдарындагы балалык, еспурумдук курагы, 'шгарм-нын негизги каармандары автордун езунун курбу=курдаштары болуп, согуш мезгилинде алардын улушунэ тийген катаал турмуштун бир узуму кенунде маалымдоонун тегерегинде бодушу лаазым.

Экинчиден, суроо=тапшырмалардин, бут дидактикалык материалдар-дын орундуу да, яуйэдуу да берилиши. Учунчудвн, чыгарма хенунде программанын талабына теп келген комментарийдин хазылышы. Бул эки маселе бири*бирине тыгыз байланыштуу. Тузулген суроо=тапшырмалар да, комментарийлее да. свз болуп хаткан чыгарманын керкемдук нарк=насилин баалоого,суреткер кетеруп чыккан проблемалардын маани= мазмунуна яана анын кандай керкем ' ык менен баяндалганын ачууга багыттальшы. зарыл. Кокусунан, ат устунен бериле койгон беймаза суроо=таппырмадар мугалимдерди да, баданы да бейпайга салат. Ар бир суроо=тапшырма баданы ойлонуп=толгонууга,чыгарманын керкемдук наркык ачууга ыдайыкталып тузулушу кахег. Дал ушул енуттен туруп кара кылды как харган калыс бутум чыгарганда, 80=хылдардын экинчи аарымын^ чейин IV класстан баштап адабият ез

алдынча предмет катары окулган кезде IV-VI класстар учун тузулуп= кураштырылган окуулук=хрестоматиялардын уч&в 'теч эч кандай сын катере албайт. IV класста А.Токомбаевдин "Хетим менен сыйкырчы", V класста А.Осмоновдун "Толубай сынчы" поэмалары кандайча хайгашканк, ал чыгармалар боюнча тузулген ' суроо=тапшырмалар, чакан комментарийлердин маани=мазмуну - бут дидактикалык материалдардын кандайча берилгени хенунде биздин эмгекте кецири пикир айтылган (9,100-102,108-109=6.)- Айрыкча V класстын "Биздин адабияты" учун хазылган „ методикалык колдолмонун таптакыр хараксыз экендиги да "Толубай сынчынын" мисалында даана керсэгулген (9,109-111=6.). Вир хаман хери ал окуулук=хрестоматия (азыр ал VI класс) бугунку кунде да хашап ' хатат, акыркы ходу ' / ;1990=хылы басылды.Ошол эле экуулук=хрестоматияга кайрадан кайрылыл, анын.бугунку кундун гана эмес, кечээги кундун талаптарында да караманча soon бере албаганды-гы белгиленди (17,"38-40,43-48; 44,32-33=6.).

Адабияттын системалуу курсу окулган хогорку класстардын окуу ситептери бэтенчо хан кейитет. Мунун езунун себеби бар. Зогорку сласстын окуу китептеринин авторлорунун кебу-мектеп менен да.илимий (етодиканын теориясы менен да такыр тааныштыгы хок адамдар. Алар жуу китебине коюлуучу критерийлер ' хана принциптер менен »септешпей, ездерунун изилдеелерун келки=келки бойДон окуу китепте-жне кийире беришет. • Ал эми окуу китептеринин колдонмолорун хазышке :араманча дараметсиз. Ошондуктан хогорку класстардын бир да окуу :итебине ушул- кезге чейин методикалык колдонмо хазыла элек. Изил-велерде булар хенунде да- сез болутьайрыц эмгектер (2,3-24=6.: ,3-25=6. ) менен макалаларда^ курч сын айгылгак.

Кайра курууга чейин тарых менен адабияттай эч бир. илим ынчалык калп ■ айтпады. Турмуш кандай Болсо.чыгармададал оиондок уреттелсе, андай сурвткер елгенде да-, куугунтукталды.суреткер ичине эле эркин бирдемехазса, эл душманы .деп аталып, чыгармада артия, тоталитардык бийлик кичиме эле эскерилбей, макталбай алса, андай чыгарма актуалдуу эмес, зыяндуу чыгарма катары ааланды. Социалисттик реализмдин талабы ушундай деп окутту окуу

^'Карачыз: Еыргыз адабиятын окутууцун кээ бир маселелери /'«уг.газ.-ХЗбв^гиюяъ; IX класстардын "Кыргыз адабияты" хенунде 'Сов.Кырг.-1968-19=ноябрь; Кыргыз адабиятынокутуунун азыркы абалы t/Кырг.мад.-1972-25=май; Адабиятты окутуунун актуалдуу маселелери '/Кырг.мад\-1975-27=февраль.

китеби. Жазуучунун инсандык, пендечилик хагын айтууга тыюу салынып, программага кирген чыгарманы окуу китебинде сындоого чектее коюлду.

Кыргыз адабиятынын окуу китептеринин тарыхында биринчи жолу мьгна ушул адатка айланган жагымсыз салгтарды бузууга аракеггендик. У11-УП1 класстардын жацы хазылган окуу китептеринде, алардын колдонмолорунда биринчи холу "Жараланган журек","Ажар" повесттери,"Энем","Ажал менен Ар-Намыс" поэмаларынын тегерегинде белгилуу сынчы-адабиятчылардын бири-бирине кескин карама=каршы ай-тылып хурген пикирлери окуу китебине да, анын колдонмосуна да киргизилип, ал ликирлердин кайсынысына кошулуп,кайсынысына кошулбоо хагы мугалим менен окуучунун эркине коюлду. Алар боюнча ез алдынча хекече туйшэлуп=толгонуу учун мугалим менен окуучуга багыт берилди (14,45-47,66-69,123-125,150-156=6.; 15,42-44,104-109=6.). Мындан тышкары изилдеечу У-ТШ класстардагы адабият окуу китептеринин абалы хана аны еркундетуунун проблемаларына езгече басым койгон баяндамалар да хасады (44,32-33=6.).

Жакты программа тузулуп, э^ мыкты окуу китеби менен анын кол-донмолору, методикалык эмгектер харалышы мумкун. Бирок булардын баарын эч ким, эч нерсе алмаштыра албай турган бир нерсе бар. Ал -адабият мугалими.Жакшы тузулген программа менен жакшы хазылган окуу китептерин хаман кылып коюу да, тескерисинче, хаман тузулген программа менен окуу китебин хакшы кылып коюу да мугалимдин гана колунан келет.Тээ втквн кылымдагы Водовозов,кезинде шартка хараша Саратов гимназиясында адабият мугалими болуп иштеген Чернышевскийден баштап, кечээги эле М.А.Рыбниковалардын шакирттери бул белгилуу устаттардын адабий билими менен

эрудициясына,эстетикалык даярдыгынын теревдигине,аналитикалык акылы менен айкалышкан ак тавдай чечендигине тамшанып, тач каяышат. Ааламга аттын кашкасындай таанымал скумуштуу Пирогов,белгилуу чыгаан жазууучулар В.Г.Короленко менен Л.Андреевдердин езулврунун адабият мугалимдери хенундегу оилору биздин кунге хетти. Арийне, бугун мындай эталонго жете койчу мугалимдер хок болсо да, изилдевчунун аздектеген устаттары дал ошол адамдар.

Адабият - таасир беруунун кучтуу куралы, ал - адам, адамды андап билуу хенундвгу илим, турмуштун окуу , китеби. Адабият мугалиминин белек мугалимдерден айырмасы да анын сабагынын изилдеечу обьектиси менен предмети дайым адам концепциясы экендигинде. Ошондуктан "жакшы адабият мугалими болуш. учун болок сабактардын мугалимдерине Караганда,алда- канча кыйыныраак... Ал

баарынан мурда билимдуу.мумкун болущунча ■ бпрдык нерсени кебурвэк билген,.кандайдыр бир белгилуу даражада энциклопедист болууга тийиш. Себеби керкем - адабият адамдын ар .кандай квцул жайы жвнундвгу маселелерди козгойт,"^- дейт белгилуу мё'тодист В. Острогорский. Республикадагы адабият мугалимдеринин оош=кыйышына карабай.биз взубуздун бардык эмгектерибизде В.Острогорскийдин хогорку сезун туу тутуп, адабият мугалимдеринен дал ушул касиет=сапатты талап кылып келатабыз. "Адабият мугалими", "Мугалим хэк^нде ой", "Уйретуш учун уйренуу керек", "Бардыгын мугалим чечет" деген келемдуу макалалардан баштап, чон. китептерге чейин (2,3-24=6.; 9, 3-25=6; 23) адабият мугалиминин эстетикалык даярдыгы, устаттык енеру, хогорку окуу жайларында аларды кесипке даярдоодогу о^унан чыкпаган иштер туурасында сэз болуп, бутун бир буткен эмгек харалды десек, мында .апыртылган деле эч нерсе хок. Ал эми "Шакиртиме кат" аттуу к&рк9м публицистика бут бойдон ушул маселеге арналган.

II.KHPmiIVV САБАКТАРЫ. АЛАРДЫ 6ТК9РУ7Дв КбЦУЛ Б9ЛЧУ УРУНТ МАСЕЛЕЛЕБ

Киришуу сабагынын турлеру. етв квп. Харык керген эмгектерде алардын ичинен окуучулардын вздештурушу учун кыйыныраак, мугалимдин тущундурушу учун таталыраак: кэрквм адабият деген эмне, обзордух лекциялар, жазуучунун емур^, --:ыгармачылык холун окутуунун методологиялык, педагогикалык хана методикалык жактары сыяктуу проблемалардын урунт маселелерине токтолдук.

Квп жылдан бери VIII класс (келерки окуу хылынан багптап IX кл.) бутуруучу класс деп эсептелинип, V-VII класстарда окулган адабий=теориялык материалдар дал ушул класста жыйынтыкталат. Ошондуктан бул класстагы биринчи сабак "Кврк&м адабият деген эмке?" деген киришууд&н башталат. Арийне, бул VIII класска чейин окуучулар керкэм адабият деген эмне экендяги женундв тушунук. албайт дегендикке хатпайт. V-VI класстарда эле. окуучулар керкем адабият жвнундв алгачкы тушунук алышып, кийин алардын бул боюнча алган ту-шунугу VII класста кецэйтилип,аны.ч биринчи сабагы да ."Турмуитун квп хырдуулугу. жана аны адабиятта чагылдыруунун формалары" деген кири-

Острогорский В.О. Беседа о преподавании. словестнссти.М.:-1880.- С.9.

шууден башталат. (16, 3-9=6).Мында адабияттын ееэ -»неру экени туурасында женекейлештурулуп тушунук берилет. Керкем адабият деген эмне экендиги авнунде VIII класста гана окуучулар толук маалымат ала алышат. Бул класста "Керкем адабият деген эмне?" деген киришуу сабагында илим менен искусствонун айырмасы, искусство чыгармаларынын белунушу, алардын негизги каражаттары, керкем адабият -искусствонун негизги тармактарынын .бири экендиги,анын мазмуну менен формасы, адам хана коом таануучулук мааниси туурасында кадыресе кабар берилет (15, 3-15=6.). .

Ушул убакытка чейин искусствонун, айрыкча анын эн негизги туру керкем адабияттын об*ектиси> предмети,бвтенчелугу женунде ар кандай пикир айтылып хурет. Аристотелден бажтап, В.Г.Белинский,- Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, Г.В.Плеханов, кечээки эле Г.Н.Поспелов, Л.И.Тимофеев,Г.П.Абрамовичке... чейин керкем адабиятка ар кандай тушунук беришип, анын касиет=белгидерин ар турдуу аныкташат. Мындай татаал, ары ар кандай тушунуктер, эрехе=20болор менен баланын башын айлантып отурбай,керкем адабият деген эмне экендигин, • анын касиет=сапаттарын,искусствонун белек турлерунен айырмалап турчу негизги белгилерин окуучуга хугумдуу, женекей тил менен тушундуруу зарыл. Андай ангеменин ' улгулеру биздин эмгектерде беридген (9,26-38=6.;14, 3-15=6.; 15, 17-21=6.).

Айрым мугалимдер, айрыкча кепчулук окуучулар керкем адабияттын эн негизги касиет=белгилериник,езгечелугунун бири дел, анын тилинин керкек^угун эсептешег., Муну керкем адабияттын негизги белгиси катары кароого болобу? Адбетте, илимий эмгектерге Караганда,керкем чыгармада садыитыруу, метафора, эпитет, . гипербола,литота, ирония,синекдоха ж.б. троптун турлеру алда канча кеп хана алар кадыресе мааниге да эгедер экендиги белгилуу. Бирок белгилуу "Дубровскийдин" эпизоддорунун биринде (X гл.) бир да салыштыруу же метафора хок. Ara карабастан бул - керкем чыгарма. Ошентип, троптун турлеру болушу хе болбошу керкем чыгарманын негизги белгиси боло албайт экен. Опгондуктан хогоруда аталган "эмгектерде белгилуу бир окуя керкем чыгармадарда жана тарыхта кандай берилери, ал экеенуН бири=биринен айырмасы иженимдуу баяндалып, анан аны кандайча тунун-дуруунун " эффективдуу амалдары да керсетулгон (9, 25-38=6.; 14, 3-15=6..; 15, 17-21=.). Оиондой _эле хаз, лай, куз, кыш сыяктуу хыл мезгилдери энциклопедияда кандай берилгени менен А.Токомбаев, Е.Бекенбаев, А.Осконапдун пейзаж лирикасьгнда, бул мезгилдер кандай сурэттелгэнук салышхыруу аркЫлуу алардын айырмачылыктарын

окуучуларга тушундуруунун ык=холдору да иштелип чыккан (9,27-29=6; 14, 5-12=6.).

Бардык искусствонун ичинен адам кецулуне эц бир узак уяланган-ал сез енеру. Тээ алда качан харалга;- улуу элостор менен укмуштуу дастандар ушул кезге чейин жашап келе хатканынын себеби эмнеде? Му-нун себеби ал тубелуктуу керкем деелеттерде карадан акты, хамандсан хакшыны, наадандыктан акылдуу=парасаттуулукту, кара муртездуктен жапакеч=жаракерлукту, керв албастык менен ич тардыктан адоолот=ай-квлдукту... ахырата билууге уйреткенунде.

Кептоор оорусунан xana чеккен ченебеген акындардын бири Э.Э.Багрицкий Блоктун ырларын окуганда, деми кысылбай хецилдей тушчу экен. Уламыш болсо да бул сыйкыр эмей эмне?! "Ар бир адамдын хурвгунд© жалгыз гана поэзия ача турган капкагы болот",-дептир Некрасов. Балким, Блоктун ырлары гана Багрицкийдин хурвгунун ошол капкагын ача алгандыр.

Улуу окумуштуулар тири укмуш нерселерди харатып хатып, андан математика менен физиканын закон=хоболорун гана кербвйт."Телегейи тегиз кец дуйненун фактысынан Пифагор халац гана математиканы кербвстен, ошол дуйненун гармониясын да керген,-деп хазат В.Белинский. - Эгер кун харык беруу менен гана чектелсе, ал эбегей-сиз зор чырак хе хылуулук берчу мештен башка эч нерсе боло алмак эмес. Бирок кун бут ааламга хайдары нурун чачып турат.Бул нурду хер кучагын хайып, мэзримин тегуп тосуп алат. Айтып тугеткус хыр-галчылык да, кезге илешпес-поэзия да дал ушул мээримде... Табигат хала!} гана органикалык кучке эгедер эмес, ал поэзияга да хык толгон... AflaMfláru поэзия мындан да молураак... Ошентип, улуу сынчы керкем адабият деп адам.анын турмушун,тиричилик=бакырчылыгын, бут ааламды тушунген. Демек, "ар кандай боёктогу кун хелесиндей кубулхуган, хогорку ^йго, укмуштуу музыкага сугарылган поэтикалык свзду укпай, ara маани бербей кол шилтеп кете беруу - турмуштагь: бир бакыттан куру калуу менен барабар."2

Кыскасы, свз енерунун негизги касиет=6елгилерин аныктоого ар-налган дал ушул биринчи■сабакта керкем адабият хенундв окуучуларга туура тушунук беруу менен тубелухтуу руханий гулазыкка айланган

----:- *

Б е л и н с к и й В.Г. Тандалган чыгармадар.- Фрунзе;

Кыргызстан,1973,- 28-29=6.

^'0 с е т р о в Е. Точенная, точность стиха //Комсомольская правда.- 1955.- 28 апреля.

деелвттерду каш адамдын келечекте кастарлап суйушуне,ara биротоло

баш оту менен "байланышына" мугалим шарт тузуп.багыт беруугв

милдеткер. Харык квргвн эмгектерде (2,17-20=6.; 9,30-38=6.; 23,110-

139=6.), макалаларда булар туурасында кечири ой айтылган.

Кирипгуу сабагынын .татаал турлерунун бири - обзордук лекциялар..

Адабияттын системалуу курсунда ara бир нече сабак арналат. Орус

адабиятынын методикасында обзордук лекцияга берилген саат втв

2

аздыгы вкунуч менен эскертилсе , кыргыз адабиятынын программасында ага кадырэсе саат бвлунгвн. Ошондон уламбы, мугалимдер обзордук лекцияга кебурэек саат белунгенге нааразылыгын да хашырышпайт: "Адабият сабагында адабият эмей эле тарыхый маалыматтарга ыксыз коп токтолобуз. Бул кандайдыр бирдарахада монографиялык темаларды оку-тууга залалын тийгизет, натыйжада текстуалдуу окула турган чыгарма-ларга саат етв эле тартыш болуп хатат",- деп даттанышат алар.

Обзордук лекцияларды еткеруу кыйла татаал хана туйшуктуу. Ал мугалимден кечири хана терен адабий билимди талап кылат. Анткени "обзордук лекциянын методикасы - бул хогорку класстарда адабиятть окутуудагы эн татаал маселелердин бири. Мугалим обзордук лекциядг зн, зарыл деп эсептелген маалыматтарды гана тандап алып, аны адабий текст хана кергезмв курал менен коштоп хуруп отурушу зарыл.., Обзордук лекциянын негизги максаты - тарыхый хана адабий мазмундагь маалымат беруу."^

Адатта обзордук лекцияларда сансыз ысымдар саналып,- бир нече чыгармалардын аттары аталат. Дал ушул херде коркунучтуу бир нерсе езун©н=езу пайда болот. Бир сабакта сансыз адамдардын, алар харат-кан чыгармалардын аттары аталса, ошонун баарын окуучу эсинде сак-тап, эн, негизгиси ал сез чеберлеринин жараткан чйгармаларынын зать хенунде баланын оюнда бир нерсе кааабы? Окуучу ал чыгармала! туурасында бир нерсе ойлонушка дарамет=кучу хетеби? Мугалимди мынг ушундай суроолор тынчсыздандырат. Ошондуктан ар бир обзордук лекция - бул даталар менен цифраларды санап, ар кандай адабий багытта]

-т-

( Карацыз? Балдар хитеп окушсун //Иуг.газ.- 1966.- 2=сентябрь. Сез енеру//Ленин.хаш.- 1968.- 18=февраль; Китепсиз хашоо кенулсуз //Кырг.мад.- 1978,- 13, 20=август; Абитуриентке айтаар ибара-//Ала-Тоо.- 1982,- N7.

^Г о л у б к о в В. В. Методика преподавания литературы.- М.: Учпедгиз, 1962.- С.282.

3 Там хе. - С.282.

менен алардын. екулдору, хазуучулар менен алардын чыгармаларынын аттарын атоо гана эмес.-Бул баарыдан - мурда тигил же бул адабий этапка, ошол мезгилде езгече айырналанган сур&ткер менен анын чыгармасына кыска да, нуска да тушунук беруу'. Ар кандай обзордук лекцияда кургак даталар менен цифралардын, ар кандай жаэуучу менен анын чыгармасынын аттарынын ары хагында ал жараткан керкем дуйнэнун заты, коом менен тарых, адамдар менен адабий турмуш ары элестуу, ары бараандуу керунуп тургандай болууга ти£.ш. Жогорку окуу хай-ларынын Филология Факультетинин студенттери учун хазылган окуу ки-тебинде мындай эки=уч обзордук лекцияга токтолуп, анда кечул белчу урунт маселелер кврсетулду (12,5-17=6.).

Писали, кыргыз хазма адабиятынын пайда болушу, элдик чыгарма-лардын ara тийгизген таасири, жацыдан хаза баштаган акындардын ханы мазмун менен форма табыш учун болгон аракеттери, драма, проза сыяк-туу ханы ханрдын ездештурулуше башташы, акырында кыргыз профессионал адабиятынын калыптаньгаы ендуу теориялык маселелер менен алгачкы обзордук лекциялар тыгыз байланыштуу. Бул проблеманы чечуу фольклор хана эл•акындарынын чыгармачылыгы менен хаш хазуучулардын карым= катнашы, адабияттын ыйык дарбазасын хацыдан ачкан хаш калемгерлерге эл чыгармаларынын тийгизген Таасирин иликтее аркылуу ишке ашат.

Адабий чыгарманы окутуудагы эн негизги- нерсе - аны талдоо. Обзордук лекцияларда аты аталган чыгармалар боюнча методиканын тала-бына ылайык сез болууга тийиш. Чыны^ы адабий талдоо - бул чыгарманы бардык хагынан "хиликтеп" анализге алуу. Тигил же бул чыгарма хе-нунде обзордук лекция Учурунда бул талап толугу менен аткарылбаса да, чыгарма бир хактуу каралбастан, ara чыгармачылык менен мамиле кылып, андагы чечилген проблема менен автор берейин деген ойду керсе'туу зарыл. Сез болуп хаткан чыгарма автордун халпы чыгармачы-лыгында кандай мааниге ээ экендигин, анын кайсы бир ханрды енукту-руудегу ебелгэсун, андагы салт менен хачычылдыктын таасирин айтууга туура келет. Мындай ыкма кийин конХреттуу чыгарманы талдоону теориялык хагынан теречдетип, А.Токомбаев, М.Элебаев, X.Турусбековдор-дун саясий мунездэгу курч ырларынын, Ж.Бекембаевдин тоо суусундай шар аккан лирикасынын бут эстетикалык ахарын ачууга шарт тузет. Дагы бир эске алчу негизги нерсе, дегеле алгачкы хазылган чыгарма-ларга социалдык=саясий мунез беруу ылайыктуу, анткени бул хылдар социалдык хана саясий кагылыштардын хылдары эле.

Керкем чыгарманы талдоонун негизги учурларынын бири - сурэт-кердин керкем чеберчилиги менен стилине - бардык керкем ыгынын сис-

темасына кенири токтолуу. Арийне, обзордук лекцияда бул талаптын аткарылышы кыйын. Бирок обзордук лекцияда да чыгармалардын аты гана атала бербестен, жогоруда айтылгандай анын заты, керкемдук чеберчи-лиги хенунде да учкай айтылганы он-

Обзордук лекцияда мындан башка да тарыхый-адабий процесстерди мунездеечу сандаган фактылар саналат. Бул барыдын мурда акын, • ха-зуучулардын кийинкилерге калтырган чыгармачылык мурасына, тигил хе бул чыгарманын качан, кандай шартта xapt лганына, аны хазууга туртку болгон србептерге байланыштуу маалыматтар.

Конкреттуу хардам беруу максатында кыргыз хазма адабиятынын алгачкы мезгили боюнча окула турган обзордук лекцияларда мугадим кандай теориялык маселелерге кенул белуу керектигине китепте кенен орун берилген (12,13-14-6.)- Ар бир адабий этаптын езунун ©згече бэлуп керсетуучу урунттуу, туйундуу моменттери бар. Ар. бир адабий этаптын хузун ачуучу тарыхый=адабий окуялары болот. 20-90=жылдарда-гы кыргыз адабиятынын тарыхы боюнча окудуучу обзордук лекциялардагы эц башкы нерсе - ар бир этаптын ошол урунттуу, ургаалдуу, туйундуу учурун таба бидип, ар бир адабий мезгиддин хузун ачуучу негизги жактарын кврсетуу. Башкы, ири'концепциядарды кошумча, хардамчы нерсе лерден белуп алып, биринчи планга алып чыгуу - маселвнин кеп жагын чечет. Андан ары ощол эле окуу китебинде "Отузунчу хылдардагы кыргыз адабияты", "Согуи мезгилиндеги хана андан кийинки хылдардагы кыргыз адабияты" дзген темалардагы обзордук лекциял-.рда кандай негизгк тарыхый=адабий маселедер менен проблемалар белунуп аяынууга тийиш? деген суроого толук хооп берилет (12,15-17=6.).

Обзордук лекциаларда: кыргыз адабияты боюнча халпы мунездеме берилгенден кийин, акын, хазуучулардын емуру, чыгарначылыгы хенунде сез болору бедгилуу. Бул проблема да адабиятты окутуунун методика-сындагы мааниЛуу масвлвлврдии бири. Керунуктуу суреткерлердин емур голу окуучуларга канчалык таасирдуу айтылса, алардын чыгармаларынын идеялык=эстетикалык мааниси ошокчолук тушунуктуу да, хугумдуу да болор эле. Ушул хагын эске алганда хазуучунун емур холун окуу, анын чыгармасынын мазмун=манызын уйренуу учун кенири хол ачып, ычгайлуу шарт тузет. Бирок хазуучунун емуру Менен чыгармачылыгы эки башка нерсе эмес, алар бири=биринен,ахыратылёай бирге каралганда гана са-бак ез максатына хетет. Суреткердин емур холун окутуунун негизги принциптери бар. ЭЦ алды менен ошол принциптерди билуу кахет. Себеп дегенде ушул убакытка чейин яликий=метадикалык эмгектерде бул масе-

леге олуттуу кечуд белунбей келе хатат. Ал гана эмес бул проблемага арналган макалалар да саналуу. Алар М.Эгерштром менен С.Равестин, П.Малютин иенен И.Капяандын, П.Воробьев менен И.Потериндин бирди=жарым макалалары. В.Голубков, С.Смирнов, В.Никольсхийлердин эмгектеринде болсо, бул проблемага кичине-гана'орун берилип, анын халпы маселелери гана каралган. Аз санда болсо да, кээ бир акын, жазуучулардын халац гана емур холуН окутууга арналган кандидаттык диссертациялар да хаэылган.^ Бирок аны ненен таанышууга бардык мугалимдердин эле мумкунчулугу жок. Ал эми кыргыз адабиятын окутуу методикасынын тарыхы бул маселе боюнча эмгектенип, иликтее иштерин хургузгэн бир да окумуштуу=методиетти хе тажрыйбалуу мугалимди билбейт. Ara арналган макалалар да чамалуу..

V-УШ класстардагы хазуучунун емур ходунан кабар беруу менен хогорку класстарда суреткерднн емуру, чыгармачылык холун уйрэнуунун туп=тамырынан бери айырмасы бар. Бул айырмачылыктарды ортсдау класстарда Ж.Бекенбаев, Ч.Айтматов, А.Осмоновдун, ал эми хогорку класстарда А.Токомбаев менен М.Элебаев, Ч.Айтматов менен А.Осмоновдун емуру, чыгармачылык холун окутуунун мисалында керсе-гууге аракеттендик (9,38-50-6.; 12,22-48-6.). Бирок кыргыз адабиятыныя окуулук=хрестоматиялары менен хогорку" класстар учун жазылган окуу китептеринде хазуучулардын емуру, чыгармачылык холу бир хактуу берилгени баамга урунат. Анда белгилуу акын, хазуучулардын кез каравши, талантын," чыгармачылык езгечедугун му-нездеечу белгилер керсетулбестен, карандай кургак цифралар менен фактылар санала.берет.Ар кандай манера менен стилде, ар башка жанр-да хаэышкан, бири=биринен кескин айырмаланышкан суреткерлердин баары: "баланчанчы хылы итке минген кедейдин уй-будесунде туулган; хаштайынан малай хурген; тоголок жетим калган, бакыт издеп, бетон эл, бетен херге тентип кеткен",- деп башталып, анан: "ошентип хургенд® Октябрдын тацы атып, аны кучагын хая тосуп алды; советтик мектепте окуп, басмаканалардын хе®редакциялардын биринде иштеди; бактысын совет екмету ачты",- деген сездер менен бутет. Башталышы да, "хыргап=куунап хатып кадды",- деп бутушу да дал эле хвэ хомоктогудай. Ар бир инсандын бири=6ирине окшошпогон тагдыры,

■^'Карачыз: УсмановР.К взбек мектептеринин хогорку класс-тарында хазуучунун емурун окутуу //П.и.к. учун изденуу дисс.- Ташкент:- 1969.

мунезу бар. >Бетенче чыгармачыл адамдар бирй=биринен кескин айырмаланышат. Бул хенунде биздин эмгектерде кеп хазылды. Мугалим менен окуучунун негизги куралы халан гана окуу китеби болгондон уламбы, устаттын ацгемеси менен лекциясы да, анын шакиртинин хообу менен сочинениеси да халан хогоруда айтылгандай хомоктой башталып, хомоктой бутет. "Токтогулга автомат асынтып, согушка катыштырып", "Алымкул Тсенбаевге ' Пушкин менен Лермонтовду "чагып" окутуп, алардан таасир алдырып", "Гулсаратты Такабай суйген суйкайган сулуу кызга айланткан" орто мектепти бутуруучулер бар экени да маалым.^ Мындай факты=материалдар суреткердин емуру, чыгармачылык холу окуу китептеринде да, методикалык эмгектерде да. бугунку кунДун талабына ылайык жазылбаганына, мугалимдер болсо, бул ишке анчалык маани бербегендигине кубе боло алат.

Мына ушул хагынзн алып Караганда, биз иштеп чыккан VII - VIII класстардын окуу китептери туп тамырынан бери айырмалуу деген ойдо-5уз. Писали, VII класста тенага байланыштуу А.Токомбаев, Т.Сыдыкбеков, А.Осмонов, Ч.Айтматов, Т.Касымбеков, Б.Хакиев, К.Ху-супов, ал эми VIII класста (ал келерки окуу жылынан баштап IX класс болмок) А.Токомбаев, К.Баялинов, М.Элебаев, Ж.Турусбеков, Х.Бекен-заев, К.Маликов, Т.Сыдыкбеков, К.Жантешев, Т.Уметалиев, А.Осмонов, ^.Айтматовдордун амуру, чыгармачылык холу берилген (14,16-21, 47-49, 71-73, 101-104, 131-135, 159-161, 184-108, 228-230,' 263-266, 281-287. 332-345=6; 16, 182-187, 226-230, 276-278,' 296-301, ¿52-25^, 385-394, 438-443=6.). Бул емур баяндык материалдар сез болуп яаткан суре-ткердин дарамет=кучуна, талант=шыгына, эстети-халык табиятына, дегеле ошол адабиятка сицирген. эмгеги менен ал-ган ордуна sapama ар кыл маани=мазмунда, ар кандай формада: бири - эмоииоиалдуу=экспрессивдуу, экинчиси - олуттуу, салмактуу, дагы =>ири - аенекей, басмырт, кээси - демейдегидей эле маалымат турунде :;:азылган. Дагы бир эске алчу нерсе, ал яаэуучулардын айрымдарынын ■»муру, чыгармачылык колу суреткер езу женунде езу хазган анын ар сандай макалаларындагы, чыгармаларындагы батмандай маалыматтардан мыскалдап, нашыктап чогултулуп, дидактиканын талабы боюнча бир системага салынган. Кээ бир газуучулардын емуру, чыгармачылык золу ал хенундегу экинчи бир белгилуу суреткердин казганы боюнча арограмманын талабына ылайыкталып о{}долуп=шекеттелуп, окуу китебине .-сиргизилген.

т

■"Хара^ыз: Абитуриентке, айтаар ибарат //Ала-Тоо.- 1982.- 117.

■ Хазуучулардын емуру, чыгармачылык холу - тарыхый=адабий процесстин бир белугу. Алардын чыгармачылык холу кандайдыр бир тарыхый доор менен тыгыз байланыштуу. •Атактуу акын, жазуучулар ездерунун кулк=мунезу, мыкты, чебер *азылган чыгармалары менен, за-.мандат же бзун&н кийинки жазуучуларга тийгизген таасири менен белгилуу даражада кандайдыр бир тарыхый=адабий доордун есуу жол>н да белгилейт. Ara карабастан суреткердин е>муру, чыгармачылык холуя окутуу, окутпоо женундв далай тартыштар да болгон.

Сур&ткердин емур жолун окутуу туурасындагы адабият таануу или-минде ар турдуу кез караштар, агымдар болгон. Жазуучунун емур жолун окутуунун методологиялык, педагогикалнк жана методпкалик жактары дал ушул маселелерди карайт. Булар туурасында методика илиминде тийди=качты свз болуп журот. Ал эми биздйн китептерде жазуучунун ему? жолун окутуунун методологиялык жагына: бир кезде екум сургвн биографизм, ara туп=тамырынан карама=каршы формалисттик агымдар, алардын вкулдеру, эки агымдын кетодологиялык концепциялары жвнунде кенари айтылгак (2,25-232=6.; 12,13-^22=6.); . хазуучулардын &мур баянын окутуунун педагогикалык жактары толук чагылдырылгаи (2,32-36=6.;12,22-25=6.).Айрыкча анын методикалык жагына А.Осмонов.Ч.Айтматов, А.Токомбаевдин ©муру, чыгармачылык жолдорунун мисалынд^ ке-ф!ри орун берилген (2,36-59=6.; 12,25-43=6.). .Алардын ичинек, биз-дин китепте, мисалы, А-.Токомбаевдин емуру, чыгармачылык жолу

- акындын адабий ишмердиги кыргыз адабиятынын буткух тарыхьн" этаптары менен, анын башталцшы, калыптанышынан тартып, азыркь* же-тилген мезгилине чейинки татаал жол менен ажырагыс бирдиктуулугу;

- ал аркылуу "Октябрдын келген кезинен" тартып, "Жетим менен сыйкырчы", "Туткун Марат" поэмасынан "Менин метрикам", "бз квзуь

'менен", "Кызыл мушт»к", "Квчку", "Ак суйуунун айына^" поэмаларынг. чейинки, "Хапардын к.^ньГ/'Биз балапан кездерде" очерктеринеь "Sapa-ланган журвк", "Днестр терец денизге куят", "Мезгил учат" повестте-ринч чейинки, "Ант", "Токой ксжоюндары" пьесаларынак "блбесту!.; урену", "Кундун чыгышы" драмаларына чейинки узак, татаал керкемдуь аралыкты басып втушу;

- бул узгк. Жол турмуш чындыгын примитивдуу баяндоодон жана жалпы жонунан окшоштуруп жазуудан керкем .синтезгь, турдук. жано формалык чектелуудэн к&п жанрдуулукка, кеп турдуулукке етуунун жолу экендиги. Ушул аралыктагы жана мезгилдеги кыргыз турмушунук ар cnv бурчу, ар бир жээги, ар бир тарабы бул акындын кез жаздымында, ка-леминде илинбей калбаганы;

- кыргыз элинин вткендвгу тарыхынан тартып, ушул кезге чейинки эч маанилуу этаптык окуялары суреткердин чыгармаларында кецири чагылдырылганы;

- бул максатты ижке ашырууда ахын лирика хана поэма, ангеме хана повесть, драма хана роман, очерк хана публицистика ханрына бирдей маани берип, бирдей кайрылышы;

- акындын медитативдик лирикасы езунун экспрессивдуулугу хана суреткердик таамайлыгы боюнча тере^ мазмундуу философиялык хыйынты-гы хана ой хугуртуу масштабы боюнча азыркы кыргыз поэзиясынын туу чокуларынын бири экендиги;

- суреткердин мына ушул узак холдо халпы декларациядан образ-дуулукка, бир беткей дидактикадан синтезге, халпы баяндоодон психо-логизмге, эмпирикалык керсетмелуулуктен реализмге чейинки холду басып етушу^ сыяктуу маани=мазмунду камтууга тийиш. Биздин эмгекте А.Токомбаевдин емуру, чыгармачылык холу дал ушул е^уттв мунезделу-шуне аракет хасалды (1,3,12 ,"33-48=6.) .

in. лириканы окутуунун Бвтенчелугу

Тупкулугунде "адабий тамыры" бир экенине карабастан,. адам мунезун адабияттын уч ханры уч башка суретт&йт. Мына ошолордун ичинен белек ханрдагы чыгармаларга Караганда, лириканы окутуу кыйла татаал экендигин методисттер бир обздон айтышат. Бул • кыйынчылык анын ханрдык табиятына байланыштуу. Кичинекей ырда акындын берейин деген ой=идеясын балдар гана эмес, кзэде чоцдор да тушунбей калышы ыктымал. Себеби анда кебунче окуя да, сюхет да болбойт, ara лирика муктах да эмес. Эгер анын "билинип=билинбес, кармалып=кармалбас' сюхети болсо да, ырда берилген акындын хе лирнкалык каармандын ички сезимин окуучулар "кармап" кала албай чьйнала берет. Аны мугалимдин тушундурушу да кыйла татаал. Тушунууге да, тушундуруугв да ошончо-лук эле оор ал езу кандай ханр, деги лирика деген эмне?

Акын взунун, айрым адамдардын ички сезимин хана толгонууларын билдирген поэтикалык чыгарма лирика деп аталат. А.Тимофеев менен Н.Венгеровдун ою боюнча лирика тугил хе бул турмуштук шарттардын

1'Бул ойлор tomohkv змгектен пайдаланыяды. Караныз: Ас а н ал и е в' К- Корком карк.- Фрунзе.t Кыргызстан.- 1983;- 33-37=6.

негизинде пайда болгон адамдардын кайгы=кубанычын, турмушунун бир узумун керсетвт. Анын предмети - квп кырдуу, квп сырдуу турмуш чындыгы. Лириканын мазмунун саясий=иоомдук, тарыхый хана турмуш акуялары, философиялык ойлор, турмуш=жашоо,"тууган эл=хер, суйуу, табият керунущу хвнундвгу акындын толгонуулары- хана автордун инсан-дык=пендечилик сезими тузвт.

Ар кандай адабий чыгарманын ханрдык езгвчелуктэру аны окутуу-нун усулдары менен амалдарын да озгертвт. Ошентип, ар бир ханрды окутуунун взунун езгечелугу бар. Белгилу-v окумуштуу Н.И.Кудряшев дал эле ушундай темадагы кандидаттьгк диссертацйясында ар башка ханрдагы чыгармаларды окутуунун б&тенчэлуктерун айтып келип, ал чыгарманын окуучуга тушунуктуу болушу бир нече шарттарга байланьш-туу экенин керсетвт. Ал аарттар темэнкулэр:

. "1. Тигил ае бул ханрдын качай, кай заманда пайда бодуп, харалганына байланыштуу...

2. Окурмандын адабиятка кызыгуусуна байланыштуу. Чыныгы поэ-тикалык чыгарма бардык кишигв тушунуктуу дешет. Бекер соз. Жсгорку идеялык. кэркемдуктв хазылган кээ бир чыгармаларды тушунуу учун квп нерселерди билуу керек. Мындай ханрга философиялык лирика, философиялык романдар кирет... Турмущтук романдарды чала- сабат адамдар да, еспурумдэр да кадыресе туиунвт,'

3. Окурманды кандай чыгарма кызыктырарына, мунвзунэ байланыштуу. Алардын кебун роман менен повесть езунэ тартып туруп алса, кээ бири тарыхый романдарды хакиы керэт. Лирикага, халпы эле поэзияга окуучулар этв аз кызыгышат.

4.'0кула турган чыгарманын кайсы ханрда хазылганы, ал ханр менен окуучунун канчалык дарахада тааныштыгына байланыштуу... Окуу-чу кэбунче лирикалык хана драмадык чыгармаларды талдоодо чайна-лат... Мугалимдин милдети андай чыгармаларды.тушундуруунун ийкемдуу хол=ыктарын табууда турат."^

Лирикадык чыгармаларды окутуу %оюнча Е.Н.Ахутина, Н.И.Кудряшев, А.С.Догехская, В.И.Сорокин, Л.Т.Чирков, Н.М.Мещерякова, В.А.Никольский, М.М.Варшавская . х.б. толуп жаткан илимпоз=методисттердин эмгектерй бар. Мина ушуд методисттердин копчулугу лириканы талдоо-

^■'ХудряиевН.И. Особенности изучения литературных произведений различных ханров-//Дисс..-к.п.н,- М.:- 1946.- С.105-107.

нун темендегудей езгечедугун белгилешет: Биринчиден, чыгарманын эмоционалдуу таасир беруучу жагын эске алуу, экинчиден, анализге алынган чыгарманын маанисинв ылайык адабияг теориясына хана ыр туэулушунв байланыштуу маселелер боюнча кабар беруу. Лирикалык чыгармаларды анализдеенун учунчу бетенчелугу деп,. M.M.Варшавская лирикалык каарман туурасында сез кылууну эсептейт.

Лирика - "ар кандай поззиянын каны жана ханы", поэзиянын езге-чв туру, ал адам яурвгунун теречдеги сырларын ачат, журектун назик кылдарын чертет. "Белек жанрга Караганда окуучулардын ан-сезимин ойготууга лирика кебуревк жардам берет. &нын аргыкчылыгы да ушунда, бирок аны окутуунун негизги кыйынчылыгы да ушунда."Ï Лирикалык чыгармаларды окутуу менен мугалим окуучулардын билим децгээлиь кечитет, ички дуйнесун байытат, кыска, так, образдуу суйлевге квнуктурет, сез енерунун кучу кандай жана эмнедв экенин керсетет.

Когорку окуу хайдарынын студенттери учун жазылган окуу китеби-нин (1981) "Лирикадан эпикага карай" деген III белумунд© программа-пын талабына ылайык ортончу класстардагы лирикалык чыгармалар тема-тикасы йоюнча уч главага белунуп, ал чыгармалар эстетикалы: табиятына параша талдоого 'алынып,• анан аларды окутуунун эффек-тивдуу аоддору айгылган. Длардын баарына токтолуп отурууга мумку; эмес. Нисалы, ладан эле "Пейзах, Ата-Некен хана согуш темасын дагы ырларды окутуунун бетенчелугу" деген II- главада А.Током баев, ц.Бекенбаев, К.Маликов, А.Осмонов, М.Элебаев, Т.Уметалиевдер дин бу- тематикадагы ырлары аенунде ар тараптуу сез болгон (9,63 78=б.). Ушул эле белумдун "Ханы турмущ, эмгек менен жашоо хан акындын милдетине арналган лирика туурасында сез" деген III глава сында "Зарыгамдан" баштап, А.Осмоновдун емур, турмуш, жашоо, эмгек акындын миддет=максаты аенундегу лирикаларын окутуу боюнч геориялык сана усуддук маселелер каралган (9,78-97=6.).

Эске алчу дагы бир нерсе III белумдегу ар кандай тематикадаг лирикалардын ичинен пейзаждык ырларды окутуунун бетенче езгечелу1 бар. Ал езгечелуктер теменкулер:,

1. Пейзавдык. ыр класста окулбай káflyyra мумкун эмес. Ahí идеялык мазмуну, эстетикалык кучу тексти карктуу окуу аркылуу rai ачылат.

^'В аршавская М.М. Изучение лирических произведений старших классах //Дисс___к.п.н.- М.:- 1959.- С.201.

2. Ырдын мазмунуна окшош суреттерду тандап алып керсетуу, ошондой эле ал ырга обон чыгарылса, аны класста уктуруу - эн негиз-ги маселелердин бири.

3. Пейзаждык лирика хенундегу комментарий ошол ырдын эстетикалык табиятына ылайык келип, чыгарманын кооздук сапатын, аны харатуудагы акындын керкем ыгын корсетууге багытталууга тийиш.

4. Лирикалык чыгарманын идеялык=эстетикалык мазмунун окуучулар кандай ездештургенун текшеруучу бирден бир туура яоя - ал эркиь темадагы чыгармачылык сочинение жаздыруу.

Кепчулук мугалимдер А.Токомбаевдин "Ай нурунда кышкы тун", "Кайкы танда", Ж.Бекенбаевдин "Жайдын кечи", А.Осмоновдун "Кыргыз тоолору" сыяктуу "таза" лейзахдык лирикалардын мазмунун айтып бер деп баланы кыйнашат. Анын мазмунун мугалим езу да айтып бере • албас эле,себеби анда мазмун хок. Бул табият керунуштерун акындар адам турмушунун фону катары суреттеп хатышат. Мугалимдердин мындай жацылыттарынын себебин ириде алардын лирикалык ырлардын эстетикальп, табиятын,жанр катары касиет=белтилерин -•хеткиликтуу билбегендигинен издее керек. Лирика адатта ыр менен хазылат,анда мазмун болбойт,ага муктах да эмес.Бул кичинекей ырларды хазууда автордун канул жайын, маанайын, лирикалык "мендин" туйшелуп=толгонуусун,ырдын патосук ы--луу зарыл. Лириканын мына ушул ханрдык табиятына карап.аны окутуу-нун езгечелугу келип чыгат: анын мазмуну суралбайт, керктуу окулаг Окуганда да аны мугалим хатка окуйт,лирика боюнча окуучунун тушун^>-гу эркин темадагы сочинение-аркылуу текшерилет.

Жогорку класстарда А.Токомбаевден баштап (келерки окуу яылынаь баштап ал К.Тыныстановдон башталат),бугунку кунде эмгектенип хатышкан акындардын ар кандай тематикадагы кептеген ырлар1-окулат.Эгер программанын талабын аткарсак.анда жала!-; А.Токомбаевдт лирикасына арналган ."екцияда 20=жылдардан тартып, 80 = х;ылдс>рдагь: ыр-ларына чейин темагикасы боюнча талданууга тийиш. Кыргы--- ырларыныь формасы менен тузулушуне,муун=елчомуне тайманык,тоьокелчи^ экспепимент хургузушкен Элебаев менен Турусбековдук да, квпчулу! чыгармалары фольклор менен яазма адабияттын ширяосунрк бугквг Беквнбаевдин да;кэрк©м дуйнесу образдуулугу,конкреттуулугу.предмет-туулугу,ой чабытынын теревдиги хана элестуу,экспресивдуулугу менек айырмаланган-А.Осмоновдун лирикасын да программа тенотиг.дсн ооюич,; окутууну талап кылат.

Жогорку класстардагы лирикалык чыгармалардн окутууну• езгечелугуне 2=китепте атайын белум арналып, ал "Пуолииистикг.лич.

ырларды окутууда кецул бедчу маселеяер","Грахдандык хана философия-лык лириканы окутуу","Лирикалык ырлардын маэмуну менен формасындагы ханычылдык белгилёри" Деген келвкдуу уч главадан турат (12,53-139=6.).Бул главаларда хогорку кяасстарда окулуучу А.Токомбаев,М.Эдебаев,Ж..Турусбеков,£.Бекенбаев,А.Осмоновдордун пу-блицистикалык,грахдандык хана философиялык лирикаларынын бирй да автордун кез хаздымында калган хок.Ал главаларда лирикалык чыгармалардын нарк=насилине взгече басым коюлуп,ага "Лирикалык ырлырдын мазмуну хана формасындагы жанычылдык белгилери" деген атайын глава арналды.Анда белгилуу адабиятчылар менен сынчылардын ой=пикирлерине таянып, А.Токомбаев, М.Эдебаев, Ж.Турусбеков, Х.Бекенбаевдердин лирикаларынын керкемдук нарктары хенунде кецири сез болду.Айрыкча грахдандык хана философиялык лирикалар А.Осмоновдун ырларынын мисалында талдоого алынып, аларды окутуунун оптималдуу амалдары керсетулду < 12,113-139=6.).

Биздин кийннки эмгегибизде программага ха^ыдан кирген М.Алыбаевдин "Ала-Тоого", "Соц-Кед", F.Шукурбековдун "Too эчки", С.Эралиевдин "Ошол оттон".С.Жусуевдин "Алакан",Б.Сарногоевдин "Бешигим-Мекен" деген лирикаларына да талдоо хургузулуп,аларды окутуунун методикасы хенунде учкай сез болду (17,22-3^,43-48=6.).

Поэзия деген эмне? Буд соболго Э.Ывхелайтис "поэзия - бул-адамдардын кусалыгы,мээримге,чындыкка,сулуулукка болгон тубелук сагынычы..."^ деп хооп берет.Нына уйундай Белинский айткандай хурек менен кабыл алчу лириканын мазмуну - менен формасын,андагы акындын табылгалары менен ха*£ычылдыгын,ырдын поэтикалнк ыкмалары менен ритмикалык ; тузулушун мектеп окуучуларына тушундуруу кыйла эле татаал.Ага карабастан ар бир акындын. бул маселете байланыштуу езгече белгилерин мектеп окуучуларынын- "тиши вткевдвй","сидире" ала тургандай кыдып тушундурууде мугалйы барбоягон ■ ык=амаддарын хумшоого туура келет.Биз хогоруда лириканын ханрдык взгвчелугун учкай айткан элек.Ал пикирди дагы толуктоого туура кеяип турат.Ант-кени поэзияны окутуунун взгвчвлугу дал ошол лириканын зстетикалык табиятына чырмалыл байланышкан.Ал взгечвяуктвр твмёнкулер:

- эпикалык хе драмалык.чыга£налардай лирикада окуяга катышкан образ=кейипкер бодбойт.Эпикалык жала драмалык чыгармалардын идеясы,

е ж е л а й т и с Э. Что такое поэзия? //Известия.-1984.-Зймарта.

збраэ=каармандардын аракот=кыйкыды ачык байкалып турат.Бул ханрдагы длгармаларды анадиздаада кейипкерлер езгвчэ орунду ээлейт.Ал .эми шрикада кебунче аракет=кыймыл,окуя керсатулбестан,каармандын ички :езими,ою,квчул жайы баяндадат■Катьщуучу каармандардын ордуна лири-салык чыгармада бир нерсе хэнундэ ойдонгон, ички сезимин, кайгы= субанычын вз атынач билдивген адщм пайда болот. Адабият теориясында <ындай адам "дирикзднк каарман" дчп атадат;

-« ливикадык чыгарманыч экинчн взг®чвл>1 гу, белек яанрга караган-ia,анда cesa ээгвча мааниге згедер.Аяын табияты кеп сездуулукту ке-албайт.анда аз эде сездвр аркыдуу адамдардын сезими тушунду-1улвт, чубалхыган свздун ордуна адан сезими таамай тартылат;

- усулдук ищте лирикалык чыгарманын учунчу езгечелугу да «аанвдуу-Буд азгачалук дириканын музыкалык чыгармаларга втэ икындысында.Сщокдуктзн ад свзсуз кэрктуу окулушу керек.^ Лирикалык адгармааы окутуунун эц негиэги азгвчалугу дал ушунда турат.

Мьша уцундай табияты татаад жанрдагы чыгармаларды окутуу-1УН кыйынчылыктарын эске адып.ырды керктуу окутуунун техника-:ы, анын каркем саз карахаттары боюнча кандай саз болору туура-:ында айтылган искусство адамдарынын, адабиятчылардын, илимпоз= •(етодисттердин ^ омоктуу ойлору. ар тараптан иликтелип, аларды кыргыз здабиятынын табият=езгечелугуна жараша ылайыктуу пайдалануу-

^'Бул жанунда кенири т^шунукту теманку эмгектен габасыз.Карачыз: ЛахостскийК. Г. Об изучении лирики в /III классе // Преподавание литературы в VIII классе.-М.: Из-во АПН ?СФСР,1958.-С.111-112.

^'Бул жанунда теменку эмгектерди каратэ: Станиславский К.С. Работа актера над собой.-М. : ГИХЛ, 1938; Никольс-

*ий В.Н.. Любовь к родной природе и работа над литературным пейзажем //Сов.пед.-1943.-N1; Амитиров Г.Е. Об изучении «удожественного мастерства писателя. - М.: Учпедгиз,1951; К н е -5 е л ь М.О. О творчестве актера - М.: Искусство,1954; Аксенов В. Искусство художественного слова.- М.: Искусство, 1954; I е т р о в с к а я Л. Типичные ошибки в выразительном чтении учащихся //Лит.в шк.-1958.-Н2; Романовская З.И. Изучения яз. пис-ля в старших кл. ср.шх. //Дисс...к.п.н. в 2-х томах. Г.2.- М.: 1958; К а ч у р и н М.Г. Выразительное чтение в VIII-X классах.- Л.: Учпедгиз; 1980; Тимофее в Л.И. Стих, слово, збраз //:Вопр. лит.- 1962,- N6; Т о д о р о в Л.В. Основы изучения

нун жолдору да кереетулду (12,71-72,113-131=6.).?ул материалдар му-галимдер учун теориялык жана практикалык жактан пайдасын тийгизет деген ойдобуз. . ■

IV. ЭПИКАЛЫК ЧЫГАРМЙЛАРДЫ■ТАЛДООНУН ТАЖРЫЙЕА=СДБАКТАРЫНАН

Эпикалык чыгармалар'програкмага ушунчалык жыш киргизилген,V-УШкласстарда гана 13 поэма, 5 ангеме, 10 повесть-, бир роман оку-лат. Ал оми хогорку класстарда окула турган эпикалык чыгармалар мындан да арбын. Адабияттын системалуу курсунда .ондогон поэма, по-вееттер,бир нече романдарды (алардын ичинен экее ыр менен хазылган) талдоо талап кылынган. 1972,. 1981, 1984=жыядарда . жарык керген' биздин уч китепте, .методикалык колдонмодордо буяардын дээряих бар-дыгын окутуунун или::ий=методикалик кегиздери иштелип чыккан (2,9, 12,14,15,16). •

Ортончу класстарда эпикалык чыгармадарды окутуу поэмалардан башталат. Идеялык=тематикалык принцип боюнча "Поэманы окутууга арналган жумуштар" деген ' белум "Элдик чыгармалардын .негизинде хазылган поэмаларды.окутуу'1,"Ханы турмуш, Ата-Журт .жана согушка арналган поэмаларды талдоо" деген главалардан турат.

Элдик оозеки чыгармалар окулуп буткенден■ кийин эле, жомок-тордун, уламьш менен дегендалардын сюжетинин негизинде . хазылган поэмалар талданууга тийиш. Мунун взунун сёбеби бгг. Анткени, биринч ден, ал поэналардын мазмуну. балдар учун тушунууг© . оцрй. Экинчиден, элдик жомоктор, уламыш ..менен дегендалардын негизинде хазылган дастандар акындын чыгармачылык ©нврканасынын кандайча хацы мазмун менен формагаээ болгонун тере^ирээк тушунууг® шарт гузет. Мьшдай поэмалар негизинен У-ЧI класстарда гана окулат. Легендалык мотивде жазылган А.Осмоновдун "Эшимкандын тереги" аттуу поэмасы гана бирде VII, бирде . VIII класска киргизилип журет. У-У1 класстарга нечен яылдан -бери программа сунуш кылып, окуу китептери менен мектеп турмушунан биротоло орун=очок альт, стабилдешип калган мындай чыгармалар -"Жетим менен сыйкырчы" , "Куч бирдикте","Челтен эрдин кучу бек" кана "Толубай сынчы" проэмалары.Программа "Жетим

стихосложения в школе.-М.: Изд-во АПН РСФСР, 1962, Никольс -кий В.Н. Преп.лит-ры в сред.шк. - М.: Учпедгиз, 1963; М е. щ е -р я к о в а Н.Я. Изучение стиля писателя в ср.шк. У/Дис... к.п.н. -М: 1963 •

ченен сыйкырчынын" мисалында "бул хомоктун эл жомогунан айырмасын шрсетуу", "Чептен эрдин кучу бек" аркылуу "лакап жана акындын чы-гармасын тушундуруу",ал эми "Толубай сынчы" богонча "эл жомогу менен акындар чыгарган хомоктор хенунде тушунук беруу"^ милдетин жуктейт.

Программанын бул талабына ылайык биз алардын ичинен "Куч 5ирдикте" хана "Чептен эрдин кучу бекке" учкай токтолуп, келему д£, самтылган окуясы да чоч, ар тараптан сез кылууга арзырлык "Сыйкырчы «енен жетим", айрыкча керкемдук наркы хогору "Толубай сынчы" поэма-трына кепири орун бердик. Биздин эмгектерде 80=хылдардагы IV-V ха-ia азыр да жапгап хаткан VI класстын (мурда ал V класс) кураштырыл-'ан окуулуктарында, колдонмолорунда "Хетим менен сыйкырчы" хана Толубай сынчы" поэмалары кандайча хайгаштырылганы, анда дидактика-[ык маселелер кандайча чечилгени туурасында кецири сэз болгон. »шондой эле ал поэмаларга адабий талдоо хургузулуп, анан аларды 'кутуунун эффективдуу ыктары менен амаддары да айтылган. Тагыраак [йтканда, "Хетим менен сыйкырчынын" биринчи редакциясы менен. экин-:исил "Толубай сынчынын" эки варианты салыштырылып, ал чыгармалар-агы оош-кыйыштар белгиленип, анан алар хенундегу белгилуу дабиятчылардын пикирлеринин мисалында ал эки поэманы окутуунун онкрет холдору да керсетулген (9, 97-118=6.}.

Ортончу класстарда кеп хылдар бо» "Энем", "Каракчынын траге-иясы", "Ахал менен Ар-Намыс", "Айсулуу", "Эшимкандын тереги", Хенишбек" поэмалары окулуп келди. Булардын баары 80-90=жылдарда II класска сунуш хылынып .хурду. Бирок программа еркундетулген айын ар кандай езгеруулер болуп, 80=жылдардын экинчи харымынан аштап "Жечишбек" адабияттын систеналуу курсуна которулуп, 90=хыл~ ардын башында VII класстын бут материалы VIII класска ооштурулду ал келерки окуу хылынан баштап IX класс болмок). Бугунку кунде алац гана VIII класста Ж.Турусбековдун "Энем", "Каракчынын рагедиясы", Ж.Бекенбаевдин "Ахал менен Ар-Намыс", Т.Уметалиевдин Кубат", А.Осмоновдун "Ким болду экен?", "Эшимкандын тереги", "влуп ирилгендер" сыяктуу сегиз поэма окулат. Аларды талдоо учурунда ез-эче кецул белчу урунттуу маселелер (чыгарманы комментарийлуу окуу, яын идеялык мазнуну, образ системасы, поэтикасы), теориялык маз-гндагы пикирлер кандайча конкрег холдор менен тушундурулеру, ал ээмалардагы хетишкен ийгиликтер менен мучуяуштуктор туурасында

^ Кыргыз тилинин хана адабиятынын програкмасы (IV-X кл. учун.) рунзе: Иёктеп, 1980 - 45,52=6.

кандай ечггтен сез болору да биадин »мгекчге толук берилген.(9, 118 136=6.; 11, 138-146, 154-159, 202-207=6.; 16, 179-189, 222-225,337 339, 378-383=6.; 13, 122-130, 148—158, 178-180, 311-313, 322-323 329-332=6.; 14, 90-96, 103-110, 156-1Б5=:б.).

Адабияттын системалуу курсунда мяйдеттуу турдб окуйчу поймала; да арбын. Кыргыз адабиятын окутуунун йДимий-мётодикалык негиздери иштеп чыгуунун алгачкы мезгилинде хогорку класстердын программасын да ондогон поэмалар бар эле. Жылдар етуп, программа еркундетулге: сайын алардын бир даары, мисалы, А.Токомбаевдин "63 кезум менен" "Менин метрикам", "Майлыбай", Ж.Бвкенбьевдин "Кыздын канаты" "Алтын кыз", К.Турусбековдун "Кыргыздар", Т.Уметалиеедин "Ак алтш хенунде ыр", К.Иаликовдун "Кадыр аке", "At коюу", А.Токтомушевди: "Какшаалдан кат" сыяктуу поэмалары бирде программага кирип, бирД| кайта чыгарылып отуруп, эми алардын кебу обзордук белумдерге ган. калды. Ошондуктан биздин 70=хылдардагы эмгектерде алардын айрымдар! хенунде сез болгон. Когорку класстарда окула турган поэмалар хан< ыр менен хазылган романдарга езгече кецул белунуп, буя маселеге ЭК1 главадан турган атайын белум Да арналган. Алардын ичинен хогорк: класстарда нечен хылдан бери окулуп, биротоло стабилдешип калганда-ры - негизинен А.Осмоновдун поэмалары.

Ортончу класстага Караганда хогорку класстарда адабий чыгарма-ны талдоого таптакыр белекче талап коюлары белгилуу. Эгер ортончз класстарда чыгарманын идеялык мазмунун ездештуруу негизги максат-тардын бири болсо, адабияттын системалуу курсунда мындан башка кер-кем деелеттердун образ системасы менен поэтикасына . да терецирьэ! талдоо хургузуу зарыл. Мына ушул талаптар боюнча идеяйык^тема^ика-лык хактан бири=бирине ете хакын "Достук хана махабат", "Кубат" (aj 90=жылга чейин хогорку класста окулган) поэмаларын окутуу бовнчг учкай сез болгон (12, 140-144=6.; 14, 1Ь6-165=б.). Хогорку класстарда бул ханрдагы чыгармаларды окутуу А.Осмоновдун поэмалары мене! аякталат. Алар "Майдын туну", "Махабат", ал эми 00=хылга чейи1 хогорку класска сунуш кылынган "Ким болду экен?" менен "Жецишбек' поэмасы орун алмашып, "Женишбек" хогорку класска оошгу.

Эгер бул поэмалардын хазылуу мезгилине назар салсак, алардш баары 1945=хылдын башында Койсарыда: "Майдын туну" - 2=январында; "Ким болду экен?" - 10=январда, "Махабат" - 11=мартта хазылыптыр. Ал эми "Жецишбек" согуш аяктагандан кийин харалган. Акындын у поэмасыйын удаама=удаа хазылышынын езунун себеби бар. Бул учу! •согуштун бутеруне хакындап калган мезгил эле. Мына ушул хагдайгг

яараша ал поэмалардын баарында дасындын кечул куусу кетеручку

маанайда берилгви. Терт поэма тен corym темасына арналган менен

* . t

алардын кетергэн проблемадары хана керкем чечилиши хагынан жогоруда аталган поэмаларга таптакыр окшобойт. Ошондуктан алардьг охутуунун холдору да белекчереек. Виринчиден, "0з квзум" менвн" же "Достук хана махабат","Хубат" сыяктуу поэмалардын келемдару вт© чон болгон-дуктан, класста окуп чыгууга мумкунчулук хок. Ал. эми А.Осмоновдун поэмаларын сабахта эле толук окуп . чыгууга болот. Себеп дегенде акындын халпы эле поэзиясына 'таандык 1фскалык=лаконизм баарынан мурда дал ушул поэмаларынан ачык керунвт. кл поэмалардын айрымдары кээ бир лирикалык чыгармалардан да кыска, чакан. Анан калса андай керкем дввлвттвр хэнундэ акындын взундвй кылып эч ким айта да албайт. Бул чыгармалар езудвру жвнундэ взулвру гана айта алчудай, «азмунун кайталоого да муктаж эмзс. Экинчиден,.алардын кайсынысы 5оюнча свз козгобо, кадам сайын текстке кайрылып турууга туура ^влет. Анткени бул поэмалар туурасында акындын взундай кылып айтып Зеруугв эч кимднн дарамети жетпейт. Чындыгында да А.Осмоновдун хе-земет чыгармалары женунд® сээ козгоодон кээде . чыгаан, такшалган здабиятчылар да тайсалдашып, акындын ахайып саптарын улам кайталай Зеруугэ аргасыз болушат. Аталган поэмадарды окутууда мугалим ириде сандай теориялык хана методикалык маселелерге кщул бвлууге тийиш? Зул суроого биздин эмгектерде мумкун болушунча кенен хооп берил-:ен (6,378-383=6.; 12,144-157=6.). '

Эпикалык ханрдагы чакан ачгеме, повесттерди талдоо боюнча свз 1йтуудан мурда анын эч чоч турунэ киргвн ыр менен хазылган "Тач 1лдында" хана "Алтын тоо" романдарын окутуу женундв да дал ушу л серде кеп кылууга туура келди. Бул поэзия турунд&гу эпикалык чыгар-(аларды бири=биринен ахыратпай кароо зарылчылыгынан келип чыгып >турат. Аталган романдардын зквв теч 90=жылдарга чейин адабияттын :истемалуу курсуна сунуш этилгвн, бирок келерки окуу хылынан баштап Алтын тоо" романы класстан тышкар£ы учурда окулмак.

Изилдевчу "Тач алдында" романын окутуу боюнча 60=хылдардан 1ерн узак убакыттар бою эмгектенип, ал чыгарманы талдоодогу теория-ык хана усулдук маселелер армансыз иликтенди (3, 150-166=6.; 12, 58-175=6.). Ал эми А.Токтомушевдин "Алтын тоо" романын талдоо уурасында класстан тышкары убакта откерулуучу ачгеменин улгусу ерилген (12,176-182=6.>.. Ыр менен жазылган романды окутуунун еэге-©лугун дал утпул "Tatj алдында" аркылуу керсетууг© ынгайлуу шарт

туэулет. Ошол себептен бул романдын эки варианты,.'анын идеялык маз-муну, образ системасы, керкемдук наркы, ал проблемаларга мугалим кандай ецуттен кайрылып, кандайча тушундуруу керектигине - чыгарма-ны.окутуу боюнча сабак процессине, ara байланыштуу еткерулуучу бут сез встуруу хумуштары, класстан хана мектептен тышкаркы иштергв токтолдук. Себеп двгенде "Та^ алдында" романынын камтыган окуясы, кетерген проблемасы, канчалык ири хана чоц. болсо, анын композиция-лык=сюхеттик курулушу да, суреткердш; ал проблемаларды керкем чечиши да ошончолук татаал. Романдын тарам=тарам болуп хайылып кеткен сюхеттик мазмунунда: тарыхый окуялар менен бирге кадыресе нунумдук тиричиликтвр хана махабаттын сыйкырдуу сырлары взвктвш енуккен; анда романтикалык драматизм, оптимисттик трагедия, филосо-фиялык чабыттуу ой=пикирлер ке>р1ри, ары жыш; булар кебунче тарыхый окуяларга, турмуштук бурулуш=имерилиштерге байланыштуу.болуп, адам-дардын рухий дуйнесун, не бир купуя сырларын, керемет кучтерун бил-дирет; боштондук. учун курвдгквн адамдардын тагдырлары канчалык кейиштуу болсо да, кайгы=муцга хевдирбей, азаттыкка чакырат; тур-муштун взунен келип чыккан мындай логикалык корутундулар .баары бир ^ашоо бутпвйт, вмур тугенбейт деген- философиялык халпылаштырууну жар салат; бул чийеленишкен маседедерди чечууде диалог, пейзах, штрих, керквм деталь хана троптун турлеруне киргвн толуп хаткан поэтикалык караяаттарды акын чоц чеберчилик менен пайдаланаг^.

"Тац алдында" романынын окутуунун татаалдыгы, дег<=яе анын ав-

торунук мына ушул тарыхый.эпопеяга чейинки узак чыгармачылык холуна

да байланыштуу. Анткени "А.Токомбаевдин эпосу бул байыркы традиция-

луу эпостун анчейин гана модификациям эмес. •Жомоктон реадизмге,

ырдан романга чейинки керкемдук аралыкты... А-.Токомбаев езунун

практикалык чыгармасы аркылуу баштан еткерду... Ушул колдун не бир

татаалдыгын байкаш учун А.Токомбаевдин бир эле чыгариасынын - "Тан

алдында" романынын тагдырын эске . тушурелу... Чыны менен мурда бир

башка кайрык, .бир башка куу менен хаэылган чыгарманы кайрадан туп-

курунен бери башка кайрык, башка куу менен иштеп чыгуу учун кандау

2

яурек, кандай эрк керек зле! ,

Чыгарма канчалык чоц пробдеманы катере©, суреткер аны канчальп

^,'Карар}ыз:Т улегабыд о в М. Хыргыз адабиятындагы тарыхьп аана емур баян романдары.- Фрунзе: Илин, 1978.- 87-74=6:

с а н а л и е в К.Квркем нарк. - Фрунзе:Кыргызстан, 1988.

35-36=6.

яогорку керкем чеберчилик менен чечсе, аны талдап, окуучуларга тущундурууде мугалимдин туйшугу ошончолук артат. Мына ушул жагын эске алып, биз бул . маселеге арналган бедгилуу адабиятчы К.Артыкбаевдин^ романдын эки вариантын эрикпей салыштыра отуруп, анын биринчи варианты •женундэ айтылган ачуу=таттуу пикирлерге объективдуу баа бергенин, чыгармада кетерулген маселелер ете кёп болгондуктан, алардын ичинен эн ирилерин белуп алып, урунттуу маселелерди чечмелеп, бардык жагынан ачып берууге аракеттенгенин мугалим кандайча пайдалана аларын толук бойдон керсеттук <12.. 172-175=6.).

Программага кирген прозалык чыгармалар да ете эле кеп,. Алардын санын биз жогоруда да эскерткенбиз. Ал кара сез турундегу эпикалык чыгармаларды окутууга арналган белумдер биздин эмгектерибиздин учтен эки белугун ээлейт. Анткени кыргыз адабиятынын мектеп курсун-да прозалык чыгаркалар белек ханрга Караганда кебуреек окулат. Ошондуктан хогорку окуу жайларынын филология факультетинин студент-тери учун жазылган эки кителте ал чыгармаларды V-VIII жана жогорку класстарда окутууга атайын эки белум берилип, алар бир нече глава-лардан турат. Тагыраак айтканда, 1=китептеги "Аяардан" Ч.Айтматов-дун повесттерине чейин" деген белумдун мазмунун "Ацгеме женунде а^теме", "V-VII класстарда повесттерди окутуу...", "Аяардан" "Биринчи мугалимди" кездей" деген уч глава тузет.

Хогорку класстарда прозалык чыгармаларды окутууга арналгак И=китептин IV белуму "Алгачкы романдардан анын калыптанышына чейинки чыгармаларды талдоонун айрым маселелери" . деп аталып. эки главага белунген (12,183-278=6.). Булардан башка да, монографиялар, окуу китептери менен анын методикалык - колдонмолорунда ар кандай класстарда прозалык чыгармаларды окутуу боюнча ке^ири ces болгов (1,98-127; 2,60-83,1П8-131; 3,166-188; 4,151-170,227-237;6,114-147, 161-173, 303-322, 398-426; 7, 93-103, 130-137, 183-196, 239-248;11, 93-106, 107-115, 130-137, 183-196, 239-248; 14, 22-47,50-69,86-100, 188-2^8,345-384; 15,35-54,55-64, 80-86,124-135,196-211; 16,188-22Ь, 226-273,302-348,356-383,444-489=6.). Нына увгулардын езу эле прозалык чыгармаларды окутууга канчалык кецул белунгендугуне ачык далил.

Ортончу класстарга сунуш кылынган -;Куунун сыры", "Бороондуу куну" ангемелери, "Хараланган хурвк", "Мезгил учат", "Акар", "Кн-

1'д ртыкбаевК. Изденуул&р жана табылгалар.- Фрунзе; Кыргызстан, 1966,- 217-307=6..

йын кеэец", "Виринчи мугалим", "Саманчынын холу", "Эрте хазда келген турналар", "Кашагым келет", "Ыр сабнндагы емур" повесттери, "Too балдары" романы талдобго алынып, аларды окутуунун ар кандай эффективдуу холдору иштелип чыккан. Ал эми хогорку класстарда окул-чу прозалык чыгармалардын ичинен "Узак жол", "Каныбек","Too арасын-да", "Биздин замандын кишилери" романдары, Ч.Айтматовдун повесттери белунуп алынып, алар муикун болушунча ар тараптан талданып, окутуунун конкрет холдору да керсетулгвн. Иына ошолордун ичинен "Узак хол","Каныбек", "Too арасында" романдары, Ч.Айтматовдун "Гулсарат" хана "Ак кеме" повесттерин окутууга езгече кечУ-Я белунген. Булар туурасында сез болгон белум, гдаваларда хыргыз адабиятындагы проза ханрынын пайда болушунан баигтал, бугунку кундегу . абаяьиа чейинкн есуу холуна байланыштуу маселелер да айтылган.

Иисалы, "Узак хол" романын окутууда хазуучу бир уй=буленун ку-нумдук тиричилигин реалдуу турмуштук кырдаалдар менен канчалык да-рахада айкалыштырып, элдин тагдырын иженимдуу чагылдыра алды, топ хетимдер учун хашоонун халгыз максаты болуп эсептелген эптеп кун керуу, курсак тойгузуу сыяктуу махсагты ийне=хибине чейнн ийине хеткире суреттее аркылуу суреткер: кыргыз элинин тарыхый оор тагды-рына байлаыштуу бир кылымдык доордун взунчв бир укмуитуу докумен-тин харатканы; бирок "халг'ан декларацияга хана хасалма пафоско Караганда суреттевдегу мындай эмпирикалык тактик реализкге алда канча хакын турары; керсе, бул чыгарма курулай гана биографиялык окуяларды, хе болбосо бир уй=булвнун тагдырын гада баяндаган Факто-графиялык документ эмес, бул баарынан мурда «зунчв- бир «деяны, проблеманы : чечууге арналгав бийик • максаттуу керкемдук ачылга экендиги; кандай гана татаал кырдаалдарда хезделдпесин, мумкунчулуг? хетеби, хе хокпу, адам ез емурун, хашоосун сактал калуу керек деген максат менен, адамдын кайраттуулугун, '.ыдамдуулугун, туруктуулугун не бир тиричилик=турмуйтук оор шарттарда сыноо "Узак хол" романынын езек=идея проблемасын тузееру; уиул ■хагынан алып Караганда М.Элебаевдин прозасы белгилуубир мааниде Ч.Айтматовдун прозасынын башталма улгулеруне хатаары; адамдарды турмуштук сыноолордун негизинде суреттее, хеке адамдын хана элдин татарин тарыхый татаал кырдаалдарда ачык хана так, керсвтуу хагынан Ы.Элебаев чыны менен реалисттик психояогизмдйн бааталмасында турганы талашсыздыгы"^

^А-с а н а л и е вК.^еркемнарк.- Фрунзе: Кыргызстан, 1988.48-51-6.

бирден саналып чыгып, бул проблемаларды тушундуруунун аналдары айтылды <2,108-131=6.; .12,183-204=6.,29).

ь

"Узак жоддок" кийик жарык керген "Каныбек" романынын тагдыры белекчереек. Ал женундэ кандай гана пикирЛер айтылып жазылбады. Изилдеэчу алардын баарын иликтвп отуруп, бир сйстемага салып аалпы-лап, бул романды окутууда мугалим белгилуу сынчылар К.Асаналиев, С.Жигитов хана К. АртыкбаевдшД пикирлерин кандайча пайдалануу керектигин кэрсетуу менен, нвгизинен муга.жкдин к®нудун темвнку концепцияларга бурат: "Каныбек" романында ириде фольклордук ойлоо-1ун таасири кебуревктугу; анын баикы каарманынын адамдык сапаттарын :уретгведе оозеки чыгармачылыктын эстетикасына таянгандыгы; башкача сылып мунездвеге автордун мумкунчулугунун чектелуулугу; бирок бул Штылгандар менен чыгарманы баштан аяк хомок дешке да болбой тур-'андыгы хана ад аазуучунун кэрком ыгына квлеке тушуре албаганы; :айра суреткердин кучу дал ушул фольклордук эстетикага таянганды-•ында экендиги,- чыгарма дал уиул абалында кыргыз адабиятынын керкем гуйнесунэ кирип, роман ханрынын взунче бир улгусун тузуп, бугунку [розага-карата квпурэ салганы изилдвего алынган. Чыгармадан Каны-ектен башка дагы не бир адамдардын типтерин кезиктиресин. Эки томен, алты белумден турган .китептеги адам тагдырлары " менен алардын ашынан ©ткен окуяларды эсептеп чыгуунун езу да чо!} машакат. Мындан ышкары роман - кийинки муундун екулдеру кербей=билбей калган: ш=той, ат чабша, эр оодарыи, эр сайыш, ит агытып куш салыш, кошок ошуу, кеч устундегу азем ж.б. толуп хаткан шаан=шекеттер менен аада=салттардын езунче бир дуйум=дуйнесу. Анда кыргыз тилинин згечелугу, дегеле внер алды кызыл тилге болгон ата=бабаларыбыздын амилеси ачык керунуп турат. Романды окутууда мына ушул нерселердин ардьггына кандайча ке^уд белуу керектигине багыт берилген 12,205-215=6.).

Дал ушул эле жол менен Т.Сыдыкбековдун "Too арасында" хана Зиздин замандын.кишилери" аттуу э^птуу эки романы кецири талдоого шнып, аларды окутуунун урунттуу учурлары- аныкталды. Бул эки эманды талдоодо белгилуу адабиятчылардыи теориялык пикирлерине

-j- .

'А с а н а л и е в К. Кыргыз совет прозасынын очерки.I белук.->унзе: Кырг.ИА басмасы,1957; Дагы аныкы: 9рден ерге.- Фрунзе: [ргызстан, 1977; ЖигитовС. Жацычылык холунда.- Фрунзе: Кыр-[зстан, 1975; АртыкбаевК. Кыргыз совет адабиятынын тары-г.- Фрунзе: Иектеп, 1982.

таянып, аларды окутуунун ийкемдуу амалдарын иштегг чыктык. Айрыкча "Too арасында" романы туурасындагы оош=кыйыш пикирлерге кебуреек орун берилип, К.Асаналиев, А.Салиев, К.Бобулов, Ш.Уметалиевдердин'^ роман хенундегу негизги концепцияларына таяндык. Ал ой=пикирлерди мугалим сабак процессинде канткенде орундуу пайдаланылышынын жолдору да такталды (12,215-234=6.).

Жогорку класстарда эпикалык чыгармаларды окутууга арналган эмгектин 2=китебинин IV белумунун II главасы бекеринен "Кыркынчы хылдардагы повесттерден - терен психологиялык хана философиялык чыгармаларды окутууну кездей" деп аталбайт. Анда заманыбыздын залкар сур&ткери Ч.Айтматовдун чыгармаларын окутуу туурасында сез болорун главанын аты эле ■ керсе-туп турат. Арийне, бул главада Ч.Айтматовдун повесттеринен башка "Кел боюнда" повести боюнча да сез болгон,(12,234-?51=б.). Иэилдеечу бул повестти окутууга мурдагы эмгектеринде да кайрылып, аны талдоонун ийкемдуу холдорун иштеп чыккан (-2, 60-83=6.). Ошентсе да бул. главада Ч.Айтматовдун чыгармаларын окутууга кебуреек к®нул бэлунду.

Ч.Айтматовдун чыгармаларын мектепте окутуу оцоА да, кыйын да. О^ойлугу - анын ар бир чыгармасын мектеп окуучулары устемунен тушуп окушканында. Хазуучу учун мындан ашкан бакыт болбосо керек. Кыйын-дыгы - дегеле хазуучунун керкем дуйнесунун миц кырдуу, мин сырдуу татаалдыгында. Сурвткердин биздин кундердегу кейгейлуу проблемаларды козгошу, ириде адам концепциясына басым коюшу, адамдг?дын ички сезими менен хан дуйнесундегу катылып хаткан сырды таба билиши, мурдагы хазганына кийинкисинин окшобогону, улам ханы бийиктикке кол сермеп, жацы арал, хээктерди ачып, дабандан ары дабанды ашышы, аетишкен чектерге канааттанбаган .максималисттиги анан мына ушунун баарын кандайдыр бир бедектерге окшобогон керкем ык менен бериши мектеп окуучусун кыйла эле туйшукке салат. Буга кошумча хазуучунун чыгармаларындагы лепилдеген лиризм, терец психологизм, чабыты кенен кеменгер философиялык ойлорду хеткиликтуу тушунуугв хаш адамдын анчалык дарамети да хетпейт, "тиши" да етпейт. Анын чыгармаларын окутуунун кыйындыгы ушунда. Ал эми

^АсаналиевК. Кыргыз прозасындагы чеберчиликтин айрым маседелери //Сов.Кырг. - 1955.-N 11; С а л и ё в А. Турмуш хана анын керк&м элеси// Ала-Тоо.- I960.- N2; БобуловК. Адабий турмуш ойлору. - Фрунзе: Кыргызстан, 1966; Уметал и е в Ш. Бейтааныш тааныш. - Мектеп.1981.

мугалим учун булардан тышкары дагы бир кыйынчылык бар. Сурэткердин кайсы гана чыгармасын албайлы, ал жарык квреру менен дуйнелук адабият жамаатын езуне кв^ул бурууга аргасыз мажбур кылып, сансыз чакалалар жарыяланат, иликтеелер хургузулет. Хазуучунун бир эле шгармасы туурасында жарыяланган макалалар ушунчалык кеп, алардын сайсынысы негиздуу, эмнесин иргеп алуу керектигин • билбей мугалим >аш катырат. Мына ушунун баарын зеке ала отуруп, изилдеечу жазуучу-¡ун жогорку класстарда окулчу чыгармаларынын арасынан "Хамыйла", Гулсарат", "Ак кеме" повееттерин тандап алып, алардын мисалында [.Айтматовдун керкем дуйнесун мектеп окуучуларына жеткиликтуу ■ушундуруунун амалдарын издеди. Албетте, айрым макалаларыбызда^ :азуучунун романдарын окутуу женунде да учкай сез болгон.

Дагы бир зеке алчу нерсе Ч.Айтматовдун керкем ойлоосунун згечелугун эске ' алганда, анын чыгармаларын демейки салттуу абактын улгусу менен окутууга болбойт, себеби. хазуучунун стетикалык табиятына ал туура келбейт. Анткени анын чыгармалары азмунун кайталоого муктаж эмес. Анын чыгармаларынын идеялык азмунун, сюхеттик=композициялык курулушун.суреткердин ал чыгарманы аратуудагы керкем ойло*. су менен керкем ыгынан ажыратпай бирге зроо зарыл. Бул учун мугалим хазуучунун чыгармаларындагы бир куядан зкинчисине етуп, андагы адам мунездерунун диалектикасына айкоо жургузуп, кзэде чыгармадан бутун бир узундуну окуп, езунун 1Йкоолору, пикирлери, баалары, ой толгоолорун окуучулары менен злуштуруп, алардын кез алдында пайда болгон адам кагылыштары, .гчак мизинде турган тагдырлар текеттин езунен, чыгарманын ички >гикасы менен диалектикасынан каралганын кереэтууге аракеттенууге 1Йиш. Мына ушунун взу чыгарманын мазмуну формосынан ажыратылбай [рдикте анализденди дегендикке жатат. Айрым урунттуу окуялар менен [изоддордун, сценала-> менен картиналардын ички манызына учулуг. 1РУУ, кейипкерлердин кагылыштары менен мунез проблемасын терен, 1УУ - бул чыгарманын идеялык мазмунун иликтев, ошону менен бирге um ф^рмасын да изилдее. Хазуучу турмуш чындыгын, ар турдуу |циалдык топтогу адам мамилелери менен мунездерун ачыш учун рыхый же кунделук тиричилик окуяларды иргеп хайгаштыруудэ ндайдыр бир керкем ык пайдаланат. Мына, ушунун взу чыгарманын

Кара^ыз: Адабияттын жылдызы //Муг. газ. - 1978. - 8=дека6рь; лант кунары // Кырг.мад. - 1988. - . 15=декабрь; Сез енерунун лкар зергери // Эл агартуу. - 1988. - N 12.

идеялык мазкунунун формасы да боло адат. Виз Ч.Айтматовдун "Жамыйла","Гулсарат","Ак кеме" повесгтерин дал ушул вцуттвн талдоо-го алып, дал ушул ецуттвн аны окутуунун амалдарын издедик. Уч повесть женундегу сандаган иликтеелердун эн негиздуулвру тандалып алынып пайдаланылды, кининекей макалалардан баштап чон эмгектерге чейин изилдеечунун кез хаздымында калган жок. Бул кандайдыр бир дар ах ада мугалимдердин туйшугун жецилдетет.

Ч.Айтматов мейли суйуу хенунд© хаэабы, хе коомдогу терс керунуштерду айыптайбы, хь ыймандуулук менен кайрымдуулук, жараты-лыш, аны коргоо хенунде толгонобу, ушунчалык таамай, таасын хазат. Ал эмне хенунде гана хазбасын, эмнени гана баяндабасын, кандай гана проблеманы кетербесун аны чечууде белектерден айырмаланган коркам ыктары менен карахаттары бар. Тигил хе бул "коркунучтуу" деп аталган теманы алып, анын идеясын ачыш учун хазуучу квтвруп чык-кан курч мунездегу "оор" проблемаларды чечиш учун хазуучу колдонгон квркем карахаттар, лирикалык чегинуулер, философиялык трактовкалар, образдарды типтештируу, адам менен аны курчап турган кудирети кучтуу ааламдын тыгыз байланышы, Keij дуйне: хер, суу, тоо, хан=ханыбардар, алардын реалдуу образга айланьшы, чыныгы адам турмушун, тагдырын суреттеэде элдик уламалар .менен мифтерди пайдалануу - ушулардын баары ушунчалык хуйелуу, ары орундуу. Анын кайсы гана чыгармасы болбосун талаш=тартышка хем ташгайт, проблемалуу хагдай гузууге шарт тузет. Булардын баары Ч.Айтматовдун чыгармаларын демейки сабактардан белекче окутуу милдетин хуктейт. Ошондуктан "Гулсарат" хана "Ак кеме" повесттерйн талдоодо эн эле биринчи комментарийлуу окууга езгече кенул белуп, текст боюнча иштее хумуштарына кебурее« токтолдук (12,251-287^6.). о

V. ДРАМАЛЫК ЧЫГАРМАЛАРДЫ ОТТУУНУН вЗГвЧвЛУКГвРУ

Ушул кезге чейин ортончу класстарда "Каныбек", "Курманбек", "Жачыл", "Атаньш тагдыры", ал эми жогорку класстарда "влбестун урену", "Бийик херде", "Абийир кечирбейт", драмалары "Ахал ордуна" хана "Алтын кыз" музыкалуу драмаяары окулул келди. Жаны программа боюнча 1994 - 95=охуу хылынан баштап "Ианастын уулу Семетей", "Ак боз ат", "Терт адам" сыяктуу драмалар да окулмак. Биздин эмгектерде бугунку кунге чейин программа сунуш кылгая драмалардын дээрлии бардыгы' хенунде сез болгон. Жогорку окуу хайларынын филологш факультетинин студенттери учун окуу китебиаин I томунда (9} ортонч}

ласстарда, ал эни II томунда <12) адабияттын системалуу курсунда унуи кылынган драмалык чыгармаларды талдоонун езгечелуктеру енунде баяндалып, бул жумуштарга байланыштуу туйундуу маселелер зралган. Нындан тышкары жалпы билим бе'руучу мектептер учун. азьглган окуу китептеринде, алардын колдонмолорунда да (6, 7, 11, 4, 15) VIJ-VIII класстарга сунуш кылынган драмаларды окутуунун зулдук амалдары ищтелип чыккан. •

Адам мунезун адабияттын уч жанры уч бв?"ка суреттееру байыртан яе белгилуу. Мисалы, адам мунэзу драмада лирикадагыдай-же эпихалык агармадагыдай сур©ттелбвйт. Турмуш окуялары, адамдардын кайгы=ку-анычы драмага Караганда лирикада же роман, повесть, ацгемелерде штакыр башкача керкем ык менен чагылдырыл.ат. Мына ушундан келип эаманын белек жанрдагы чыгармалардан айырмасы, анын сценада, сах-1да сана жашашында деген жыйынтык келип ч!лгат.Бул езгечелукту атам аманда эле Аристотель да айткан. Анын ою боюнча сценалык чыгарма-jh негизги бетенчелугу драманын мазмунун адамдардын жандуу лймыл=аракети, сезу, жа^доолору тузгендугундв. Буга байланыштуу рама бир нече сурет, кввгаге, керунуитерден турат. Ошондуктан улуу 1зуучу Гоголдун сезу менен образдуу айтканда "драма сценада гана стайт, ансыз ал жансыз денеге.окшош." Романда, повёстте мунездел-зн кейипкерлер баарынан мурда "суреткердин жардамы менен закеттенет", жазуучу " ... тигил хе бул нерсени, турмуш хагдайын шдайча туиунуу керектигин алдын ала эскертип, айрым каармандардын шыруун ойлорун, сырларын ачып, тигил же бул окуялардын гуйесун гш.ундуруп, ар кыл, ар ivpflvv иарттарга окурмандын кецулун белуп, ыагды" да кылат^. Ал эми драмада драматург мындай тушундурм© грбейт. Андай, 'кошумча" тушунуккэ драма муктаж да эмес. Драмада 1армандардын ой=пикирй, максаты "жашыруун" болуп, алардын купуя [рлары монологдордо, диалогдордо, репдихаларда, жацдоо=мимикаларда гцлып хуруп отурат. Ошентип, драматург ез каармандарынын кулк=му->-зун б©лекчэ керк&м ык, башкача жол менен ачып керсетвт. Ачыгыраак

к

[тканда, драмада каармандардын кулк=мунезу, максат=тилеги кыймыл= >акетке шайкеш келген с©з, реплика, мимика=жацдоо аркылуу ачылат. ¡ентип, драмалык каарманды сахнада жаратууда актердун аракет=кый-[ЛЫ, с&зу, уну чо^ мааниге ээ. Ошондуктан драмада езунун ким экен-:гин билдириш учун автордун жардамына муктаждыгы хок типтер менен

^'ТимофеезЛ.М. Теория литературы.- М.: Просвещение, 178.- С:380.

каармандар пайда болуп, езу женунде тущунук беруу.чу адам мунвзд&ру чыга кедет.

Драмалык чыгармадардын мына ушуга окшогон йанрдык бвт&нчелугу менен эстетикалык табиятына байлакыштуу аны окутуунун эц негизги езгечелугу келип чыгат. Сахнадан, болгондо да бир эле драманы бир нече театрдан, ар бир ролду бир нече актердун аткаруусунда кербей туруп, аны талдоого мумкун эмес. Бул драмалык чыгармаларды окутуу-дагы э^ негизги, эн башкы взгечвдук. Арийне, мындай шарт=талапты бардык эле убакта, айрыкча айыл.мектептеринде аткарууга мумкунчулук кок. Ыындай болгондон кийин программа сунум кылган тигил не бул драманы балдар "театр, микрофондо" деген бврууден угуп, же мектеп сахнасынан-керууге тийиш. Згёр бул талаптар да колдон. кедбей калган учурда роддорго белуштуруп окутууга же сахна=сабак етквруугв туура кедет. Албетте, сабактын мындай турлврунв мугалим сырткы кооздук учун, зериккенден же кылаарга иши : жоктуктан кайрылбайт. Сабактын мындай турун драмалык чыгарманын ханрдык езгечелугу менен эстетикалык табияты талап кылып турат. '

Драманын эн. негизги езг'вчвдугун кашкайта керсетуп турган дагы бир белгиси: анын "хетилген" сюхеттен, чу дегенде эде курч кон-фликттен башталышы, ашып кетсе бир харым - эки сааттын ичинде сах-нада коюлуп бутушу. Буга байданыштуу анда адамдардын 1турмуш=тагды-рынын ирилери гана тандалып алынышы. Драманын мындай ханрдык касиет=бедгилери аны окутуунун экинчи бир езгвчелугун 'белгилейт. Бул драмалык чыгармаларды окутууда э^ башкы нерсе каармандын тили-не: ички тышкы монодогуна, репдикадары менен диалогуна кенул белуу керек деген жыйынтыкка алып' кедет. Анткени каарман езунун ким экенин дал ошол тили аркылуу аныктайт.

Драмалык чыгарманы окутууда мугалим эснне алчу дагы бир кагдай бар. Кепчулук окумуштуу=методист.тер . драмалык чыгарманын басымдуу белугу класста окулушун талап кыдат. Себеби драма окудганда гана окуучу аны оюнда, кыялында сахнадан кергенде-й болот. Окуучу взун аздыр=к©птур аткаруучу катары эсептегенде гана тигил же бул каармандын кулк=мунвзун, ой=пикирин, кецуд жайын терецирээк . тушунуугв шарт тузул&т. Кысхасы, аны с&зсуз турдв- сахнадан к&руу, коллектив-[дуу комментарийлуу хама ролдор боюнча окуу, радиодон угу у, сабак-сахна. етквруу, каармандардыи1 тидине, аракет=кыймылына, монолог, диалогдоруна, репликаларына, анын режиссуралык жана сценалык хагына квцул бвлуу - драмалык чыгариаларды окутуудагы взгвчвлуктердун толу к эмес тлзмеси мына ушу л ар. Бирок буд хумуштар менен проблема-

лардын баары эц. негизги нерсеге - драманы адабий чыгарма катары талдоого багытталганда гана 04 натыйжа берерин унутпоого тийишпиэ. Ал эми сахна=сабак хенунде бирли=харым • ой айтууга аракеттенген "хацычыл" мугалимдер да, алардын "ал/ынкы таярыйбаларын" халпылап курген методист=окумушгуулар да бул ' негизги лроблемалар боюнча сараманча эч нерсе айтышлай хурушэт. 0

Биэдин эмгектерде дал ушул внуттен ортончу класстарда окулчу 'Курманбек", "Каныбек", "Жачыл", "Атанын тагдыры", жогорку класс-'арга сунуш кылынган "елбестун урену", "Бийик херде", "Ахал орду-[а", "Алтын кыз" драмаларын окутуунун илимий=методикалык негиздери штелип чыккан.

"Хацыж", "Каныбек" драмаларынын тексттери окуу китептерине андайча жайгаштырылышы, алардын дидактикалык материалдары кандай аани=мазмунда болушу так керсвтулуп <6,233-262; 266-297=6.), бул рамаларды окутуунун амалдарына да атайын главалар арналган (9,20318; 11,161-172,173-180=6.). Элдик оозеки чыгармалардын негизинде азылган "Хацыл" хана "Курманбек" драмалары -90=жылдардаи баштап [II класста окула баштады. Ошондуктан бул йрамаларды окутуу проб-гмаларына кайрадан кайрылып, мурдагы бвкселуктер, толукталды (14, >2-183,230-263; 15,110-120,135-155=6,). /Айрыкча "Курманбектин" ми-иында эпос менен драманы салыштырыяуу аркылуу эпикалык чыгармадан >аманын айырмачылыгы, драмада каармандын монодогу, диалогу, репли-1сы кандай нааниге эгедерлиги .кврсетулг&н. Тейитбек менен Двлендун лк=нунезун, хашоодогу мудев кызыкчылыгын, турмушта тутунуп кар-нган позициясын таасын чагылдырган таблица .'да берилген (15,150-5=6.). Дал ушул "Курманбек".драмасынын мисалыяда айрым мугалимдер нен методисттердин ролдорго белуитуруп окутуу менен сахна=сабакта таштырыиып, айрыкча сахна=сабак етквруудвгу алардын халган ойлору нен жасалма холдору баяндалыл, бул маселелер боюнча кег^ул белчУг унт проблемалар аныкталган (15,-137-145=6. Ал эми "Атанын тагдьт^ " психологиялык драмасын окутууга вз алдынча глава арналып, бу* кгилуу чыгарманы талдоонун бардык этаптары туурасында сез болгон ,193-203=6.).

Хогорку класстарда окулчу драмаяардан "елбестун урену" . жане 1йик Жерде" тарыхый драмалары бардык жагынан талдоого аяынып, 1рды окутуунун амаддары да айтылган. Мисалы, "елбестун уренундо" шын токтолуп, кечу-' белчу каармандар арбын. Алардын арасынаг [бай, Тервгелди, Уметаалы, Еоромбай, Калчаяардьш образын мугалиы ■ талдаса, Чокон, Качы, Молдосан, Уулбала, Терекан, Барак сыякгуу

чыйрак иштелген образдарга балдар вздеру мунездвме беришет. "елбес-тун урену" хенундв сез болгон эмгекте А.Токомбаевдин драмальп чыгармалары боюнча уч негизги нерсеге кечул белуу керектиги да бел-гиленген (12,298-299=6.). Ушундай эле маани=мазмунда "Бийик херде' тарыхый драмасы да талданып, аны хандай хол ыктар менен окутканд; сабак эффективдуу болору баяндалган (12,299-305=6.). Бул эки драм, боюнча сахна=сабак втквруу керек болсо, кандай нерселерге квчул белуу керектиги атайын пункттар менен белгиленген (12,305-306=6.).

Хогорку класстарда талдоого алынчу "Ахал ордуна" хана "Алты кыз" музыкалуу драмаларына атайын глава арналып (12,308-327^6.) музыкалык драманы окутуунун демейки драмаларды окутуудан айырмас] да ачылган. Эгер демейки драмаларда каармандардын монологдору репликалары, диалогдору, кыймыл=чракети чоц. мааниге ээ болсо, музы калык драмаларда тигил хе бул кейилерлердин арияларына, жалпы хор лорго чоц хук хуктолот. Чыгарманын идеялык=эстетикалык сапаты да ошол ария менен халпы хорлордо чагылтылат. Анын музыкалык драма де аталышы да бекеринен эмес, аны бардык эле драматург хаза да албайт Таланттуу, акындык дымагы кучтуу суреткерлер гана музыкалык драм хазууга батына алат. Эгер "Ахал ордуна" драмасында X.Турусбековду акындык ахары кашкайып керунуп турса, "Алтын кыэда" акын Х.Бекем баев бут бойдон бизге тааныш, белгилуу акындык хамалы менен керу нет. Мына ушул хагдайларды эске ала олтуруп, "Ахал ордуна" хан "Алтын кыз" чыгармаларынын мисалында музыкалык драмаларды окутууну езгечелуктеру аныкталды. Дал ушул херде лирикалык, эпикалык, драма лык чыгармаларды талдоо аркылуу предмет аралык байланышты кандайч хургузуу керектиги туурасында да квскача хыйынтык пикир айтылга (12, 307=6).

20-90=жылдардагы кырг-ыз адабиятын окутуунун илимий=методикаль негиздерине байланыштуу еткерулуучу сочинение боюнча да иликтее ив тери хургузулген (5,10,24,25,34,35,36). Бирок буларды окуучулардь хакшы хазылган сочинениелерин хен эле тиркеп коюлган улгусу. ката! кароого болбос эле.Себеп дегенде кыргыз профессионал адабиятын окз тууга байланыштуу сез естуруу хумуштары боюнча биздин эмгектер- с< хагынан хетишерлик, сапат хагынан ез ордунда деген ойдобуз. Антке! алар хенундегу харыяланган сын=пикирлер дал ушундай жыйынт! чыгарууга негиз берет.Ошондуктан кыргыз педагогика хана методи! илими'ндё автордун бул эмгектеринин ез орду, кетврген хугу^бар.

Изилдеечу 60-хылдардын башында эле сегиз хылдык мектептерде

ткерулуучу сочинениелерди толук келемде иликтееге далалаттанган

t

25,26). Ал эми экинчи бир китепте окулган чыгарманын планын тузуу, онспектилее, реферат жазуу, кврген фильм, драмалары боюнча толго-уу х.б. ар кандай турдегу сэз естуруу жумуштары, айрыкча хогорку ласстарда. вткврулуучу сочинениелер бут тематикасы боюнча ликтенип.бир системага келтирилген (5). Кийинчерээк авторду кебун-е орто мектепти бутуруучулер менен абитури^нттердин сочинениелери ызыктырып, бул боюнча бир нече хыл ырааттуу эксперимент ургузулуп, хуздеген сочинениелер анализге алынды, ara коюлуучу алаптар иштедип чыкты. Дал ушуд темада биздин хетекчилигибиз менен ир нече студенттер курстук хана дипломдук иштерин коргошту. Алар-ын баары жыйынтыкталган келемдуу макалалар менен аз алдынча китеп зрыяланды (24,34,35,36).Акырында сочинение боюнча кап хылдык илик-эелердун натыйхаларын халлылаган атайын эмгек харалды (10). Бул итептв мектеп сочинениесине биринчи холу илимий аныктама берилип, лргыэ мектептеринин тарыхында адгачкы ирет анын максат=милдети, зндайча пландаштырылары, аны хургузуу учун хетекчилик кылуунун <=холдору кергвзулду. Эн негизгиси сочинениенин турлеру менен эматикасы такталды. Себеби кептегвн орус окумуштуу=методисттери эилдее иштериндв мектеп сочинениесин ар башка тур, тематикага элуштуруп хурушвт. Биздин китепте аларга обзор берилип, мектеп эчинениесин тур,тематикага бвлуудегу мындай баш аламандыкты бирин-i холу бир системага салууга аракеттендик (10,3-10=6.). Мындан лдкары ал китепте ондогон сочинениелер талданып, андагы кемчилик-зрден кутулуунун хоядору да кврсвтулген. Ошентип, саз естуруу ху-щтары боюнча биздин харык керген китептер изилдеенун тиркемеси пары гана кабыл алынбастан, методика илиминдеги актуал проблемага зналган вз алдынча бутквн эмгек катары да каралышы абзел.

г о р г т у н | у

Изилдевдэ 20-90=хылдардагы кыргыз адабиятын окутуунун илимий= »тодикалык нвгиздерине байланыштуу бардык проблемалар иликтенип 1гып, анын негизги концепциялары аныкталды.

Кыргыз адабийтын окутуудагы кеп хылдык тажрыйба, тахабаган шымсыз эксперимвнталдык иштер, мектептер хана хогорку окуу жайла-I учун хазылган окуу китептери менен алардын колдонмолору, илимий=

методикалык эмгектер темага тийешелуу олуттуу маселелерди чечуугв хана кыргыз адабиятын окутуунун илимий=методикалык негиздерин бир систеиага салып, андан ары внуктурууге хагымдуу шарт=хагдайларды ТУ.зду.

Изилде>онун негизги корутундулары твменкулер:

1. Кыргыз адабиятын окутуу методикасьгнын жарым кылымдан .ашык тарыхы илимий нвгизде иликтенип, анын харалышынан баштап, бугунку кундегу ©нугушунв чейинки бут басып чтквн ходу: оош=кыйыштары, ексуктеру менен есуштеру керсвтулду. Ушул мезгилде кыргыз мектепте-ри саз енвру аркылуу хаштарга билим=тарбия берууде эбегейсиз зор тажрыйбага ээ болду.

2. Биздин эмгектерде да, алардын топтом=хыйындысы боюнча жазылган илимий докладда да темага байланыштуу окуу пландары, прог-раммалар, окуулуктар, окуу китептери менен алардын колдонмолору, методикалык эмгектер, окутуунун иетоддору: аналдары, каражаттары, турлвру, ошондой эле кыргыэ тили хана адабият мугалимдерин даярдоо-догу айтылган бардык алдыцкы ойлор анализге алынып, жыйынтыктадып халпыланды.

Мына ушул айтылгандарга байланыштуу автордун кеп хылдык изил-деелерунун негизинде:

- окуу пландары менен программанын кемчидиктери карсатулуп, аны модернизациялоонун конкрет жолдору ..ныкталды;

- окуу китептери, алардын. колдонмолору, илимий=методикалык эмгектердин маани=мазмунун теориялык жактан бугунку кундун талабына ылайыктоо боюнча сунуш пикирлер иштедип чыкты;

- диссертацияда мугалимдерди даярдоочу хогорку окуу хайларынын окуу пландарын кайра карап вркундетуп, педагогика=психологиялык са-бактардын циклин кебейтуу туурасында свз болду. Пёдинституттардын, университеттердин филология факультеттеринде "Ар какдай ханрдагы чыгармаларды окутуунун езгечелугу", "Лирикалык, эпикалык, драмалык чыгармаларди окутуунун илимий-методикалык негиздери" х.б. темаларда атайын даре окулуп, семинар еткеруунун зарылчылыгы айтылды.

3. Киришуу сабактары, алардын татаал турлару болгонт керкем адабият-деген змне, обзордук лекцияларды еткаруудагу кацул балчу урунттуу маселелер, хазуучунун амуру, чыгармачылык холун окутуунун методологиялык, педаГогикалык хана методикалык хактары сыяктуу проблемалар каралып, алар кандай маанилуу маселелерди камтыры такталды.

4. Тигил хе бул суреткердин ар турдуу ханрдагы чыгармаларын

бир эле класста эмес, ар башка класстарда окутуунун ийкемдуу амал-дары иштелип, кындай жумуштардын эффективдуулугу белгиленди:

- ортонку жана жогорку класстарда окулчу ар кандай тематикада-гы сандаган: граждандык, философиялык. пейзаждык, суйуу лирикалары-нын ириде жанр катары касиет=сапаттары керсетулуп, ara байланыштуу окутуунун езгечеяуктеру аныкталды; °

- оидогон поэмалар, ацгеме, повесть, романдар (алардын ичинде ыр менен жазылгандары да бар) талдоого алынып, ал чыгармаларда кандай курч лроблемалар козголгону, ал кейгейлуу маселелер кандай кер-кем каражат аркылуу чечилгени, аларды мугалим кантип, кандайча тушундурушунун эффективдуу жолдору баяндалды;

- драмалык чыгармалардын да жанрдык касиет=белгилери эске алынып, ara жараша окутуунун езгечелуктеру айтылды, оул жанрдагы чыгармалардын табияты кергезмелуулук менен техникалык каражаттарды тйдаланууну, сахна=сабак еткерууну талап кылып турары аргументтер <енен далилденди;

- кайсы класста, кандай жанрдагы чыгарма окулбасын,анын мазму-ty кара сезге айланып карандай кайталана бербестен, анализге иынган керкем деелеттеердун идеялык=эстетикалык. мацызына, образ :истемасына, керкемдук нарк=насилине кебуреек ке^ул бурулду;

- сабак=семинар, сабак=жомок, сабак=сахна, сабак=таймаш сыяк-■уу сабактын кептеген турлерунун ичинен талдоого алынган чыгарманын ;анрдык, стилдик бетенчелугуне, эстетикалык табиятына жараша тандап луунун илимий=методикалык жактан пайдалуулугу керсетулду.

5. Адабиятты окутуунун чейрасун жалан .сабак процесси менен ана чектееге болбойт, бул адабиятты окутууну «те тар мааниде (шко-ярски) тушунуу дегендикке жатат. Сез встуруу, класстан жана мек-ептен тышкаркы иштер -' адабият боюнча еткерулуучу бутундей жумуш-ардын комплексин гармониялуу айкалыштырып, анан ал иштерди турмуш-а ашырганда гана адабият сабагы, керкем девлеттерду талдоо чыныгы з максатына жетет.

6. Кыргыз методика илиминин тарыхында биринчи жолу керкем арктарды акализдееде педагогикалык жана адабий продесстер эриш= ркак, карым=катнаш жургузулуп, ал эки илим бири=бирине етме катар гушту. Бул кыргыз адабиатын окутуунун, деселе методика илиминин зцыча агымынын, мектебинин пайдубалын гуптвп негиздеди.

йзилдвенун жыйынтыктари автордун жарык керген эмгектеринде энкреттештирилип, мектептердин, жогорку окуу жайларынын турмушунда вке ашып жатат.

изилдее боюнча жарыяланган эмгектер (автордун эмгектеринен темага байланыштуулары тандалып алынды;

I. Монографиялар

1. А.Токомбаевдин чыгармаларын окутуу. - Фрунзе: Мектеп,1965. 6,7 б.т.

Рец.: К.С артбаев.Д. Оторбаев. Адабият мугалик дерине арналган методикалык баалуу эмгек //Муг.газ.-1966 22=февраль; К.К.Са р т б аев. Эксперименттен кийи //Муг.газ,- 1966.- 26=июль.

2. Кыргыз совет адабиятын окутуунун айрым маселелери.- Фрунзе Мектеп, 1972. - 8,74 б.Т.

Рец.: Жазуучунун досуна арналган китеп //Кырг.мад., - 1972. 28=июнь; Á. Козуева. Бардыгыбыздын халпы ишиби //Кырг.мад- - 1972. - 24=август.

3. А.Токомбаевдин чыгармаларын окутуу.- Фрунзе: Мектеп, 1976. 10,13 б.т.

II. О к у у китептери хана окуу куралда р ы . студенттер, окуучулар хана мугалимдер учун Кыргыз Республика-сынын хогорку хана атайын билим беруу, элге билим беруу ми-нистрликтери бекиткен хана сунуш кылган

4. Биздин адабият. VIII кл. учун окуу китеби.- Фрунзе: Мектег 1964-1970-хылдарда. 7 холу басылган. - 19 б.т. (авторлош)-

5.• Жогорку класстарда хазуу хумуштарын хургузуунун айрь маселелери.- Фрунзе: Мектеп, 1968. - 5-б.т.

6. Биздин адабият. VII кл. учун ок;-у китеби.- Фрунзе: Мектег 1971-1991-хылдарда 13 холу басылган. - 21 б.т. (авторлош).

7. 7-класстын "Биздин адабияты". учун методикалык колдонмо. Фрунзе: Мектеп, 1871. - 5,5 б.т.

8. Биздин адабият. IX класс учун хрестоматия.- Фрунзе: Мектег 1973. - 24 б.т.

9. Кыргыз совет адабиятын окутуунун методикасы. Жогорку okj хайларынын студенттери учун окуу китеби.- Фрунзе: Мектеп, 1981. 15,02 б.т.

Рец'.: К.К.Сартбаев х.б. Методикалык эмгек хенунде сез //Кырг.мад.- 1981. - 26=ноябрь; К. Иманааиев

ж.б- Илимий=методикалык ойдун хеткилевдиги //Муг.газ.-

1981. - 18=двкабрь.

10. Мектегг сочинениеси. Мугадимдер хана студенттер учун окуу :уралы.- Фрунзе: Мектеп, 1982. - 7,87 б.т.

Рец.: А. Осмонкулов х.б. Сочийение хенунде эмгек //Муг.газ.- 1982. - 9=июнь; С. 3 а к и р о в, Б. Б a flea б а е в. Бактыдуу турмушту баяндоо //Сов. Кырг,-

1982. - 26=октябрь.

11. Биздин адабиятты 7-кл. окутуу.Мугалимдер учун охуу куралы. Фрунзе: Мектеп, 1983,- 15,38 б.г.

Рец.: С. Ботоканова. Окуу китептери хакшыртылсын //Лен. хаш. - 1984. - 19=январь; X. Ш е р и е в. Пайдалуу хана баалуу колдонмо //Ленин холу - 19S4. - 30=март.

12. Кыргыз совет адабиятын окутуу методикасы. II китеп. Яогор-у окуу хайларынын филология факультетинин студенттери учун окуу итеби. - Фрунзе: Мектеп, 1984. - 21,06 б.т.

Рец.: А. Садыков, С. Байгазиев . Методика или-• миндеги баалуу изилдее //Муг.газ.- 1985. - 27=март; К. Б а й х и г и т о в. Изилдеенун натыйхасы //Лен. хаш -1985. - 3=сентябрь; Т.К.А х м а т о в,К.А ртыкбаев. Кыргыз совет адабиятын окутууга арналган эмгек //Кырг. над. - 1985,- 26=декабрь.

13. Кыргыз совет адабияты. IX кл. учун хрестоматия. - Фрунзе: JKTen, 1985.- 25,29 б.т. (авторлош).

14. Кыргыз, совет адабияты. VIII кл. учун окуу китеби.- Фрунзе: ¡ктеп, 1990,1992. - 26,5 б.т.

15. Кыргыз совет адабиятын VIII кл. окутуу.Методикалык коядон-I,-"Бишкек: Мектеп, 1991. - 15,64 б.т.

16. Кыргыз адабияты.VII кл. учун окуу китеби.- Бишкек: Мектеп, >92.- 25,13 б.т. (авторлош).

17. Кыргыз адабияты боюнча программага хацы кирген чыгармалар-окутуу.- Фрунзе: Мектеп, 1992.- 5,44 б.т. (авторлош).

III. 'Идими. й=методик ал ы к хана педагогикалых окуу кура л'дары

18. Адабияттык окуу боюнча бирдиктуу аныктамалардын хана тер-ндердин тизмеси,- Фрунзе: Кырг. ИИ пед.инс., 1963,- 1,5 б.т. вторлош).

18. А. Осмонов. Ырдар хыйнагы. Тузуучу хана ."баш сезун хазуучу автор //Окуучунун китепканасы сериясынан.- Фрунзе: Мектеп,1965.-5,5 б.т.

20. Кыргыз тили хана адабияты боюнча баа коюунун нормадары.-Фрунзе: Мектеп, 1365.- 1,12 б.т. (авторлош).

21. Акылдын кени злде.- Фрунзе: Мектеп, 1967.- 6,5 б.т. (авторлош).

!?ец.: К. Ыбыкеев. Сез енеру //Муг.газ.- 1967,- 25=июдь.

22. Кыргыз адабиятын окутуу методикасынын курсу боюнча кон-тролдук иштердин тенасы,- Фрунзе: КМУ, 1976.- 2,5 б.т.

53. Шакиртиме кат.- Фрунзе: Кыргызстан, 1983.- 8 б.т. Рец.: А. А б д р а з а к о в. Устаттын каты //Муг.газ.- 1983. -23=декабрь; К. Иманалиев, А. А к м а т а л и е в. ■Хакшы сез хан эритет //Кырг. мад. - 1384.- 16=январь; Т. Д с д о е в. Устаттын дил - намеси //Ленин туусу. -1984.- 22=февраль; А. Медетбеков. Устат хенунде .чакыд сез //Муг.газ.- 1984.- 23=май; S. M у к а м б а е в. Бек Алымовдун педагогикадык поэмасы //Путь к. знаниям. - 1984.- 30=май; В. Боркеев. Устатыма.хооп //Ленин туусу. - 1984,- 1-2=июнь; М. С-у л а й м а н о в. Мугалим £ai}bí адамды тарбиядайт //Ленин ходу. - 1984. - 19=июнь; с. Карымщаков. Мугали..дин ыйык парзы //Ленинчил ааш.- 1984.- 17=июдь; К. Абдыддабеков. Устаттын шакирт алдындагы милдеттери аенунде сез //Ысык=Кел «равдасы,- 1984.- 28=сентябрь;Х. Б е к е ш е в. Педагогдун шакиртине хазган каты //Лен. хаш.^ 1984.- 27=декабрь; М. Бадтаб'аев, И. Б е к б о е в. -"Шакиртиме катты" хайрад'ан барактаганда //Эл агартуу. - 1986.- N8; в. Ш а р-я е- к в е в, М. К о й ч у м а н о в. Ken чынынан бузул-5айт //Муг.газ,- 19'86.- 18=август ; К. Асанадичв . Керкем нарк. - Фрунзе: Кыргызстан.- 1988.- 195-186=6.. х.б.

24. Абитуриенттердин сочинениеси.- Бишкек, 1991.- 3,5 б.т.

IV. йдимий хыйнактар. дагы,, хурнаддардагы макадалар

25. Сегиз яылдык.мектептерде сочинение хургузуунун айрым масе-лелери //Кыргыз Ий педагогика институтунун хыйнагы.- Фрунзе, 1963.3,5 б.т.

26. А. Токомбаевдин ©муру, чыгармачылык холун окутууга байла-ныштуу хазуу хумуштары //МБО институтунун хыйнагы,- Фрунзе, 1964.2,5 6.т.

27. Чоц акындын кичинелер хенунре хазгандары //Хаш Ленинчи.-1964,- И 11.- 0,5 б.т.

28. А. Осмоновдун балдар ырлары хенунде эки ооз сез //А. Осмо-нов. Ырлар.- Фрунзе: Мектеп, 1965.- 0,5 б.т.

29. "Узак хол" романын окутуу //Эл агартуу.- 1973. - N 3,0,5 б.т.

30. К. Жактешевдин чыгармаларын окутуудагы урунттуу учурлар //Эл агартуу.- 1975.- Н 1.- 0,5 б.т.

31. Кыргыз адабиятынын , атасы //Эл агартуу. - 1979,- N ц -0,5 б.т.

32. Кеенербес талант //А.Токомбаевдин чыгармалары хенунде сык макалалардын хыйнагы.- Фрунзе: Кыргызстан.- 1980.^ 0,5 б.т.

33. Шакиртиме кат //Ала-Тоо,- 1981,- Я 3.-2 б.т.

34. СуреТтее тибиндеги сочинение^//Эл агартуу.- 1982.- Н з 3,5 б.т.

35. Сурет боюнча сочинение //Эл агартуу.- 1982.-К 4,- 0.5 б.ч.

■ 36. Абитуриентке айтаар ибарат //Ала-Тоо,- 1982,- N 7,- 2 б.с.

37. Сез енерунун залкар зергери //Эл агартуу,- N 12.-.0,5 б.т.

38. Аалы Токомбаев //Кыргыз совет адабиятынын тарыхы. 2-том Фрунзе: Кырг. ССР ИА, Илим, 1991.- 3 б.т.

39. Мидин Алыбаев. Ошол эле 2-томдо.- 1,5 6.1.

V. Докл_ддын тезястерн

40. А.Токомбаевдин емуру, чыгармачылык холун окугуунун айрмк (аселелери //Педагогикалык илимдер боюнча республикалык конференции ;17-18-февраль, 1964-х.).- Фрунзе, 1964,- 64-66-6.

41. А.Токомбаевдин поэзиясына байланыштуу керктуу окуу кумуш-:ары. Хогоруда аталган тезистер хыйнагында.- 71-73-6

42. А.Токомбаевдин "Тан алдында" романын окутуунун айрым масе-¡елери //Кырг.ССРинин иликий=педагогикалык кызматкеряериник. 202 1спиранттарынын биринчи ХОХ аралык илимий=теориялык конференцияе),' !ын материалдары.- 4>рунзе: Мектеп, 1966,- 123-6.

43."Кыргыз совет адабиятын окутуунун илимий=иетодикалык н^гя:^ 1ери" аттуу атайын курстун мазмуну хана формасы //Межреспублииь -.кий научно-практической конференции: Актуальные вопроси мето^

преп.нац. яз. и литер, в школе и вузе,- Фрунзе: КГУ,1982.- С.43-45

44. У-УШ класстардын адабият окуу китептеринин абалы жан аны еркундетуу проблемалары //Респуб-нын окуу жайларында мамлекет тик тилдин колдонулушунун проблемалары тууралуу еткерулуучу илимий практикалык конференциянын баяндамаларынын тезистери.- Бишкек КМУ, 1991.-32-33-6.

45. Кыргыз адабиятын теориялык жана практикалык жактан терец детип окутуунун программасынын бетенчелугу //Проф. К.К.Сартбаевди 80 жылдыгына арналган нлимий=практикалык конференциянын тезистери. Бишкек: КМУ, 1991.-4-5-6.

VI. Программалар

46. Кыргыз тилинин жана адабиятынын программасы. Он бир жылдц мектептердин V - XI кл. учун.- Фрунзе: Мектеп, 1962-1971,- 8 б.т (авторлош).

47. Кыргыз тилинин жана адабиятынын программасы. IV - X кл. учун.- Фрунзе: Мектеп, 1972-1979.- 8 б.т. (авторлош).

48. Кыргыз адабиятынын программасы. VIII-X кл. факультативди окуусу учун.- Фрунзе: Мектеп, 1970.- 3 6.т. (авторлош).

49. Кыргыз адабиятын'окутуу методикасынын программасы. Универ ситеттин филол. фак-нин сырттан окуу белуму учун.- Фрунзе: КМУ. 1976.- 2,5 6.т. (ротопринт).

50. Кыргыз тилинин жана адабиятынын программасы. IV - X кл учун,- Фрунзе: Мектеп, 1980.- 8 б.т. (автордоа).

51. Кыргыз адабиятынын программасы. Университеттин даярдо( белумдеру учун.- Фрунзе: КМУ, 1982.- 4,5 б.т. (ротопринт).

52. Кыргыз тилинин • жана адабиятынын программасы. V - XI кл учун.- Фрунзе: Мектеп, 1989.- 8 6.т. (авторлош).

53. Кыргыз адабиятын теориялык хана практикалык жактан терец-детип окутуунун .программасы.- Бишкек: Кыргыз пед-ка ИИ инст-ту 1991.- 4 6.т. (кол хазма).

69.

АННОТАЦИЯ

на докторскую диссертацию по теме "Научно-методические основы изучения кыргызской литературы <1920-1990) в школе", представленной в форме научного доклада по совокупности опубликованных работ <3 монографии, свыше 20 учебников и учебных пособий, 17 статей).

В диссертации, представленной в форге научного доклада, обобщены материалы более чем 40=летней научно=педагогической работы автора по исследованию теоретико=практических основ изучения истории кыргызской профессиональной литературы <1920-1990гг.), нашедшему отражение в нескольких десятках публикаций <3 монографии, свыше 20 учебников и учебных пособий, 17 статей; объем - около 300 п.л.).

В основе доклада - характеристика центральной публикации, фундаментального двухтомного учебника для вузов, представляющего собой конкретизацию авторской концепции освоения предмета. Здесь развернуты основные критерии отбора учебного материала (художественная ценность произведения; адекватность презентации жанрового многообразия объекта; соответствие доминантам исторического развития кыргызской литературы). Продемонстрированы перспективные формы и приемы- учебного анализа базисных текстов курса в средней школе. В приложении приведены образчики результатов экспериментальной работы - сочинения учащихся.

В ходе исследования обоснован ряд принципиальных научно-методических установок:

намечены конкретные пути оптимизации учебных планов, программ, учебников и учебных пособий по кыргызской литературе в современных условиях;

- обоснована особая роль вводных занятий и эстетического анализа литературного текста в углубленном освоении предмета;

- раскрыто своеобразие учебной работы над произведениями разных жанров, применительно к этапам обучения - в различных классах.

Достоверность и научная обоснованность выводов автора подтверхдаются данными экспериментальной работы, проведенной им и под его руководством в школах республики.

■-Сел

A K NOTATION

"Scientific methodological foundation for leargning Ryrgyz literature (1920-1990) at school"; doctor's thesis submitted as a scientific report based on the published works; 3 monographs, over 20 textbooks and manuals and 17 articles.

This thesis submitted in scientific report form sums up the materials of more than 40 years of educational research by the author regarding the theoretical and practical basis of learning Kyr-ghyz professional literature (1920-1990). All his ideas have been reflected in publications; 3 monographs,over 20 textbooks and manuals and 17 articles. Their volume is about 300 printed sheets.

The whole report is based mainly on the principle conceptions presented in his 2 volume edication of the textbook for High Schools. The author states ¿he main criteria for selection study material: artistic value of the work, adecuacy of genre presentation of the object and correspondence to the dominants of the historical development of 'the Kyrghyz literature. • The perspective forms and devices of the teaching analysis of the key texts of the course at school are demonstrated. The appendix contains samples of experiments conducted and compositions by pupils.

The analisis has substantiated a number of scientific and methodological directions:

- concrete ways to improve curricula, syllabuses, textbooks and manuals on Kyrghyz literature in present conditions has been planned;

- particular role of introductory lessons and aesthetic analysis of the literary text for through study of the subject has been stressed;

-specifies of instruction activity to use works of various genres to conform yith stages of teaching in different classes.

Tristworthiness and scientific validity of the author's conclusions have been proved by the results of the experimental work conducted both by him and under his supervision in the schools of the Republic.