автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Организационно-педагогические основы осуществления элементов дифференцированного обучения младших школьников на уроках родного языка

Текст диссертации автор научной работы: кандидата педагогических наук, Мирзоев, Рахмонхуча, Душанбе

%

ВАЗОРАТИ МАОРИШИ ЧрКЩИ ТОЧ^ШСТОН

тшрнж^ шжри пщагсгии чркурии тючркистон

Дастнавис

Г ^

МИРЗОЕВ Ш^ОНХУЧД

'' * , ^ , ■ » л" ^ • • ••

• • • " •• •' " ■

дооохри т'тжт педагогии тлтбищ ушшщ

САМИМИ ТШРШ£ ДАР ДЩХрИ ЗАБОНИ МОДАРИИ

сидахри ивтщтой

г с: ,

Диссертация б,«рои дэрёгЬти дарачри и.тшии номзади илмхри педагогика

Рох{5ари шшй: доктори илмхри педагогй, проб ее сор М. ЛУТФУЛЛОЕВ

ДУШАНБЕ - 2000

МУКДЦДЗША

БОБИ I. АСОСХрИ ПЕДАГОГИ ВА ГОИХОЛОГИИ ТАЪЛИМИ

ГУРЗД ттщвт машбиёни ХУРДШ

I. Асосхри педагогии таълими тафрик^вй дар синфхри

педагоги

2. Мазмуни т&^трл дидактикй ва тарзхри ташкили он.

3. Омухтани хусусиятхри фардии макшаббачагони хурдсол Хулоса.

БОБИ П. ФАЪОЛИЯТИ ЖТАЩШШ МАКТАББАЧАГОН ДАР КРАЙНИ ТкЪШШ ГУРЭД ТАФРИКДВЙ

I. Мазв^ун ва сохти дарсхри забони модарй дар шароити тафрикри дидактики.

2. Ташкили корхря а^уст акр лона вобаста б а хусусиятхри Фардаи талабагон /озмоиши педагоги/.

3. Маводи двдактшсй ва супер ишсри хотагй аз забши модами /озмоиши педагоги/.

Хулоса.

Хулосахри умумй в а пепшиходср Р^Йхати адабиёт.

МУК.АДДИМА

Зарурият ва ах^мияти тадк^крт. Консепсияи мактаби миллй, ки яке аз хучч^тхри мухами Хукумати Тонкие тон мазсруб мешав ад, тас-дик, мекуиад, ки мактаб минбаъд рох, ва принсипхри демократиконй ва иноонигардонии таълимро пеш мегирад. Махр хрмин рох, имконият медих^д, ки сиетемаи маориф, раванди омузищу пар в ар игл аз банду басти якрангию дилгир^нанда ва умумй рахрй ёфта, ба истик^оли уфукрфи на в багал бикшояд. Дар нати^ш демократиконии мактабу ра-вавди таълим солхои охир тарзу усулхри нави таълим арзи вучуд кар-данд, ки посухгуи ниёзмандихри рузанд?

Сухан дар бораи таълими х^мгиро /адуттарак/ ва тафрикр мера-вад,ки аз падидахри нави таълим ва муносибати байни муаллиму та-лаба ба х^с об мераванд. Мох^мти таълими тафрикр. аз он иборат аст,

ки вай ба пешрафту инкишофи талабагони алохида ва ё гурухр муайян садди ро^юшавад. Баръакс, имконияти фаровон медюфд, ки х^р як талаба ва ё гурух^ хонандагон дар як чр по на зада мувофик^ дониш, ¡шконият ва крбилияташон тахрил намоянд ва ба куллахри донип на аз тарику! мач^урй,тарсу х^рос,балки майлу хох^ши худ бирасанд.

Ас ос и таълими тафрик^ро хусусиятхри фардии бачагон ташкил ме-дих^нд. Ба таври дигар бигуем, то агар мо таърихчаи хрёти талаба, хусусиятхри рухрнию ч^смонй, шароити эиндагй ва мух^ти онро на ому-зем, таълим на дар асоси ин пешрафти онхоро ба рох, монда наметаво-нем. Ин гапи имруза набуда, балки орзуи деринаи олимони равоншинос, педагогика ва методист он мебошад. Чи олимони П'арк, ва чи Г арб дар тадк^кртхри худ таъкид кардаанд,ки аввал бояд хондаро омУхт,донист ва баъд мувофи!^ имконияташ шароити таълимро мухр$ё намуд.

Олимп машхури Матриц амин Абуалм ибни Сино ба масъалахри ому-

зиш машгул туда, "онро ба яке ос он, ба д иг аре душвор тасаввур на-I. Консепсияи мактаби миллй, Душанбе - 1994 с.З

цуда, ба зиммаи омузгор кореро мегузорад, ки аз рузи аввал дар дили шогирд оташи илм ва донишандузию донишоод-зиро фуру зон на-мояд"? ? таъкид мекард, га "илмоцузй мувофик^ крбилияту истеъ-доди кУдак б а рох, монда шавад"?

Нависандаи барч^стаи рус Л.Н.Толстой, педагогхри магохур Я.А Коменекий,И.Ч.Песталоцци, К.Д.Учинский ба масъалаи омухтани хусу сиятхри фардии инсон, аз *§тмла мактаббачагон дик^уи махсус до да анд: "Муаллим мисли шахе и хунарманд бояд сифат ва хусусияти ин-сонро,ки ташаккул медихдд, бояд донад"/Я.А.Коменский/, "кудакро вакр?е махрулнок омузондан мумкин аст, ки агар раванди таълим ба табиати у к*утобик, кунонида шавад" /И.Ч.Песталоцци/,"Пеш аз он ки |дгдакро омузонем, онро аз хдр бояд ддаист" /К.Д.Ушинский/.

Хртто дар замени щуравй,ки мактаб ягона ва умуж буду х^маи хо-нандагон аз руи на край таьлими ягона, барномахр ва китобхри дар-сии ягона тахрил мекарданд, ба масъалаи муносибати фардй б о тала батон дикр^ти зиёд до да мешуд. Ба ак^даи м о, агар дар. амалия ^ри таъриф набошад, дар назария дастовардхри зиёде дорем /Ш.П.Вьгот-ский, В.В.Давыдов, Н.Н.Леонтьев,Н.А.Менчинская,Д.Б.Эльконин,П.Й. Белинс кий,Н. К. Гончаров ,К.А.Иванович,М. А. Мельников,, П. К. Руднев, И. В. Дубровина, 3. И. Калшькова,Д. Н. Богоявлинская Д.С .Славина, В. У.

1футе тскийД.И.Боясович,Н.С.Рождественский, В. А. Кустарева, Т. Г. Рам-заловаД.К.Назарова/. Дар шароити мактабхри То^кистон ба таъли-ми х^мгиро /щуштарак/ ва тафрик^. ва вобаета ба ощо ба ро;х, моцца ни кори цустак^шона дикрртм калон медихднд. Олимон-педат огхр М.Лутфуллоев, Х.БУйдокрв,С.Ёкубов,Ф.Шарифов, У.Зубайдов, Р.Мирзо. ев, Р.Курбонов, Н.Бозрикова ва дигарон оид ба ин навъи таълим ма< крлахр ва китобхри ^гдогона ба табъ расонданд.

1. Охунова С.Х.Ак^даэфи педагогии Абуалй ибни Сино /автореферати рисола /Душанбе, 1996, с ах,22.

2. Х^мон чр, с ах, 23.

Агар дар бисёр мактабхр синфхри тамоил пайдо туда, таълими таф-

л

рик^ро пеш гирифта бошад, як к^см мактабхр аз синфи У ва к^сми дига-ге аз синфи X умуман ба таълими тафрик^ гузаштанд. Баъзе мактабхр кушиш ба харч, доданд, ки таълими тафрикдео аз синфхри ибтидой чррй намоянд.

Тачриба ва мушохртдахри мо нишон доданд, ки дар ташкил ва мазму-ни кори синфу мактабхри тамоили тафрикрвй камбудихри зиёде ба чашм мерасанд. Рох^арони баъзе мактабхр ба муди замон пайравй карда, та-лабахрро ба гурух^ри тафрикрвй ^гдо карда, ба чри синфхри каму як-лухт синфхри комплексй ба вучуд овардаанд. Дар мактабхри дигар тала-багони аълохону хубхофо дар як синф ва талабагони сустхонро дар синфи дигар гирд овардаанд.

Яке аз сабабхри б а камбудюср рох, додани рох^арони мактабхр дар ташкили синфу мактабхри тафрикрвию rypyx/i х^мин аст,ки дар чумхурии мо оид ба асосхри назариявию амалии ин масъала то хрл корхри намоёне офарида нашудаанд. Махсусан, татбик^ ин проблемам мухами педагоги дар таълими фанхри *§гдогона аэ назархр дур мондааст.

Зарурият ва мух^мии интихоби ин мавзуъро мо боз дар ан мебинем,

ки забони модарй дар синфхри ибтидой аз фанхри мухрм ва ба крвли К-Д. Ушинский,фанни марказй ба х^соб меравад. ОмУхтан ва донистани забони модарй чрраёни омузиши фанхри дигар в а омухтани забонхри хоричрро ме-тезонад. Вехуда нагуфтаанд: "Х,ар кас ба забони худ сухандон гард ад, омухтани сад забон ос он гардад'1.

Ба ин тарик* дар шароити ^гшдфии Точ^кистон чи дар дидактикам умуми ва чи дидактикаи хусусй набудани рис олахри илмй оид б а ташкил ва мазмуни таълими тафрикр, хусусан ба назар нагирифтани хусусиятхри

имкониятхри мактаббачагони хурдсол хрнгоми ташкили корхри муста колона моро водор намуд,ки ба тах^к^ мавзуъи таълими гурух^-

тафркк£.вй в а корхри игустак^лонаи мактабиёни хурдсол дар дарсхри забонм модарй- даст бизанем. Тах^яля ян мавзуъ» ба андешая мо, ям-

коният медих£д,кж хрр гуна нофаэ^ясср ва бесарусомоияхр о ид ба ян масъала рафь карда яавад: а/ рох^ароня мактабхр ва муаллимони синсЬ

хря ябтядой дар мавряда хозяев ва ямконяят тавонанд, кя аз та&лямя

гурух^-тафрик£.вй бенасиб нагар данд: б/ корхри мустакртлонаи талаба-

гонро дар робмта ба хуеусяятхря фардии бачахр дар равандя таьлямя забони жодарй дгрует ба рох, ^отащ.

Объект* тадк^крт унсурхря таьлими гур^х^-тафрик^вй дар еинф-хри ибтидой.

Предавая тащфкр? ташкили коря в^стая^лоная талабагон дар робжга ба хуеусиятздаи фардй ва ямкфияятзфя фяьолияти онхр.

Максади тадцякртя тарз яа воситаздряттбик^ унеур^ея тагьлими тафря^ дар дарсхри заботя модарй.

Фарзиярт кор: унуурхря тазьлямя тафршкр. дар дарсхря забони модаряи синфхри ибтидой дар сурате амалй мегардад, ки î

— муаллим хусусиятхри фардй ва ^обиляятя азхудкуняи бача-гони алох^дар® ои$х*а бошад ва ба х^соб гкрад:

— талабахрро »^увофик^ хусуеиятхри фардй ва имкониятаптон г'УРУх^анди намояд;

—ба тарзу напруди корхри адустак^лона пешакй тайёрй дида, дарачря осонис мушкилии онхрро муайян намояд;

— ос он иго мушкялия корхри ?<устак^лона ба имкониятхри дониш-омузяи талабагон ва ба суръати ичро мувофикрт намояд.

Тибк^т макради гузошта ва фарзияи кор диссертант дар назди худ вазифахри зеринро гузоштааст:

— ба назар гирифтани хусусиятхри психологию педагогии мак-таббачагони хурдсол ва дар № ас ос гурух^андй намудани онхр;

— ташкили тафрик^и дидактики, коркард ва пешнихрд намудани тарзу воситахри самарабахши корхри муста колона в об ас та б а гурух,-хри алох^да;

— ба поситаи ташкили корхри в^устак^лона таъмини суръати фаъолияти таълимии мактаббачагони хурдсол дар дарсхри забони мо-дарй;

Ае-осхри методологии тадкикотро арзищхри маънавию фалсафии умумибашарй, назарияи таълим ва инкишоф, крнуни маориф, консеп-сияи мактаби миллй, стандарти давлатии маълумот ва дигар хучч^т-хри мухами ^мхурии Точ^кистон ташкил медих^нд.

Варои зфлли мусб ати вазифахри гузошташуда методсри тадк^кр-тии зерин истифода шуданд:

— тахртал ва баррасии асархри психологию педагоги ва методист они машхур вобаста ба мавзуъ;

— мушох^даи кори мактабу муаллимон ва мактаббачагони хурдсол;

— тартиб додани саволномахр /анкетахр/ ва эхроия /статистика/;

— омухтан ва тах/мл намудани корхри хаттии бачагон ва чд-вобхри шифох^и ошф;

— омухтан ва пахн намудани тачрибаи пешкуадам;

— ташкил ва гузаронидани озмоишхри та^ибавию педагоги.

Мархилаи тадкикрт. Тадкикрт дар се марх^лаи гузаронида шуд:

Мархрлаи аввал /1990-1992/ интихоби мавзуъ, омухтани маводи наза-

рй,мушох^да ва омода нацудани маводи озмоишй; Марх^лаи душ /19941996/- 1996/- ташкил ва гузаронидани корхри озмоишию тачрибавй; Марх^шаи ееюм /1996-1997/- озмоиши такрорй,тах,дили далелхр,^мь-бает ва пешнихрди рисола.

Ба сифати базаи. тадк^крт мактабхри раками 2,8 /ш.Кулоб/, мак-табхри 1,3,4,14 /нохрт Шурообод/ к^рор ёфтаанд.Дар кори та^иба-вию озмоишй бештар аз 323 талаба ва 15 нафар муаллимони мактабхр иштирок доштанд. Аз маврид истифода карда ба оадузгорони синфхри ибтидой Абдуллоев Ш., Сох^бназарова С. ,Ганиева аз мактаби № 8, Рах^онов С., Саидалиева Д., Сафарова С. аз мактаби миёнаи № 2 ш. Кулоб, Мирзоев А.,аз мактаби миёнаи № 4, Шоев Н.»Мирзоева А. аз

мактаби № 2-й нозцши Щ?рообод,ки дар озмоиш фаьолона ширкат вар-зидаанд, миннатдории хешро баён менамоям.

Навигарии илмии кор дар он ифода мегардад. ки дар ш^роити Чумхурии То^кистон масъалаи унсурхри таълими гурух^-тафрикавй ва дар робита ба он ба рох, мондани корхри г^стак^лонаи талабагон бори аввал мавр иди ои^узишу тадк^ вдсзр меёбад. Мазь^уни тафри^и ботинй ё дидактикй, фарк^ он аз дигар намудхри тафрик^, ахрмияту омухтану донистани хусусиятхри фардии мактабиёни хурдсол дар г у-рухрандй кардани онхр, хел ва тарзхри ташкили корхри цустак^лока ва супоришхри хонагй дар месоли фанни забони модарй мушаххас гар-дидааст.

Ах^мияти ин тарзи муносибат дар пешравию инкишоф, пуркувват шудани фаъолияти таълимй ва бех^ар гардидани давомот ва шавку хр.~ васи маърифатч^ии талабагон бо рох^ озмоиши педагоги таъкид ёфта, системаи супоришхре пешнихрд гардвдааст,ки ба имконияти таълимии бачагони алох^да ва ё гурухрср цутобикрт мекунад.

Ахамияти амалии кор дар он аст.ки дар мавриди ташкили таъли-

ми гурух^-тафрикрвй дар мактабхри чумхурй хрмчун рах^амо хизмат

мекунад. Муаллимону рох^арони мактабхр аз ин тадкуикрт на танхр х^мчун маводи назарй, инчунин хрмчун дастури метода истифода ме-баранд.

Сахрх^вд тадк^кртро методологияи илмии он ташкил медих^д,Мстило дай мач^уи методари тадкикртй, тах^или оморию математики, ни-шондюфндахри эксперименталй, мукрисаи ч^вобхри хаттию шифох^и та-лабагон низ аз эътимоднокии тадк^крт гувохр медюфнд.

Т&тбшф тадк^нрт дар синфхри ибтидоии мактабхри нох^яи Щуро-обод, к^сман мактабхри шахри Кулоб, яох^яхри Москва, Ь^ъминобод сурат гирифтааст. Муаллиф дар чан дин семинархри муаллимони синфхри ибтидоии вилояти Хатлон.ки донишкадаи такмили ихтисоси ш. НУ лоб солхри 1990-1996 ташкил нацудааст, нати^хри тадкикртй худро арз нацуда, рох?сри ташкили таълими, гур^хр-тафри^виро ниш он додааст. Кори зиёде бо цуаллимони синфхри ибтидоии нохуии Щурообод анчрм ёфтаанд.Ин аст, ки дар айни замон к^сми муаллимони ин нох^я муво-фикр тавсияхри ин тадкикрт кор мебаранд.

Ра£ф аз ин натичрхри тадкикрт дар шакли китобчаи алох^да ва макрлахри чудогона дарч, ёфтааст,

Ба хрлоя крзияхри ас ос m зерин,ки дар рисола ба низом даровар да шудаанд, пешнихрд карда мешаванд:

— зарурияти чррй гардидани таълими гурух^-тафрин^шй дар шаро ити чрмеаи демократй;

— б а х^соб гирифтани хусусиятхри фардии мактаббачагони хурд-сол х^нгоми ташкили корхри мустак^лона ва супоришхри хонагй;

— мутобик^ти машку супоришхр, маводи дидактикию аёнй ба им-конияти таълимии бачагон ва пешрафти онхр; .

— пешнихрди нукрти зарурй ба барномахри таълим.

Сохтори рисола аз мукдпдима, ду фас л, хул ос а ва руйхати адаби-ёт иборат аст.

10

Б0БИ I

АСОСХрИ ПЕДАГОГЕ ВА ГСИХОЛОГИИ ТАЪЛИМИ ТАФРИКД ДАР МАКТАБ

I. Асосхри педагогии таълими тафрик^ дар синфхри ибтидой

Дар мук^дцима мавзуъ ва ах^мияти он асоснок карда шуда,объ-ект,предметtмакраду вазифахри тадкркрт муайян гардидааст. Гайр аз ин дар мук^ддима асосхри методологй, методхри тадкуш;от,база ва зинахри тадк^крт, навигарй ва ахамияти амалии кор равшан ифо-да ёфтаанд.

Боби якум,ки "Асосхри психологии таълими гурух^-тафрикдвии мактаббачагони хурдсол" номида шудаас т, масъалахри бас о мухртми таълими тафрик^, принсипхои асосии омухтани хусусиятхри фардии мактаббачагон, муносибати фардии мактаббачагон ва муносибати Фар-дй бо ин гуда талабагон равшан ифода ёфтаанд. Обзори таърихй ва тах/гили асархри педагогию психологй ншон медюфнд, ки масъалаи омухтан, муайян намудан ва ташхиси мактаббачагон дар зинахри гу-ногун ва дар ин замина ба рох, мондани таьлим аз даврахри хеле кд-дим дикдоти психологхр, педагог-методистонро ба худ ч^лб кардааст, Мае алан, дар Шарк^ Юнони бостон ва Руси крдим дар вакрри таълими бачахр баромади ич^имой, синфхр ва табак^эхри гуногунро ба назар мегирифтанд. Аз ^ониби дигар омузиш ва баррасии асар^ои Малькова З.А.» Маленникова IЛ., Ингеунт ва Тхорик В., ки онхр ба таълими тафрик^ дахл карданд, равшану возех, ниш он медихрнд, ки чунин таъ-лим /тафрик^/ аз ахамияти дусуя бархурдор аст. Аввалан, имкония-ти васеъ фарох^м меоварад, ки ч^вонони бомахррат мушаххас гар-данд» дигар ин ки махррати онхр ташаккул ёфта, барои Sapo гириф-тани дони1п ва баланд бардоштани касби худ хрмеша кушиш намоянд. Ч/нин муносибат ба таълим ба пешрафти чрмеа ва ик,тисодиёти он бе таъсир намемонад.

Ногуфта намонад, ки хрнуз дар педагогикаи собик, Н'уравй ягон тадк^нрте б а ву^д наомадааст, ки сохтор, мундари^ в а дагар ^и-х^тхри таълими тафрикдео комилан цуайян карда ботад. Танхо баъзе чукр!ТхрУ1 таълими тафрик^ дар рисолахри Зубов С. И. »Кутова Р. И., Манаев А. 3., Чередов И.М., Шукин Е.Д., Ёкубов Р.,Бозрикова шарх, ёфтанду бас.

Тафрик£ « ин аз руи як ё якчанд аломатхри махе .ус ва аз руи микдор ба гурух^ои алох^да такрим намудани хонандагон буда,макра-ди он ба даст овардани муваффак^ятхри муайян дар сохди таълим ва тарбия мебошад. Таълими тафрин^ намудхри гуногун дорад, ки онхр-ро шар тан цунин номидан мумкин аст: дидактики, уфук^ ва амудй /роет/.

ТасЬрнкри дидактикй намуди расмии ташкилии rypyxyi хонандагони фаъолу бомахррат барои ичрои супоришхри муайяни таълимй ё б ар но -мавй, фщ)дй, rypyxjî, омехта в а тарзи ичро намудани онхр дар итти-хрдияхри дохили синфй мебошад. Шакли мазкур, ба фикри мо, асосан хоси мактабхои ибтидоианд, чунки дар онхр хонандагони дорой махр-рати гуногун тахрил мекунанд.

Тафрикри уфукр хонандагонеро фаро мегирад,ки тахрилашон аз фанхри таълимй якнавохт аст. Ин шакли тафрик^. бештар ба мактабхри ас оси дахл дорад. С авияи донишу дарачаи азхудкунии хонандагонро ба ииобат гирифта метавон аз синфи 5-ум онхрро ба гурух^ои алохр-да: rypyx^ï аълочиёну хубхонон ва сустхонхр т акр им кард. Вале белд барои хрр кадом гурух, барномахри махсус тах^я кард. Маеалан,барои аълочиёну хубхонхр барномаи мушкилтар ва барои сустхонхр барномаи осонтар пешнихрд карда мешавад, ки м акр ад и он ба дарами хубхонхр баробар намудани хонандагони сустхон мебошад. Возех, аст,ки дар чу-нин маврид бисёр масъалахри педагоги ва равониро ба эътибор бояд гирифт.

Т&фрик^и амудй такрим намудани хонандагон аз руи дониши му-даммал аз фанхри бо х£м наздик, ба монанди фанхри забон ва адаби-ёт, физика ва математика, кимиё ва биология ва гайраро дар назар дорад. Ин шакли тафрик^ б а мактабхри миёна рост меояд.

Аз гуфтахри боло, ме?авон чунин натич^. гирифт,ки х^р як шакли тафрин^ дорой макрадхр буда, фак^т вак;те муяссар мегардад, ки агар шакл, услуб ва васоити таълим дуруст интихоб карда шавад.Зимни таълими тафрик^ дар хотир бояд дошт, ки он ба сохтор, мазмуну шевахри таълим таъсири чашмгире мерасонад.

Х.амин тарик;, ба ак^даи мо, дар давраи ибтидоии таълим зарур аст,ки куданро аз бозихр ба тахрил ва ба фаъолияти таълимй цалб намуда, ба воситаи машгулиятхри ^смонию зех^чй рушти табиии онхр-ро таъмин карда, ба т акр и яти нерухри маънавии онхр кумак расонидан зарур аст, зеро х^нгоми гузаитан ба синфи 5-уми гимназия ин нук,та-хр ба хрсоб пфифта мешавад.

Аз ин ру асоси таълим ва тарбияи хонандагони синфхри ибтидои-ро бояд чунин консепсия ташкил намояд: х^маи куд