автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Методика изучения эпоса "Манас" в школе

Автореферат диссертации по теме "Методика изучения эпоса "Манас" в школе"

1 ! ^РГЬ^ЙРЕСПУВЛИКАСЫНЫН ИЛИМ ЖАНА БИЛИМ БЕРУУ

МИНИСТРЛИГИ КЫРГЫЗ видим ЕЕРУУ ИНСТИТУТУ

КОЛ ЖАЗМА ТУРУНД0

СААЛИЕВА ДАМИРА МЕКТЕПТЕ "МАНАС" ЭПОСУН УЙРвНУУНУН МЕТОДИКАСЫ

13.00 02.АДАВИЯТТЫ ОКУТУУНУН МЕТОДИКАСЫ.

ПЕДАГОГИКА ИЛИМИНИН КАНДИДАТЫ ДЕГЕН ОКУМУШТУУЛУК ДАРАЖАНЫ АЛУУ УЧУН ЖАЗЫЛГАН ДИССЕРТАЦИЯНЫН

АВТОРЕФЕРАТЫ

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ИЛИМ ЖАНА БИЛИМ БЕРГУ

МИНИСТРЛИГИ

КЫРГЫЗ ВИДИМ КР.РУУ ИНСТИТУТУ.

КОЛ ЖАЗМА ТУРУНДв

СААЛИЕВА ДАМИРА

МЕКТЕПТЕ "МАНАС" ЭПОСУН УЙРвНУУНУН МЕТОДИКАСЫ.

13.00.02-АДАБИЯТТЫ ОКУТУУНУН МЕТОДИКАСЫ.

ПЕДАГОГИКА ИЛИМИНИН КАНДИДАТЫ ДЕГЕН ОКУМУШТУУЛУК ДАРАЖАНЫ АЛУУ УЧУН ЖАЗЫЛГАН ДИССЕРТАЦИЯНЫН

АВТОРЕФЕРАТЫ

Диссертация Кыргыз Республикасынын клим жана билим беруу ми-нистрлигинин алдындагы Кыргыз бшшы беруу институтунун кыргь© талин жана адабиятын окутуу методикасы белумуиде.аткарылды.

йдимий жетекчи:

Педагогика шшминин доктору, профессор

ДЛ1ЮВ Ш1ГУРСУН

Официалдуу оппоненттер:

Педагогика шшминин доктору, профессор

ШНШПЩВ ЕИРВК юшшшган

Педагогика шшминин кандидаты, доцент

мсшдашв иашидар

Иити сыноочу шпаий мекеме:

К Тыныстанов атындагы Каракол шшгекеттик университети

Диссертация Кыргыз Силим беруу йнститутунун алдындагы педагогика илиминин доктору (кандидаты) деген окумуштуулук дараданы. ый-гаруу Союнча Д13.95.42 Адйфтештирилген Кенештин шйыныяда 1995-жылдын " Л " МШ^ШЛОСисаат /З^коогодот.

Идетитуттун дареги: 720000, Бишкек шаары, Эркивдик бульвары -25 Диссертация менен инсгитуттун китепканасында таанышууга болот.

Диссертациянын авторефераты 1995-жшвдын тывды.

тара-

Адастештирилген Кенешгин окумуштуу катчысы, педагогика илиминин кандидаты

! ,и^>> Н. И. НБРАЕВА

^ I

изилдее шкоде ишш®

Мезгилдин вктем тадабы окуу-тар&ия ишнин маэмунун жанылоо, турлерун еэгертууну, кыргыз тилин жана адабиятын окутуунун абалын сапаттык жаны денгэзлге кетерууну kvh тартибине коюп отурат. Бул милдетти турмушка ашрууда дегеле кыргыэ адабиятын окутуунун мето-дикасын, анын ичинде • . элдик . . оозеки чыгармачшшкты уйренууну эркундвтуу гор маанкте эредер,. Себеби фольклордо элдин кеп кылым-дык турмушу. зт-кбн тарыхы, келечек умут-тилеги иогору керкемдукте чагьшдырылат. Жаш муундарга ата-бабаларынын бай тажрыйбаеыи ет-керуп беруудв.аларга дуйнв таанытууда, таадим-тарбия берууде элдик оозеки чыгармадарга манилуу роль таандык. ; ;

9тв бай жана кал турдуу кыргкз эдинин оозеки чыгармачылыгыкда эпостор эле оадоп санадат. Алардын арасынан уч белуктен , турган "Манас" мояументалдуу заопеясынын, кыргыз калкынын улуттук сыймы-гыньи, эл турмушунда ээлеген орду езгвчв. Бул чыгарманын келемунун эбегейсиз з'ордугуна гана байланышгуу эмес, аяы турмушту кеяири жана ар тараптуу камтыганкыгында, поэтикалык • нарк-кунунун жогору экендигинде. Эгерде вткенгв серп салсак, анда зпосту жыйноо жана кзилдев XIX кыдымда эде Ч. Батанов, В. В. Радлов еыякгуу кврунУкгуу окумушгуулар тарабынан баштадган. АЯрыкча 1917-яшдагы тенкерутвн кийин эпосту жыйноо жана бастыруу, теориялык дактан ар тараптан изилдве боюнча' кеп жумуштар ишгелди.' Бул багытяа идиктев иштери даты эле улаятылыл штат. Ал эми педагогикалнк жана методикашк внуттэн Караганда "Манас" элдик оозеки чыгармачыдыктын Сийик улгусу, жаш муундарга билим хана тарбня беруувун кыдымдар бою еы-налган натыйжалуу каражаты катары кыргыэ иектебинин окуу-тарбия процеесинде туруктуу орун ээлеп, ara бедтагвн • сааттар жыддан жылга квбайтулуп меле жатат. Кыргыз тидинин ыамлекеттик укук ашш менен орус тиддуу мектептерде кыргыз адабиягы предмет катары окутуу пландаштырылган бугунку кунде анын программаеына биринчи ирет "Ма-нас" эпосу киргизялити, бул чыгарманы окутуу, уйренуу чейресун кыйла кенитмек. ' Дал ушул жагдаймварттар жвнрдык белгвдерин аске алуу медан баатырдыкэпосту окутуу бЬшча илимий-методикалык не-ггаде атайын иаялдеэ ишин жургузуу зарылдыгы ачак эле бышып жетил-гендкгин ырастайт. Анткени "Шнас" эпосу теориялш жакган ар та-Ьаптан, ар кандай bhvtts иликтенген более, ыывдай маани-мазмундагы шатер даты эде улантылып жатса, уяуу эпооту окутуунун методикасы

- - 4 -

Ьоюнча ушул ксзгс чс?йзп: жзрьггцгуу к нсрсс ас«.

Ырас, кцргда адабиятыа окутуу мстсдакасы швшивде "Эр Твшгук", "Эр Табыддн" сдакгуу кепхс гпосторду окутуу жуодтоарына арналгак айрыы вкгемгср (1) бар, бирок агар, биринчидеп, теориялык практикалык хактап азыркы- кувдун талаптарииа тслук яеое Sepe ад-байт, экинчиден, бйздин ишибиэге тувдан-туг байланышы «эк. Бив дик изиадвеге тикеден тике байданыш бар алгачкы эмгек т. Ормоновго (2) тгавдык. дд ээун^ каидидаттык диссертациясызда "Маяас" эпосунун айрыу, проСлемаларыяа токголуг,, хагвдаак айтяанда, кыргиэ мект&пте-риния окуу-тарСия ншгершдеги эпостун ордун аныкгап, ааш таа-лш-гарбия беруучу маанисин бежшш, клагстан лнна мектептен тыш-каркы иштерди еткеруудв учялтиктин матераалдарынан пайдапнуу Со-гяча сунуа-хгакирлерин берууге аракеттенгён. Бирок авторду педаго-глкалык енуттегу жалпы тселелер кыадатыргандакган, улуу зпосту мекгепте окутуунун методккасда иитеп чыгуу макеагын алдша нойгон змее, андай таланты агг. кдюунун eav да ынгайсьгдай.

Амаркы жылдарда бул дама «ту окутуу бошча чыгармачыа мугалим-дердин алдынкы тажрый&аоын жыйнао,* аалпшюо жанз жйштуу дои ку-лач жайгандыгы байкалат. Мисады,. теофьабадуу мутадимдер & Иванов менен Б. Еатыркуловдор зпосту окутуу Sossrai содсртаук коп яьшдак ивтершшн жыйьштыги/: кегодикагых кзлдгаксдсрдо (3; сувуа küsí М&тодисттер С. "Байгагиев менен С. £ыебаевДер (4) ад мугалимдэрдин алдынкы Тслщыйбаларын жалпылад, негизгк квнулду "Манас" апосун окутуудагы алардын катийаолуу ык-амалдарына бурушат. Арийне, атал-ган эмгегаердин мугалимдер учун пайдасы гор, бирок алар баатыр, эпостун жанрдкх, еггбчелуктврун эсепке алуу менен окутуунун метод» касы бошча атайын изиадвэнуу алмаштыра албайт.

1. Моддогаэиев Т. Элдик оовеки чыгарм&ларды V-VI клвсста оку| туу. -Срунэе: Мвкгеп, '-.98^.

, 2. Орюнов Т. Педагогические воззрения древних киргизов (л| эпосу "Мана::".) //Дисс. канд> наук. М., 19?2.

3. Исаков Е "Шяас" эпосун окутуу. -Фрунзе, 1989; "Кывыл-Жар орт с"; мектебдаин кыргыз тил, адабияг мугадими Батыркулов Бекмурза нын ш талрыйбасы. -Фрунэе, 1989.

4. Зайгазиев С., , Рысбаев С. Шдагогикадык тажрыйба, иадег *;1на .Т£былгалар. гфруиае, 1989. 1 1

..■:' - 5 - •/ .

даты бир эске алчуу жагдай-масслс удуттук жзна орус мектепте-ринде фолыасрдук чыгармаларды окутуунун методикасы бир топ. изил-денгени белгилуу.. Игилдэечулердун йчинен а Р. Гиносян,. ЗСЕЭйгмаева. (1) башка фольклордук чыгармалар менен катар "Давид,: Сасунский", "Алпамыо" эяосторун армян, езбек мектептеринде окутуу маселесяне кайрьшшкан. "Игордун кошуну жокупдс сез" дастанын орус жана улут-тукмектептерде . уйренуунун айрым жагдайзарц жепукде ¡¡.Г. Качурин, Л. А. Шгйман ж. б. окумуштуу-мстсдясттер (2), грузин акыии 2. Руставс-линик "Жолборс терпок:: яаьетгая йзатир" ■ лозмасипи:: негйсги мсткз-дерин окутуу бокпча а Г. Рухадзе (3) изилдешкек. Кийинки эки чыгар-манын авторлор жаратканы белгилуу, бирок ал чыгармалардын кылымдап еаналган тарыхы, ез элдеринин турмушунда ээлеген орду ал :керявм деедеттврду бири-бирине жакындаштырып, экшоштуруп да тура?. Алар-дын катарынан ез'/нче белунуя турган улуу -эпос, укмуштуу "глайасты"' окутуунун илимий-методякалык негиздери б'/гтнчу кУнгэ'чейшз иштелип чыкпагандыгы, аны окутуунун омоктуу маселелэри бир системага са-лынбагандыгы дал ущуд теманы таядап алншыбызга туртку болду. Опюн-дой зле бул.- бйадин* игилдээбугдун актуаддуулутун да далилдейт.

Изилдеента объектиси :.;-"■' кыргыз мекгебинин окуучуларкнда улуу эпоету ( "8(!акас"5 адабият оабагьшда жана яласстан, мектептен тыш-каркы иштерде адделяуруу произсси.

Изилдеента предмет* - бзаткрдык эпосту окутуунун илимий-мето-дккаяык негиэдери жаяа натыйжалуу ыкмалары менен методдору. ..

Иаилдоонта максаяс - кыргыз мектептеринде "Манас" зпосун уйренуунун идимий жактан негизделген жана эксперимент аркылуу тек-щерилген сйстемасын шлтеп. чыгуу. Кзилдеэнун максатына. ылайык ?в-

1. Гиносян а Р. Обучения видам армянского устного народного творчества в ' школе //Автореф. канд. дисс. -Ереван, 1974; Жумаева X. К Совершенствование методики изучения произведений УНТ в старших классах средней школы .'/Днсс. к. п. н. -Ташкент, 1986. ■ ■

2. йачурин £ "Слово с полку Игореве" з скальном изучении //Вечерная ср. шк. -1985. -М 5; Шзйман Л А. Обзорнее занятие по русской литературе. -Ф., 1990.

■ 3. Рухадзе а Г. Обучение основным мотивам "Витяза в тигровой журе" Ш. Руставели и его роль в формировании мировоззрения учадасся //Аатореф. кан. дисс. - ТВлиси, 1978.

иийде^^ V. / ■

V 1. йликтспкп лакан проблеманын реалдуу абалын аныктоО: , : а) темага байланьштуу илимий-усулдук адабияттарга, программа-дарга жака- скуу китеятсря ыенги . анализ ^

«vprysyy; ->.;у' - V U:/.-,

. ; -, б) "Мвнас" эпосун' мектептерде скутуунун абалш жана- ал боюнча окуучулардын бшшм-денгээлик аныктоо; '

V:: ;.в) баат^дш эпосту окутуу боюнча кыргыз мектептеринин аздынкы..

2. Комок боюнча отулгон сабактар менен класстан, мектептек тышкаркы иштердик /Д байдагдвт»!, v; алардо укжгуруунун капа еркукдвтууяун натыйжалуу. жолдорун белгилее.

3. ,Баатырдьк эпосту окутууну1: илимий »4етодикасынын системасын-кштеп чыгуу лака алардын натьйяалуулугув зксперимент аркилуу тек-: шеру-уЧ . ' ; '"д.--/■'■' 7'"'Д.-; -Д

Изилдввнун яумуичу гшютезасы. Эгерде: 3:, - текст бощча штеп, езек окуядарды ездештурууде жомоктогу '• еуреттелген доордун еэгечелукгеру менен шартташкан анын маани-маэ- л мунун жана керквмдук кунун бугунку кундун окуучулары тушунуугв ын-

■ ^'ёйлуу;'-.йайг''.; ::Ж^^

' - эпос боюнча еткврулген ар бир сабакта жомок дал взунв ылайык манерада аткарылып, улуу даетандын эмодионаадык-экспрессгадуу таа-

- чыгарманы . талдоо процесскнде сурэттвлген проблемадардын . бугунку кун учун агауалдуулуту-ачылып, анда суреттолген-доор менен азьфкы учурдун ортоеунда байланш тугулгендв; - „' • •

- "Манао" эпосунун мотивинде жаралган кыргыз искусствосунун Ссурвт,, скульптура,' театр, кино) чыгармадары ыктуу пайдаланылган-

S- улуу жошктун .маамуну кара ?езге айланып, карандай кайтадана бербестен, анын•кэркэмдук нарк-насшшне кенул-бйлунгендв;

- эпосту талдоого арналгак сабак менен ara байланыштуу еткврулген класстэн жана мектеятен тышкаркы иштвр туура айкалышты-рылг'анда улуу эпосту С "Манае") окутуу натыйжалуу болор эле. '

» Изнлдввнун методологияльг негкзи болуп йнсаяга бИЗшм жана тар-

■ бия -беруудвгудййалактшйгшк-:'-штершжсгг.тшд':-№шда1щияны8'.-'-.'аегйзги--жоболору/- педагогика жана психологиялык, адабий-теориялык жана или-мий-методккалык игиадеелер Шепте^*;;'/^—

Ианлдав методдору.

1. Теориялык фольклор тзануу бошчэ эмгектерди, педагогика, психология,, орус жана улуттук мектептерде элдик осэеки чыгармалар-ды окутуунун методикасы боюнча иэилдеелерду эздйштуруу.

2. Социологиялык-педагогикалык: ' изидденип жаткан проСлеманын внутундэ мектеп прсграммадарын жанз' скуу китептерин изилдвв, педа-гогикалык процесске байкао жана анализ жургузуу, мугалимдерден ж-•на окуучулардан анкета алуу жана ааар мвквн маек жургузуу.

3. Статястикалык: окуучулардан жзэуу иштерин жана оозеки: жроп-торун, анкетанык, маек жана баЯкоо жургузуу материалдарын оандьк жанаеапатгык жзктай аналисдоб; '

4. Эксперкмкггтик: педагогикалык зтапсркмслт еткзруу.

: Изилдвв. 3 этапта жургузузду. I этапта (1983-86-жылдар) Ак-Суу райокунун: "Шапак", "Боз-Вулун", .Яйти-Огуз. районундагн "Дархан" жана "Сзруу" ,:мекгсптср:Е:Дс ' .-.эйй'пвримен^;; жургуэулду. Мындак тшмары республикатд: аймактарынын шаар-дык жала айьшдак.. мйстсвтсркййа- жомогу бойнча алган бшшдеринин, адабий машыгууларынкн жана кендумдерунун ден-гээли аныкталды. ■ Чыгармачыд алдынкы■мугалимдердин яш-тажрыйбалары анализге адынш, жадпыланды.

И этапта (1Э37-198§-жыддар) уйрэтуучу эксперимент яургумду-Ваатырдык апостун жанр'дык спецификасын жана окуучуяа?Дын кабыл алуусунун еэгэчелуктерун . .зеке алуу менен тандадган метод жана ык-маларды камтыган Бидаек шаарындагы N. 39, А. Семенов атындагы N 68 жана. ЬЬык-Квл .областынын "Дархан".жана "Саруу" орто мектептеринде диссертант жана мугадимдер тарабынан эксперименталдык сабактар эт-керулду. Оаграу менен 'б^э>Ейшжк/шаарьшда1'Ы; 8,^39 жана;М '88; мек- ; тептеривде эпос боюнча класстан жана мекхептен'1 тьапкаркы ипгтердин кецтагвн турлеру ж^ргуэулду. ;.

Тексеруу зкеперикентине арнздга» III этапта (1990-1993-шлда?;> "Манас" эпосун ^/йрвтуунун автор сунуш кшган методикалык ^исте-

жана тапгарма-

дар, ар гурдуу тематикадаты сочинениелер ар:-ашуу тестеру/ ¡штери ЖУВГУ. ; - .-У

Икеи коргоого «мешку яобояор альждачыгарылая': . 1.. ; "íйнae,*^ эпосу татымыя, адабий бшшм денгээлин, дегеле дуйне таануусун естуруудз, адабий бадгичтиги ¡«енен кекдумдерун калыптаядырууда, туулуп-ескен

■ - 8 -

жерин, бир боор элин суйуп, агакывматкылууда, башка улуттардын вкулдерун сыйдор менен 1Д1Тышетажашоодо, эмгекчилдик,. чынчылдык дана ак ниеттик ендуу 6утк\'л адамзаттык асш сапаттардын удгусунде : тарбиялоодо, - ..«taín: Ш!са1ЦШ бутундей ар тараптан енуктурууде маани- . луу каражат болуп еаналат. .-■;;"■

Z. Баатырдык эпостун жанрдык езгечелуктерун жйна аны окуучу- . лардын кандайча кабылдоосун эсеике алуу чыгарманын текетин уйрвнуп, ощондой эле темасын, идеясын, образ системасын жана кер-квм овэ каражаттарын талдоодо иштин ийгидикгуу., натыйжалуу болушу-■на шарт тузет. 'Й

3. Баатырдык зпссту уйренуудв чыгарманын текстин ездэштурууг© маанилуу роль гаандык, ал чыгарманын бардык варианттарында кезик-кен езек окуядарды баяндаган эпиэоддорду камтууга тийиш.

4. Номментарийлуу окуу-Зыгарманын идеялык мазмунун, тексте ка-тылып жаткан сырды окуучулардык терен вэдвштуруусунун бирден-бир натыйжалуу юлу болуп саналат,. ошоадой эле чыгармада суреттелгов доордун жаштарга тааныш эместигин, байыркы жомокгун тилинин та- ' таалдыгын толугу менен зеке алууга мумкундук да тузет;.

5. Эпостун' мисалында еткев доор менен бугунку кунду байланыш-тыруу, салыштыруу, армокто суреттедген проблемалардын бугунку кун учун да маанилуу экенин квревтуу чыгарманы талдоонун негизги езегун ээлеши зарыл.

6. XX кылымдын улуу Гомери -С. Каралаевдин аткаруусундагы длаетивканы укгуруу, одаядой эдо, люмоктз'н сыйкьфдуу керемет та-асири астында жаралган живопись, трафика, скульптура, спектакль, даректуу жана илиыий-популярдуу киногасмаларды иерсетуу окуучулар-дын чыгармага боЛгон кызыгуусун ого бетер арттырып, енордун уч са-лаасы'боюнча тушунугун кенитет, руханий дуйнесун байытат, овэ енврунун искусствосун башка турлеру менен бодгон карым-катышын, окшоштук-езгечелугун теренирээк- би. .ууге шарт тузет. ^

Иаилдавнуи кпший яашшдогы. ' Ныргыз адабиятын окутуунун ме-тодикасы шшминде баатырдык зпосгу ("Мзнас") сабакта жана гедасстан тышкаркы убагегарда уйренуунун опхимаадуу амал-ыкмалары биринчи жо-лу шгедип чыгып,. бир системага еадынды.

Езиддввнун жгИйынтыгын кыргыэ адабиятыньи программаеын жана У, IX 'класс-тардын окуу к^ггептерин вркундвтуудв, жаны окуу китептерин, хрестоматия-окуулуктарды, методнкалык эмгектер ! менен керсетдалуу ' колдонмолорду, "Манас" эпосунун мегегеп окуучулары учун басылышын

- 9 ■-■■■■■.

тузуудо кадыресе пайдаланууга болор эле. Иштин практикам* баалуу-лугу менен мааиися мыва ушунда

XIК жана XX педагогикалык окууларда (октябрь, 1887; март 1991, Бишкек), "Чынгыэ Айтматов жана аэыркы рухаиий маданият" (декабрь 1988,- Бишкек), Касым Тыныстан уулунун 90 жыддык мааракесине арнал-ган (октябрь, 1991, Каракол), "Элдик педагогика жакамугалимдерди даярдоонун проблемадары" (декабрь 1993, Бишкек)/ "Манас" эпосун орто мектептерде жана жогорку окуу жайларында окутуунуи маседеле-ри" (май 1994, Бишкек; республикалык илимий-теориялык конференция-ларда, "Манас" эпосун комплекстуу изилдеэ проблемадары" (сентябрь 1990,: Бишкек) буткул сошдук илимий симпоаиумда, "Манас" эпосу жана дуйне элдеринин эпикалык мурасы" (август 1995, Бишкек) "Манас" эпосунун 1000 жылдыгын майрамдоого карата еткерулген Эл аралык

■ изюдаенхн негизги мазмуну жана ттяш? ;

Иш киришуудон, ;негизги эки главадан, тыянактан, тиркемеден жана пайдаланылган адабияттардын тизмесинен турат.

Кадрив балумуняо проблеманын актуалдуулугу негиацелил, . иэилдее-нун максаты, шшдеттери жана методдору, илимий баалуулуту аныкта- . лып, жумущчу гипотегаеы керсвтулду.. ,

"Улуу баатырдык эпосту окутуу методикасынын проблемадары" деп аталггн биринчи главада изилдвеге байланыштуу кыргыз адабиятынын программалары, окуу китептери жана хрестоматия-окуулуктары, ' "Манас" эпосун окутуунун ааыркы абалы анализге алынды, мугалимдердин алдынкы 'тамфыйбаларн. .жцщыланда

: Адабият^кн мектеп курсука акын алгачкы програмыасы тузулгвндвн баштан (1941-ж.) "Шнае" эпосу киргизилззвн.' :^1954-жыдЫ: эпос "задн-дуу чыгарма" деп айыпталып, 1954-шяга чейин : окутулбай калды. Ошондсн бери училтик кыргь® адабиятйнын мектеп программасынан т'у-руктуу орун алып, ara бвлунгэн сааттар жылдан-жылга кебвйтулууде. Чыгарманын эл: турмушундагы алган орду, керквмдук ■ кудурети, ■■ таа-лим-тарбия беруу мумкунчулуктеру негизкнен алгачкы окуулук-хресто-матияларда, скуу гаггептеринде чагылтылган детке болот. Ар каядай мезгилге ылайыктальш тузулген адабияг програимадарында, хрестоматия жана окуу китептеринде "Манас" бвлуму меэгилдин талабына жара-аа удам езгеруп, вркундетулген. Училтккти факулътативдик 'саоактар-да окутуу боюнча материал жазылып, о. э. кыргыэадабиятьи теренде-

тш окутуунуя программасында ara кенири орун берилген.

Буга карабастан аныгегоочу эксперименттин жыйынтыгы "Манас" бо-юнча окуучулардын Ьилиминин Силгичтик жана кввдувдерунун денгээли азыркы талапка жооп бере албастыгын аныктады, ошондой эле мындай абаидын себептерин да ачып керсетту. Ken зшлдар бою эпосту уйрвнуугв жетиштуу саат 6олун6огондугунун, адабият программасынын керсетмвлеру окуучулардьш бул чыгарманы кабылдоосун асепке алба-гандыгынын кесепет-кедергисинен квпчулук сабактар информативдуу mvнегде болуп, текст бошча ишгее жана таадоо, ■ эпостун жанрдык спецификасына байланыштуу взгечелукгерду ачып 6epw сыяктуу маа-нилуу жумуштар кеэ жаздымда кальш келгени байкалат. Бул абалды тажрыйбасы жалпыланган чыгармачыл мугалимдердин изденуулеру да ырастайт. Алар кип жылдык практикалык идавде эпос ту окутууда жзгог руда аталган оош-кыйыштарды ондоо учун аракеттениакен. Булардьш бардыгы илимий-методикалык жактан 6угунку кундун талабына топ кел-ген окуу китептерин жала атайын мектеп окуучуларына арналг&н эпостун кыскартыдып-адагггацияланган вариантын чыгаруу зарылдыгын айгинелейт. . ; _ - '

Экинчи главада ("Манастын" мисалында баатырдык эпосту окутуунун мазмуну, формздары дана методдору") чыгарманын таалим-тарбия 6epw4v мумкунчулуктеру ачылат, аларды окуу-тарбия процессинде пайдаланш абалы анализ денет, эпосту сабакта жана класстан тышкар-кы убакга уйренуунун эксперимент аркыдуу сыналган илимий методика-лык бирдикгуу системасы сунуш кылынат. '

Улуу эпос - окуучуларга дуйне таанытуу, таалим-тарбия 6epw, зстетикалык татымын естуруу жаатында эн бир таасирдуу куду-рет-кучке эгедер. Бирок ■ практикада чыгарманын текстин еэ-дештуруунун, анализдввнун денгээлинин темвндугунвн "Манастын" бай мумкунчулуктеру толук- пайдаланылбай жаткандыгы аныкталып, бул абалды. жакшыртуунун жолдорзГ керсе улду. Эпосту талдоодо эн эле би-ринчи чыгарманын идеядьк мазмуну менен-керкевдугу эриш-аркак кара-лш, мазмун менен форманын бгоимдиги женунде дидактикалык т'алап ишке ашууга тийиш. Биедин жекече ишенимибизде бул жумуштар ыраат-туулук менен жургузулгвн 4 этапты камтышы зарыл. Мисалы, I этад. "Нанас" эпосун vßpöHvvre киришуу" деп аталш, бул сабакта' чыгзрма-га стихиядуу кыэыгуучу ан-сезимдуу денгээлге чейин квтеруугв кэвул бблуп, анын маани-мазмунун манасчылар жвнундвгу. ангеш~субквтты жана ивформативдуу мунеэдегу маалыматтар туэду. Квдему жана кор-

кемдугу жагьшан дуйнеде тендешсиз эпосубувду кылывдарды карытып ушул абалга жеткирген эл арасынак чшскан манасчылар жэнундегуан-геме бул кееиптин еэгэчелугун аныктоо, башка еяэрлврдвн айырмала-нып турган сырларын ачуу, алардын чыгармачыл внерканаеына окуучу-ларды "жетелеп кийируу" максатьи кездвду. Ал зми эпосту окутуунун мазмунунболсо "Ыанастын тервлушу жана бала чаты", "Кцргыздардын Алтайдан Ала-Тоого келиши", "Алманбет баатырдын авгемеси", "Манас баатырдын Канькейге уйденушу", "Квкетэйдын аш", "Чон казах", "Сонку окуялар" сыяктуу ири окуяларды суроттогон эпиэоддор тузду. Изилдоодо чыгармада чагылдырылган доор азыркы учурдан квскин айыр-ыаланарын, анын тшшнин окуучулар учта татаалдыгьш зеке алуу менен эпостун мазмунунун озок окуяларын оэдоштуруудо ишмврйт окуу-га кенири орун беридди. Дуодштун бул зтабында комменгарийдуу окуу-нун мазмунуна карай дингвистикалнк, тарышй, социаадык-турмуштук, идеядык-стилдик, сабактагы ордуна карай аддын' адуучу, копггоп «vpvv4v, жалпшюочу сыяктуу Tvpjrapv колдонулду. Будар текст менен иштоонун корком окуу, чыгарманын ивамунун аягемелоо, эвристикадык ангеме, создук иштери, корсотмо кураддарды жана дексикальк кара-жаттарды колд'онуу, окуучулардан оз алдинча окуусу сыактуу xvpjnpv менен айкадышга жургуэулду, * .

Баатырдык эпосту уйронуунун III зтабы - чыгарманы Талдоо. Ада-биятты окутуунун методикасында талдоонун "автордун артынан",' .об-■ раз дар боюнчажана проблемалнк-тематикалык деген Tvpaopv колдону-луп журот. Еиа "Манас" эпосун таддоодо бир аз озгортw менен алар-. дын экинчи tvpvh тандап аддык. Анткени аналиэдин бул Tvpv учидтик-тин эстетикалык табиятына, озгочолугуно ары ыдайьк, ары топ келет. Себеби эпостун башкы каарманы Манас борбордук ор^нду аэлейт да, чыгарманын сюжети, композициясы, стили, корком соз каражаттары, башка каармандардын образ дары анын зпикалык таржымалын чагыддыруу-га багыттадган. Ошондуктан биздин негизги талдообуз борбордук каар-ьандардын муновуно жана гагдырына арналат. Бирок башкы каарман Манаетын образык талдоо бул'.анын айлана-фонундагы, аны менен тыгыз байланыштагы кейипкерлердин образдарын да талдоо дерендикке жатат. Анализдин мындай жол-ыкмасын тандап адууда, биринчиден, чыгарманын зстетикалык табияты; экинчиден, IX класстын окуучударыньи адабий бшшм денгзэди, зстетикалык даярдыгы, коркой доодотторду кабьш адуусу зенеалынды. Учунчудон, эпосту талдоо жумуштарын анын образ дар системасынан баштоо жакшы натыйжа берерин алдынкы тажрыйба,

- 12 -

эксперимэнхаддык иштер да кэргезду. у

Манастын образы анын кыймыл-аракетинде, кыдык-жоруктарында, • чыгарманын башка каармандары менен еа ара мамилесинде улам ачыдып, толукталда журуп одтурат. Ошондуктан ар бир эпизоддон кийин анын образынын ткгил же бул белгиеине, касиет-сапатына, тагдырынын бел-гилуч бир зтабына, башка каарыандар менен байланыш мамилесине навар салуу орундуу. Себеби эпостун езу ар бир эпизод аркыдуу образ-дын тигил ле бул кыры ачылш журуп олтурганга ьшайыкталып жазьш-гак. Анализдин бул «оду ар бир эпизоддон кийин акырындап борбордук каарман менен тыгыз байданыщгагы башка кейипкерлердин бейне-образ-дарын талдаганга мумкундук бергени менен да натыйжалуу.

Ошеятяп, эизсту талдоо чыгарманын образдар системасын, таетал айтканда, адегендэ борбордук-каарманды, аяан анын калган образдар менен байланыш-мамилесин' анадиздввдон башталат: Чыгарманы уйрену\'йуя экинчи этабында тигил же бул маанилуу эпизодду ез-двштурууге взгвчв кэнул бурулат. Дал ушул учурда учунчу этапка -эпосту талдоого да .даярдьк кврулвт. Чыгарманын жанры менен шарг-ташкан каармандардын дерлик Сардыгына тиешелуу жалпы жакгары ачы-лет. Бирок бул жерде ар бир каарман мекече мунез езгвчедуктер менен шскоттолгондугун да унутпоо керек. .: Аларды кенулгв алуу ар бир -кейипкерди ар башка мунездееге багыт берип, окуучулардын аларды адекваттуу кабьш алуусуна шарт тузеру, натыйжада талдоо эффект тивдуу болорун эксперимент керсетт уу. Бул айтылганды ырастоо учун изилдееде Адманбет менен Кошойдун образдары анализденген сабактар-дьн типтери,берилген.

Кыргыа адабиятында езгече орун ээлеген "Манасты" уйрвнуу сабак процесск иене? гана чектелсе жетишкз болоор эле. Класстак жана Мбкхвазвк тыщкаркы яумуштар сабакта жургузулгвн иштерди табигый пан» тодагагайда гаш чыгарманьи керкемдук нарк куну, дуйчр йЯиЯттущюы оЩ. 3^|§щ53эк ачыяат. Реепубликаны кепчулук мвктептеринде бул батьича ^ещм^ы окуучулардын ез алдынча окуу-су,- эпос боюнча адабий кечелер, ^ряугушуулар, таймаштар жана кон-ференциялар андуу турдвру гана колдонулуа журйт. Ошондуктан биз будардан башка да "Манас" эпосунун иекусствонун баша турлеруне тийгиэген таасир'ине жана алардын ез ара карш«-катнашына негиздел- ' ген класстан жана мектептен тышаркы иштердин: эпос боюнча спек-таклдерди жана илимий-популярдуу кинотаейаларды керуу, жана талку-лоо, скульптуралык- архитектуралык комплекске жрна квркем енер му-

-> 13 -

зейине экскурсия, чыгарманьга негивинде тартылган сурэттврду керуу жана тадкуулоо, тематикалык ангемедер вндуу турдерун вткердук хана алардын натыйжалуулугуна ынандык.' Диссертацияда "Ыанас" жана кыр-гыз театры", "Кыргьв сурет внеруне "Манастын" таасири" деген тема-ларда еткерулген маектердин материаддары берилди жана Т. Сатылганов атындагы Иыргыз мамлекеттик филармониясынын алдындагы "Манас" скульптуралык-архитектуралык комплекскне жургузулген экскурсия жу-муштары женунде сез болду.

Экелервенттин шйыгаыгы. Педагогикзлык эксперимент 1983-1993-жылдары уч этапта жургузулген, аныа .биринчи этабывда {1983-1986-жылдар) аныктоо'чу (констатирующий), андан кийинки экинчи этап уйретуучу (1987-1989-жылдар) енуттв Солуп, алардын ар•биринде изденуучу ез алдынча ар кандай мунездегу, иаани-магмундагы макеат-тарды кош, алар толугу менен жузеге ашты. Айрыкча изилдеенун акыркы учунчу атабында (. текшеруу экспериментиндё, 1990-1993-жылдар) "Манас" эпосун уйрвнуунун автор сунуш кылган методикалык системасынын натыйжалуулугув текшеруу ищтери жургузулду. ■ Экспери-менталдык' жана контролдук класстардын окуучударьша атайы даярдал-ган суроолор жана тапшырмадар берилди. Берилген тапшрманы тек-' шеруунун жыйынтыгы тешниу таблицада чвгыддырылды:

: 1 Окуучулардын ! Еаалары ' _ '

Мектеби! Классы ■ » саны 1- ! "5,г - ! Г4Г . •■... "3"

N 39 1 Эксперименталдык ! 12 . 1 14 6

1Контролдук 1 6 1 9 16

К 68 1 Эксперименталдык 30 ! 9' 1 15 6

: : Я&нгроддук 29 1 3 ! 10 16

Дархан 1 Эксперименталдык 35 . 1 14 1 14 7

мектеби! Контролдук ! 5- 10 1 18

Саруу 1Эксперименталдык ! 13 { 8

орто 1; .1 1 1

мектеби! Контролдук : 32 4 11 •! 17

Бардыгы! Эксперименталдык 131 ! 48 56 : 27

¡ Контролдук 124 } 17 1 40 ! 67

- 14 - •

Эксперименталдык класстардын окуучулары эпостуи заек окуялары еуреттелген зпиаоддордун сюжетин жакшы биле тургандыктарын кврсетту, башкы жана эпизоддук каармандарды уодук мунэздведе баа-тррдык образдардын спедификальк мунез езгечелуктерун. аныкташты. Чыгармадан алынган узундудердвн керкем сез каражаттарын (эпитет, салыштыруу, гипербола) оной зле таап жатыщты. Ошондой эле экспери-ментке тартылган окуучулардан жазуу жумуштары алынды. Темендегу таблицада Бишкек шаарындагы N 68 мектегйин эки классынын окуучула-рыкыя сочинениелеринин жьйьштыгын бермекпиз.

Кдасстар

Эксперименталдык, Контролдук

Окуучулардын саны

30 29

Ваадар, алардын процвнттик катыш

"б"

8/ 25,7 % 2/ 7,2 %

"4"

16/ 53,2 % .10/ 34,5 %

"3"

6/ 20,1 7. 17/ 56,3 7.

Та? лицадай. керунто тургандай эксперименталдык кдасстардын окуучулары контролдук класстарга . Караганда жакшы ' жыйынтыгегарды кврсетту. Алардын жазуу иаггери теманы толук ачып бере алгандыгы, келтирген ьщсалдарынын жуйвелуудугу, ойлорунун ырааацгуулугу,, тили-нин керкем-дугуадуулугу менен айырмаланды. Кыскасы, еткерулгвн пе-дагогнкалык зкеперименттин жыйынтыгы удуу баатырдык эпос бошча биз иштеп чыккан окутуунун методикалык системасынын натыйжалуулу-гун ырастайт. А

Иэилденип жаткан теыага байланыпггуу бардьк адабияттарды ана- : диздее, эпоетун ар кайсы мезгющерде окуу пландары менен програм-малайца, скуу китептери менен'окуулуктарда кандайча жайгааггырыа-гааын, алардын оои-кыйыштарын кенири идиктае, мектв'п практикасын-, даты алдынкы тажрыйбалар менен езубуздун уч этапта ар кандай внуттв' вткврулгвн эксперименталдык иштердин вдтыйжаларьи жыйынтык-тэп-жалпылоо темвнкудей кыскача корухунду жаооого нвгиз Серди:

1. "Мана*" училткгиннн знцккдопедиялуулугу, жогорку квр-кемдукгэгу поэтикалык нарк-насили, баа-куку, дуйнв тааньггуучу, би-лим жана тарбия беруучу бай маани-мазмуну, кыргыз мегсгептеринин окуу-тарбия процессинде эзлеген ордунун зор мааниге эз экенш

.''■■■ - 15 * ыраетады. ,

2. Яыгарманы окуп-уйренууде манасчылар, жомоктун кеп вариант-туулугу, ар бир варианттын канча саптан турганы, аны жыйноочулар менен изилдеечулвр жана башка ушул сыяктуу жугумсуэ куртак цифра-ларды санап, адам аттарын аТай беруугв Караганда, укмуштуу эпос, улуу "Манастын" езек окуяларык белуп' алш, анын идеялык маамунуна, образ системасына, керкемдук нарк-насилине кенул бедуунун эарьшды-гы менен натыйжалуулугун чыгармачыл мугалимдердин алдынкы :*ажрый-балары менен эксперименталдык шатер кашкайта кврсетту.

3. Чыгарманы.комментарийлуу окуу - текст менен иш жургузуунун бирден-бир натыйжацуу жолу. Щумуштун бул туру чыгармада сурвттел-ген доордун взгечвлуктврун билуугв, экинчиден, эпостук тилинин та-таалдыгын зеке' алуу аркылуу чыгарманын сюжети менен кврквм сеэ ка-ражаттарын бирдикте кароого жана бул маанилуу маселе-проблемаларды окуучулардын бат тушунуп, терен вздештуруусуне шарт тузвт.

4. Бирок комментарийлуу окуу чыгарманын мазмунун ездешгуруунун керкем окуу, ангемелеену» турлеру, эвристикалык ангеме, сездук жу-муштары, керсетме куралдарды жана техничалык каражаттарды колдонуу сыяктуу ар кандай ыкмалары менен айкалштырылганда гана ез макса-тына метет. "Манастьш" текстй боюнча иогееда бул «умуштардын бар-дык турлеру пайдаланыдууга тийиш.

5. Баатырдык эяоету анализдее:

- эпикалык каармандын образыныв жашыданып берилиши, кеп кат-мардуулугу, жоокердик еапаттын аныктоочу, негизги мааниге ээ болу-шу. башкы он каармандарынын идеалдаштырнлкшы, кааршндйрдын ов жана терс болуп кескин жиктедиши ендуу чыгарманын жанрдьк специфи-касы менен шартташкак взгвчелуктврду; '

, - патриоттук идеянын юмокго негизги мааииге эгедерлиги;;

- баатырдык эпоето троптун-. салыштыруу, эпитет. гипербола жана литота сыяктуу кврквм евз каражаттарынынжыиг^гы, мунун эпостун эстетикадык табиятына мунвздуулугу эске алынганда гана натыйжалуу болот. - , '.

6. "Манас" .эпосу кыргью"искусствосувун турлеруне жана жгшрла-рына кубаттуутаасирин тийгизди. 4{узыка, театр, кино, живопись жана архитектуралык чыгармаларда эпос ез ордун талты. Зулардын баары сабак процессинде, класстан жана мектептен тышкаркы «впгерде еэ орду менен колдонулушу кажет.

7. ". . . С&з эстуруу, мектептен яавакласстан тдакаргатквтер

адабият бошнча вткврудуучу бутундей жумуштун комплексин гармония-дуу айкалщптырып, авав ад иштерди турмушка ашырганда гана адабият' сабагы, керкем делеттэрду талдоо чыныгы вэ максатына жетерия" С В. Алымов) унутпоо абзел:

- эпостун эбегейсиз чондугу, окуялардын зордугу, энциклопедия-лык арымы, аадагы мунэз, тагдырлардын татаалдыгы с абак процессинде, класстан жана мектептен тышкаркы иштерде улам терендетилип журуп олтурулат;

- айрыкча сочинениелер , - окуучунун жомок бошча билим тущунугун, кабылдоосун текшеруучу бирден-бир негизги каражат. Бирок "Манаска" байланыпггуу еткорулуучу свз естуруу жумупггарыньш тур-туркумдеру мындан адда канча кенири жана ар башка болууга ти-йиш. "Манас" боюнча сез естуруу жумупггарыньш: оозеки ангемелев, бардык тематикадагы изложение, сочинениелер сыяктуу турлврун да жургузуугэ•ылайыктуу.

8. Эпостун сшетийин негиаинде жазыдган драмаларды, улуу манас чы, Сачкбай караваев жвнундвгу шшмий-популярдуу фильмдерди, чы-. тарманын мотивинде тартылган суреттврду керуу жана талкулоо, "Манас" зрхитектуралык-скульптурадык ансамблине экскурсия сыяктуу жумуштарокуучударды иооздук дуйнвсунэ жакындатып, эететикалык таби-тин встурат,"Ьйнас" боюнча алган билим-тУшунукт&рун терендетет.

9. Скуучудардыв эпостун сюмзтин кенири, черен ездеиггуруусун, текст меаен иштэану жакшыртуу максатывда адабий-теориялык, илимий-методикалык денгээли жогору комментарийленген, эететикалык жа-гынан таасирдуу иллюстрациялар менен жабдылган, мектеп балдаршшн окурмаядык активдуулугун арттырып, туйшлтуп-толгонуута мажбурла-ган суроо-ташшрмалар мененкоштолгон, акы^ында адабияттын мектеп курсунун талабын эске алган "Шнастын" езунче вариантын бастырш чыгаруу зарыл.

дассшАЦиявш НЕГИЗГИ МАЗМУНУ ТвШНКУ ЭМГЕКТЕРДЕ ЖАРЬШАНГАЙ-

• 1. Хакып. • "Манас" энциклопедия«*. I китеп. -Бишкек,- 1995. 199-г00-б.

, 2. "Антология педагогической мысли Киргизской ССР" ("Ныргыз ССРикин педагогикалык ойлорунун антологиясы"). "Манас" энциклопе-дияса I китеп. Бишкек, 1995. 93-6.

3. "Шяас" эпосу окуу куралдарында. "Манас" эвциклопедиясы. II кигеп. Бишкек, 1995. 93-95-6.

4. Эвдкк педагогика "Манас" эпосунда "Шнас" энциклопедияеы. II кигеп. Бишкек, 1995. 364-365-6.

5. IX клаеета маиасчыаар 'женунде ангеме втуунун шшалары. /73л агартуу. -1990. N 9. -17-19-6.

6. "Шнасты" окутууда свэдук вдтерин жургузуу. // Эл агартуу. -1991. -Ы 2. -13-15-6.

7. Фольклор боюнча аягачкы окуу китебк. //Профессор Еасым Ты-ныстан уулунун 90 жыддас маарзкесине арналган республиками иля-мий-теориялык конференциясында жасалган докладдар менен баяндама-лардын тезистери. I болук. Бишкек, 1994. -94-35-6. .

Л8. Элдик .педагогика "Манас" эпосунда педагогика зша

мугадомдерди даярдоонун проблемалары. (Респубдакалык илимий-методи-калак ионференцияньи докладдары .таяа тееистери)-Бишкек, 1993. -83-б.

9. "Шнас" эпосун'мекрепте окутуу Старых« жана кедечеги). /7"Ш-нас" апосун орто мектептерде жана жргорку окуу жайларьшда окутуу-нун актуалдуу идимий-ыетодикадык, педагогикадкк шеелвлери (Республнкалык илший кенферекциявьи докладдары жана тезистери). -Бишкек, 1994. • -40-41-6.

10. "Манас" эпосунун обрагдарынын сурегтелуш евгечвдуктеру '/"Шнас" эпосу жана дуйне элдериНин эпикалык мурасы. ("Манас" эпосунун 1000 жылдыгда майрамдоого карата еткерулгая 9л аралык

. симпоэиувдун теаистери) . -Бишкек, '1995. -99-101-б. ' .

11. Семетейдин Таласка кайтып келиши. Диафильм.. -Кыргыэфильм.

■ '1991.

- 18 г АННОТАЦИЯ

ва автореферат кандидатской диссертации Саашевой Д. Т.

"Штодика изучения эпоса "Манас" в школе.

Работа представляет собой исследование, посвященное.актуальной проблеме в методике преподавания литературы - обучения героическому эпосу в школе.

Б диссертации разработаны научно* методические основы изучения эпоса в системе уроков, внеклассных работ. .Содержание, этапы,- формы работы, система занятий, - применяемые методы . и приемы,. виды внеклассных и внепколъньа работ отобраны с учетом специфики героического эпоса, его плодотворного влияния на другие виды кыргызского искусства и особенностей восприятия учащимися данного жанра фольклора

Разработанная научно-методическая система по изучению эпоса "Манас" теоретически обоснована, ее эффективность экспериментально проверена. Материалы исследования апробированы на республиканских научно-практических конференциях. По результатам исследования опубликованы четыре тезиса, десять научно-методических статей.

«

A N N O T A T 1 O N*

on the candidate dissertation written by Saalieva D. X/ "Methods of "Manse" epos study at school".

The research is devoted to one of actual problems in methods of Literature study, i.e. Geroic epos study at school.

Scientifio-methodioal basis of epos study at the lesson system and in the out-of elass work are worked out in the thesis.

Taking into consideration the specific peculiarities of the Geroic epos, its influence on other kinds of Kyrghys art and the children perception peculiarities of the folk-lore genre, we established the content, the stages of classes, the methods of the epos teaching and out-of-olass work.

The worked out scientific-methodical system of "tenas" epos study was theoretically established, its efficiency was exsperimented.

The research materials were officially approved at the scientific conferences.

So 4 thesis and 10 articles were published as a result of the research. ■.'■..■. ■■