автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Научно — методические основы изучения драм, написанных на основе сюжетов устных народных произведений

Автореферат диссертации по теме "Научно — методические основы изучения драм, написанных на основе сюжетов устных народных произведений"

кьн^ыз республикасынын билим, илим жана маданият ОД министрлиги

^ /Дкыргыз билим беруу институту

""'и С-1

Кол жазма укугунда

Уразова Жамийла Таштемировна

ЭЛДИК ООЗЕКИ ЧЫГАРМАЛАРДЫН СЮЖЕТТЕРИНИН НЕГИЗИНДЕ ЖАЗЫЛГАН ДРАМАЛАРДЫ ОКУТУУНУН ИЛИМИЙ-МЕТОДИКАЛЫК НЕГИЗДЕРИ

13.00.02. - окутуунун теориясы жана методикасы (кыргьп адабияты)

Педагогика илимдерипин кандидаты деген окумуштуулук даражаны издешга алуу жазнлгап диссертациштн

АВТОРЕФЕРАТЫ

БИШКЕК - 2000

Диссертациялык иш Ош мамлекетшк университетипин кыргаз тилип жита адабиятын окутуунун методикасы кафедрасыпда апсарылды.

Илимин жетекчилер: - педагогика илимдсришш

доктору, профессор АЛЫМОВ Б

-педагогика илимдеринии доктору, профессор ИШЕКЕЕВ Н.

Офицналдуу оппонепттер: -филология илимдеринии

доктору, профессор АКМАТАЛИЕВ АА -педагогика нлимдершшн

кандидаты ТУРДУГУЛОВ А

Ишти сыноочу мекеме: - Жалал-Абад мамлекетшк университет.

Диссертация 2000-жьглдын 12-майывда саат 1б-00да Кыргыз бллим беруу ииститутупун алдындагы (биргелещип уюштуруучулары: КМУУ жапа И.Арабаев атындаш КМПУ) педагогика илимдсришш доктору (кандидаты) деген окумуштуулук даражаны ыйгаруу боюнча Д.13.00.100. биргелешкеы диссертациялык кедештин копгмо жыиыишща корголог.

Кыргыз билим беруу инспиугунун дареги: 720000, Бишкек, Эркиидик пр. 25.

Диссертациялык иш менеи Кыргыз билим беруу инстшугупуп ишший китепканасынан таанышууга болот.

Автореферат 2000-жылдын 6-апрелинде таратылды.

Биргелешкеп диссертациялык кецсштип

илимдеришл кандидаты, у.и.к.:

окумуштуу катчысы, педагогика

ИБРАЕВА Н.И.

Изилдво жвнундв жалпы маалымат. . .

Изилдовнун акту ал дуу лугу. Драмалык чыгармалар жаштарга бйлим, тарбия беруудо зор таасирлерге эгедер. Массалык маалымат кучен, телевидение менен кипопун арааны журуп, квруучулердун театрга болгоп кызыгуусу салкындап бара жаткан учурда адабий да, театрдык д<! билими, эстетикалык даярдыгы, керком табити бар маданияттуу коруучуну тарбиялоо — бугунку мектептип актуалдуу маселелеринин бири. V '

Драма жанрыпын табияты, синтетикалык мунезу аны окутуп — уйротуунуп татаалдыгын шарттайт. Бул татаалдык окуучулардын ой жугуртуулоруиун оригипалдуулугуи, чыгармачылык мумкунчулуктерунуп ез алдынчалыгын активдештирууну езгвче талап кылат. Драмапын табиятын терен тушунуу окуучута адептуулуктун мектеби болгон театрдык искусствону жогорку деегээлде кабыл алууга, эц алды менеп драмалы окуп, магшзыпа жетууго мумкундук берет. Азыркы кунде жаштар учуй ета популярдуу кино менеп телевидение жепуидогу тушуиукторун байытып, окуучулардын керком табиттерииин, коруучулук билгичтиктеринии есушуно шарт туз ет. Ошондуктан адабият боюнча окуу программасыпда драмалык чыгармаларга орун берилген.

Драманы окутуу маселесинин терен тарыхый тамыры бар. Бул маселе орус адабиятын окутуу методикасында А. И. Захарова, Т. С. Зепалова, . Н.О.Корст, Н. И. Кудрящев, М. А. Снежневская, Т. В. Чирковская, турк тилдуу эддерде Ж.Ахмедов, Ш.Микаилов (азербайжаи), АЗупнунов (озбек), ал.эми кыргыз адабиятын окутуунун методпкасында К. Иманалиев, Б. 'Алымов, С.Т.Батакановалар тарабынаи иштелген. ' I

Элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылган драмаларды окутуунун бвтенчолуктору, элдик сюжеттин драмалык сюжетке , айландырылышы, материалдарды нлапдаштыруу, сабактын формалары, I чыгарманы талдоонун жалны принциптери айрым эмгектерде1 устуртон каралгап.

Эпостук материалдардын негизинде жазылган драмалардын кыргыз адабият таануу илиминде жанрдык—стилдик, идеялык—коркемдук, тилдик — стилистикалык жактан толук изилдене электигин да кврууго болот. Бул оцутто АКалчаеванын кандидаттык изилдоосу 2 алгачкы саамалык гана.

Кыргыз драматургиясын окутуу боюнча С.Т.Батакапова тарабцнан корголгои бцрден — бир кандидаттык диссертацияда3 ■ элдик сюжеттин мотивипде жазылган драмалардан «Курмапбек» драмасын окутууда образдар

1 Иманалиев К. Кыргыз адабиятын окутуунун методикасы - Фрунзе: Мектеп, 1976, 100-101,165-1706.; Кыргыз адабиятын окутуунун орчундуу маселелери - Фрунзе: Мектеп, 1984, 84-92-6.; Алымов Б. Кыргыз совет адабиятын окутуунун методикасы.- Фрунзе; Мектен, 1981,203-213 -б.; Биздиц адабиятты 7-класстл окутуу. - Фрунзе: Мектеп, 1983, 161-172-6.; Кыргыз совет адабиятын 8-класста окутуу.-Бишкек: Мектеп, 1991, 110-120, 135-155-6. ,,

'Калчаева А. Эпостук мотивдердин кыргыз драматургиясында идеялык -керквм иштелиш маселелери Канд. дисс. авторефераты. -Бишкек: 1993, -17 6.

3 Батаканова С. Т. Совершенствование методики изучения драматических произведений кыргызских писателей в 1Х-Х классах общеобразовательных школ республики. Автореферат на соиск. уч. ст. канд.пед. наук. -Баку. -17 С.

системасын талдоонун ыкмалары предмет аралык байланышта негизделген. Бул изилдеодо кыргыз жазуучулары1шн драмаларын (А. Токомбаев «влбестун урвну», Ж. Турусбековдун «Ажал ордуна», Ж. Бокембаевдин «Алтын кыз», К. Маликовдун «Бийик жерде») окутуу1гу еркундотуунун жолдору, оптималдаштыруунун ык, амалдары илимий — методикалык жакгап иликтеиген. Ал иш кыргыз адабиятын окутуу методикасы илимииде драманы окутуу маселесине арналгап биринчи изилдое болгопдугу жана диссертациянын негизиыде жарык корген методикалык колдонмолорунун практика жузупдо адабият мугалимдерипе, студенттерге жардам бергепдиги мепен баалуу.

Оп жыл ичинде коом езгерду, ara байланыштуу билим беруу, тарбиялоо маселесине башкача кез караш калыптапа баштады. Кенеш доорунда «саясатташтырылган» чыгармаларды унротууде анын коркемдук сапаты эске алынбай же экинчи плапда калып окутулун келсе, жаны программа уйренуу учуй коркем чыгарманы аяьш коркомдук касиетине, насилине, идеялык асыл наркыыа карай тандоо принцибин тутуиду. Ошеитип, жацы программага «бИбестуи урвну», «Бийик жерде», «Алтын кыз» драмалары кирбей калды. Алардын ордуна элдик сюжеттин негизинде жазылгап «Мапастын уулу Семетей», «Ак боз ат» драмалары кошулду. Ошондуктан орто мектептердин VII жана IX классатарыиын окуу программасыпдагы эпостук драмалардын алган ордун, ролун, аларды тандап жайгаштыруунуи принциптерин, драмалык чыгармаларды еспурумдордун кабыл алуу, тунгунуу, алардын спектаклдерин каре билуу жондвмдуулуктерунуы психологиялык — педагогикалык негиздерип, бул драмаларды окутуунун взунв тиешелуу езгочолукторун, ara жараша оитималдуу методдорду, сабактын формаларын, окутуунун каражаттарын илимий — методикалык нланда изилдеи, бир системага салуу зарылчылыгы кун тартибине коюлуп отурат. Анткени программага кирген 8 драманын тении (4), аларга болунгои убакыттын (36) тецинен кебун (20) тузуп турган элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринии негизинде жазылган «Манастын уулу Семетей», «Курманбек», «Жаныл», «Ак боз ат» драмаларынын «Атанын тагдыры», «Торт адам», «Абийир кечирбейт», «Ажал ордуна» драмаларынап табияты боюнча да, уйренулушу боюнча да езгочвлугу, айырмачылыгы бардыгыпа байланыштуу аларды окутууиу озуичо кароо мыйзам ченемдуу.

Демек, элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринии негизинде жазылган драмаларды уй|юнуу маселесин теориялык— практикалык жактаи чечуунун зарылдыгы, анын илимий — методикалык жактан толук иштелбегеидиги, корком адабиятты "...идеологиялык, саясий догмалардан, соцреализмдин официалдуу категорияларынан оолак"1 окутууга болгоп турмуш талабынын осушу изилденип жаткан теманьш актуалдуулугун шарттады.

Изилдовпун объектиси - VII жана IX класстарда элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылгап драмаларды окутуу продесси жана проблемалары.

Изилдеенун предмети — эпостук мотивдердин негизинде жазылган драмаларды окутуунун формалары, методдору жана каражаттары.

1 Кыргыз адабиятынын прсираммасы. Бишкек!. Мектеп. , 1993.

Изилдевнуп максаты — адабиятты окутуунун жалпы максатыиа, талантарына ылайык элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринип пегизпнде жазылган драмаларды уйренуунун илимий жактан негизделген жана эксперимент аркылуу текшерилгеп системасын иштеп чыгуу.

Изилдевнуп илимий божомолу (гипотезасы). Эгерде:

-драманы уйронуудо керкем чыгармаларды окутуунуп адабий — методикалык ;негиздери, этаптык чен—елчвмдору, окуучулардын психологиялык— курактык озгечэлуктеру эске алынып, эпостук драмалардын тексти менен иштво туура уюштурулса;

— талдоо процессинде драмалардын элдик баатырдык эностордун сюжеттеринип негизинде жазылгандыгы жана аттары уйкаш эпостук варианттары менен бардык аспектте: образдык, ндеялык— тематикалык, сюжеттик— композициялык, жаирдык— стилдик жактан салыштыруу аркылуу драмалык тектин мыйзамдарын таасын байкатуу м ум кун ч улукто р у тузулсе;

— жанрдын табиятьша ылайык сабактып формалары: сахна— сабак, сабак—диспут, сабак—талдоо, сабак — адгеме — сукбат, сабак — семинар натыйжалуу колдонулса;

— драмалык жанрдын эки жактуу синтетикалык мунезу эске алынып, класстан тышкары кврктуу окуу, драмальж кружоктун иши, театрга баруу, сабакты кинолошгуруу маселелери туура пландаштырылып, ишке ашырылса ;

— элдик оозеки чыгармалардып сюжетипин негизинде жазылган драмаларды вздештуруу процессии терендетуугв, активдештирууто ылайыктуу методдор, ыкмалар вариацияланьш, айкалыштырыла пайдаланылса, окутуу натыйжалуу болор эле.

Изилдоенун максатына жана илимий божомолуна ылайык томопдегудой милАеттерди чечуугэ туу])а келди:

1. Мектептерде элдик оозеки чыгармалардын сюжеттерипин негизипде жазылган драмаларды уйронуунун чыныгы абалын аныктоо:

а), темага байланьшггуу окуу программаларына, окуу китептерине, окуу хрестоматняларыпа, илимий — усулдук адабияттарга анализ жургузуу;

б), окуучулардын элдик оозеки чыгармалардып сюжеттерипин негиизинде жазылган драмалар боюнча билим денгээлдерин, машыгууларып, билгичтиктерин аныктоо.

2. Элдик сюжеттердин негизинде жазылган драмаларды уйренуунун озгочелукторун ачуу:

а), фольклордук—баатырдык драмаларды эпостук варианттары менен салыштыра талдоонун мумкунчулукторуп аныктоо жапа алардын капчалык денгээлде драмалык жанрдын талабына ылайык иштелгендигин окуучуларга жеткируу;

б). эпостук мотивдердин негизинде драмалык сюжет, композиция, корком мупоз жана курч конфликт тузуудогу драматургдун чеберчилигин окуучуларга байкатуу, билдируу.

3. Окуучулардын адабий — театрдык билимдерин, алардын психологиялык—курактык мумкупчулукторун жана элдик оозеки чыгармалардып сюжеттерипин негизинде жазылган драмалардын керкем — эстетикалык, жанрдык—стилдик озгечолукторун эске алуу менен аларды

окутуунун онтималдуу ü) методдорун, ыкмаларын, б) сабактын формаларып, в) окутуу каражаттарын таидап алуу.

4. Тандалып алынган методикалык системаны эксперименттик тажрыйба жолу менеи текшеруу жана ондурушко сунуштоо.

5. Элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин иегизииде жазылгап драмаларга баа беруу менен окуучулардын дуйно таанымдарынын, патриоттук сезимдериниц, турмуштук позицияларыньш калыптшшшына еболге тузуу.

Изилдовнун методологиялык негизин диалектиканын таанып бнлуу теориясыиын нсгизги жоболору, мектеп, билим, тарбия беруу жонундогу документтер, программалар, педагогикалык —дидактшсалык, курактык — психологиялык, адабий — теориялык, плимий — методикалык жана искусство эмгектери уюштурду.

Алдыга коюлгаи милдеттерди чечуу учун жана илимий божомолдуи тууралыгын текшеруу учун темендегудей методдор пайдаланылды:

— темага байланыштуу окуу программаларьш, окуу' китептерин, хрестоматияларын анализдео;

— драмалык жанрды окутууга арналган методикалык адабияттардын бвлумдерун, бутундвй эмгек, колдонмолорду, театрдык мемуарларды иликтев;

— адабият мугалимдеринин калеидардык пландарын, жеке сабактарынын план — иштелмелерин талдоо;

— мектептин, областтык мугалимдердин билнмии вркундетуу 1шститутунун кыргыз тили жапа адабияты кабинетишщ иш иланын, документтерин уйреиуу;

— VII, IX класстын окуучулары, мугалимдери менен жеке, тайпалык ангемелешуу, аыкеталар алуу, суроолорго жооп алуу;

— дилбаяидарды (сочпнениелерди) талдоо;

— иштелип чыккан методикалык системанын натыйжалуулутун эксперимснттик жол менен аныктоо.

— материалды статистикалык жактан жабдуу.

Изилдеодв диссертанттын мектептеги, даярдоо болумундогу, кыргыз филологиясы факулйтетиндеги 33 жылдык окутуучулук иш тажрыйбасы да чагылды.

Изилдоенун илимий жанылыгы

1.Кыргыз адабиятын окутуунун методикасьшда окуу программасыпа кирген элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылгап драмалар («Манастын уулу Семетей», «Курманбек», «Жаныл») адабий — методикалык, психологиялык—педагогикалык жактан биринчи жолу изилденип, тыяцактар чыгарылды.

2. Окуучулардыы дуйнв таапымдарып, патриоттук сезимдернн, турмуштук бекем позицияларын калыптаядырууда элдик сюжеттин негизинде жазылган драмаларды эиостук вариаиттары ( «Семетей», «Курманбек», «Жацыл Мырза») менен салыштырып окутуунун формалары, методдору, ьпшалары, каражаттары негизделип, ондурушко сунушталды.

3. Д{)амалык чыгармаларды окутууга карата биринчи жолу окутуунун жаны методунун («сынчыл ой жугуртууну онуктуруу учун окуу жана жазуу») негизинде сабактын улгусу жана драмалык кепти корквм окуунун мкмалары («Манастын уулу Семетей» драмасыпын мисалында) иштелди..

4. Элдик оозеки чыгармалардын мотивинде жазылган драмаларды уйренуу боюнча окуу—методикалык комплекс тузулду: а) фольклордук мотивдердин негизинде жазылган драмаларды окутуу боюнча атайьш курстун жумушчу программасы б) окуу—методикалык колдонмо («Манастын уулу Семетей» драмасын окутуу») в) дидактикалык материалдар, г) иллюстративдик керсетмэ куралдар (таблицалар, схемалар, суреттор), д) техникалык каражаттар (магнито — видео жазуулар, видео тартуулар).

Изилдеенун теориялык мааниси элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылган драмалардын езгечелукторуне ылайык аларды окутуунун илимий —методикалык негиздеринин иштелип чыгылгандыгьшда. Бул драмалык чыгармаларды окутуу проблемасы боюнча изилдеелер учун теориялык база болуп, багыт бере алат.

Изилдоеиун практикалык маанисин томендегулор аныктайт:

— мектеп практикасында изилдеенун натыйжаларынын ар кандай драмалык чыгармаларды окутууга карата колдонууга ынгайлуулугу;

— изилдоодогу иликтеонун тыянактарынын, супуштарьшын, окуу программасыныи, окуу китептеринин мазмундарын вркундетуу учуп пайдалануута ылайыктуулугу;

— изилдевпун материалдарынын жогорку окуу жайларынын филология факультеттеринде адабиятты окутуунун методикасы боюнча спецкурс учун, адистикти жогорулатуу курстарында окулуучу лекция учун база боло аларлыгы;

— иштелип чыккан форма, метод, ыкмаларды кврквм материалдардын эстетикалык парк— насилине жараша вариациялап колдонуу мектеп окуучуларынын адабий —театрдык билимдерин, табиттерин естуруп, аларды постановкаларды, теле — кино — радио спектаклдерди адеквативдуу кабыл алууга даярдай ала тургандыгы.

Улуттук оозеки адабияттын мыкты улгулеру болгон баатырдык эпостордун сюжеттеринш негизинде жазылган драмаларды окутуу боюнча автордун илимий — методикалык сунуштарынын, изилдеенун жыйынтыктарынып ынанымдуулутун Ош шаарынын, Алай, Ноокат, Сузак райондорунун мектептеринин муталимдеринин жана студенттердин еткергея сабактары далилдеп келатат. Ушунун озу иштип илимий жактан тууралыгын жана негиздуулугун бекемдейг.

Ииггин апробадияланышы. Диссертациянын негизги жоболору республикалар аралык илимий —теориялык, илимий — практикалык конференцияларда баяндальш, он бааланган. 1995—жылдан банггап диссертант тарабынан ОшМУнун кыргыз филологаясы факультетинде «Драмалык чыгармаларды окутуу» деген темада атайын курс, областтык мугалимдердин билимин вркундетуу институтунда «Манастын уулу Семетей» драмасын окутуу» деген темада лекция окулду, ошондой эле элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылган драмаларды окутуу проблемалары боюнча студенттердин курстук, дипломдук иштерине жетекчилик ишке ашырылды. Педагогикалык практика учурунда автор сунуштагаи ийкемдуу методикалык усулдар, сабактын формалары боюнча студенттер сабактардын серияларын еткерушту. Изилдеенун мазмуну диссертант тарабынан макала, тезис, доклад,

колдонмо турунде жарьпс корду. Сунушталган план — иштелмелер боюнча Жалал —Абод, Ош областтарынын мекгептеринде мугалимдер сабак еткерушту.

Коргоого коюлуучу негизги жоболор:

— окуу программаларьшда, окуу китептеринде, адабий — методикалык адабияттарда элдик сюжетгердин негизинде жазылган драмалардын орду, чагылдырылышы жана езгечвлуктеру;

— элдик мотивдердин негизинде жазылган драмаларды эпостук варианттары менен салынггырыи окутуунун формалары, методдору, ыкмалары.

— мектептерде драмалык чыгармаларды окутууда элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылган драмаларды уйротуунун озгочолукторун эске алуу аркылуу драманын табиятын жеткилен тушунууну камсыз кылуу, окуучулардын жалпы адабий—эстетикалык есуусун стимулданггыруу, алардьш оозеки жана жазуу кебин естуруу жана Мекенин суйууго тарбиялоо.

Аиссертадиянын структурасы. Иш киришуудон, уч главадан, корутунду, библиографиядан жана тиркемеден турат.

Изилдеенун негизги мазмуиу.

Кириш сезле теманын актуалдуулугу негизделин, максат—милдети аныкталды. Ошондой эле изилдеенун объектиси, предмета, илимий божомолу, изилдеенун жанылыгы, илимий — практикалык баалуулугу, коргоого альш чыга турган жоболор ж.б. корсетулду.

Биринни глава «Элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылган драмаларды окутуунун илимий — методикалык негиздери» деп аталып, эки параграфтан турат.

1 — пара^рафта элдик мотивдердин негизинде жазылган драмалардын мектен программалары менен окуу китеп, хрестоматияларынан алган орду жана ролу иликтелип, кенири баяндалды. «Курманбек» драмасы (X кл.) 1980 — 81 окуу жылынан мектеи ендурушуно сунушталган1. Ал эми 1987— жылкы окуу ирограммасы боюнча «Жаныл» драмасы (VIII кл.) кирин, «Курманбек» драмасы да ушул класска тушурулгеи. Жаны программа элдик сюжеттердин негизинде жазылган дагы эки драманы: Ж. Садыковдун «Манастын уулу Семетейин» (VII кл.) жана Ш. Садыбакасовдун «Ак боз атын» (IX кл.) окутууиу милдеттендирди. 1980, 1987, 1989, 1993 — жылдардагы программаларды анализдео томендогудей жыйынтыктарды берди:

1. Кыргыз адабиятыньш жаны программасы (1993) элдик оозеки чыгармалардын сюжетинин негизинде жазылган драмаларды жапрдык бетончелуктерун эске алуу менен уйретууге маан илуу канул белот;

2. уйренулэ турган элдик сюжеттин негизинде жазылган драмага карата корсетме — талаптарында кепчулук учурда элдик сюжет менен драмалык сюжетти салыштырууга маани берилет;

Кыргыз тилииии жана адабиятынын прохраммасы. —

IV — X класстар ъчън. —

Фрунзе: Мектеп, 1980.

3. Драмалык текти окутууга байланыштуу адабияттьш теориясынан материалдар окуучулардын адабий — теориялык тушунуктарунун калыптануу процессинде этаптуулукту, узгултуксуздукту сактаган.

4. Драмалык чыгармалардын театр менен байланьппы программада чагылбаган.

5. Ara байланыштуу адабий — теориялык тушуиуктердун берилишинде кайталоолор кездешет.

Эпостук мотивдердин негизииде жазылган драмалар берилген 1981, 1982, 1997 — жылдары чыккан окуу китептери1 анализделип, теменкудей тьинактар чыгарылды:

1. Окуу китептеринде драманы уйрвнуу VII класстан баштальш, ara байланыштуу негизги, кошумча жана тушундурмо тексттер берилген. Тексттен тыщкаркы аппараттар да окуучулардып билимин вркундвтуучу касиетке ээ.

2. Драмаларга байланыштуу адабий — теориялык тушунуктвр орун

алган.

3. Окуу китебинде (1997) материалдарды беруудв окуучулардын билгичтиктерин, кендумдэруп калыптандыруунун илимий — практикалык принциптери негизинен сакталган.

2 —параграФта драмалык текти мектёпте окуп - уйрвнуунун адабий — теориялык, педагогикалык — психологиялык, методикалык негиздери иштелип, элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринип негизинде жазылган драмалардьш езгечелуктерунв байланыштуу окутуунун бвтенчвлуктвру белгиленди.

Драмалык текти окуп —уйрвнуу анын адабий негизине таянат. Башкача айтканда, аны башка тектерден айырмалоочу белгилери: драмалык аракет, драмалык мунвз, драмалык кеп, драмалык копфликт, драмалык сюжет, драмалык композиция ж.б. жвпундегу тунгунуктврду калыптандыруу педагогикалык—дидактикалык факторлорду жетекчиликке алуу аркылуу жузвгв ашырылат..

Психологдор (Л. С. Выготский, О.Ю. Богданова, О.И. Никифорова, А.Н. Леонтнев, М.Арнаудов, П.М. Якобсон, В.А Артемнев) драманы кабыл алууиуи татаалдыгын, окурмандарда жогору онуккен чыгармачыл элестоелорду жаратуунун зарылдыгын белгилешет. Кабыл алуу стадияларын: элестетуу процесси жетектоечу болгон тикеден —тике кабыл алуу; андан кийин ойлоо доминанттык ролду ойногон чыгарманын идеялык мазмунун тушунуу, акырында кэркем адабияттын окуучунун личностуна тийгизген таасирин керсеткан О.И. Никифорованын классификациям2 биздин окутуу максатыбызга онтойлуу болуп саяалат.

Драмалык текти окуп — уйрепуунун педагогикалык негизин окутуунун дидактикалык принциптери тузеру белгилуу. Мугалим билим беруудв дидактиканын принциптерин ийкемдуу жетекчиликке албай туруи, окутууну

1 Алымов Б, Саманчин Т. Биздин адабият: VII класс ъчън окуу китеби. Фрунзе: Мекгеп, 1981.; Иманалиев К., Керимжанова Б.. Маленов Б.. Умвталиев Ш. — Кыргыз совет адабияты.Орто мектегтгин IX—X класстары ъчън окуу китеби. — Фрунзе: Мекгеп, 1982; Алымов Б. Кыргыз адабияш. IX класс учуц окуу китеби.-Бишкек: 1997.

2 Никифорова О.И. Психология восприятияхудожесгаенкой литературы. -Москва 1972, 7-8-6.

ийгиликтуу уюштура албайт. Анткени дидактиканын бул принциптери бири — бири мепен оргапикалык алака—катышта. Демек, окутуунун дидактикалык принциптеринин коц турдуулугуно карабастан, педагог окутуу ишин уюштурууда алардын диалектикалык биримдигин камсыз кылып, комплекстуу жетекчиликке алуусу эп. Мугалим езунун ишинде конкреттуу окуу шарттарын, окуучулардын реалдуу мумкунчулукторун1 эске алуусу зарыл.

Адабий жанр катары драманын озгочолуктеру аны окутуунун ботончолукторун алыктайт.

Драмалык чыгармаларды уйренуу маселеси революцияга чейин эле методисттердин (Ц.П.Балталон, В. И. Водовозов, В. П. Острогорский,

B.Я.Стоюнин) кецулун бурган. Чыныпда, ал мезгилде драма адабияттын гана продуктасы катары каралып, анын сцепага арналгандыгы (сценалык омуру) эске алынгап эмес.

В. И. Сорокин, М. А. Рыбникова, Н. С. Троицкий, А. С. Догожская, андан кийин Н. И. Кудряшев, Т. В. Чирковская, А. И. Захарова, В. Т. Маранцман, Т.И.Сборщикова, С. И. Юзбашев, А. П. Медведев, Е. С. Роговер, кыргыз адабиятын окутуунун методикасы илиминде К. Иманалиев, Б. Алымов,

C.Т.Батаканова ж.б. драманы уйрэтуунун технологиясын жанрдын эки жактуу табиятьшан корушет, алардын концепциялары драманын теориялык да, театрдык да негиздерине таянуусу мепен айырмаланат.

Окумуштуу—методисттер тарабьшан негизделип, сунупггалган драмалык чыгармаларды окутуунун методикалык ыкмаларынын системасында драма менен тааньппуунун алгачкы стадиясы кириш сабактар менен байланышат.

Драмалык чыгарманын устундо иштеенун бир топ маанилуу жаиа татаал этабы — аны талдоо. Методика илими пьесанын окуясьш ээрчий талдоопун жолун сунуштайт. Драманы оздештуруунун ушул жолу анын адабий тегинин езгочелугун чагылдыра алат. Бул жол:

• сюжеттип журушу боюнча, аракеттин осушу мепен бирге алгачкы талдоону;

• коммептарийлоонун уч туруно (кабар беруучу, мезгилдеш, жалпылоочу) таянууну;

• тексттин эн кичине «аянтын» да комментарийлоону;

• каармандардьт мунездерун ачуунун устундо (диалогдо, монологдо, репликада, автордук ремаркада) байкоо жургузуу мепен кошо окуядан окуяга, сценадан сценага есуп отурган сюжеттип журушундо топтолгон аналитикалык жыйынтыктардын комплексттуу мазмунун;

• сюжеттин осушунде, конфликттин туулушуида, каармандардын муноздврунун жаралышында (алардын ички дуйносу, сырткы кейпинин, кийиминин, жашоо чвйресунун улуттук белгилерге мунездуулугу) улуттук взгвчвлуктвр даана керунген эпизоддорду, сценаларды, конфликттуу кырдаалдарды майда—чуйдвсуне чейин ачып берууго кенул бурууну кучетууну;

1 Бекбоев И., Тимофеев А И. Сабактын опгималдуу вариашын даярдап откор^нуи методикасы - Фрунзе: Мектеп, 198В.-6 - 22 - б.

• драманын керкомдук жагына системалуу байкоо жургузуу учун шарттардын тузулуусун, окуучулардьш драманын озгече белгилерин: композиция менен сюжетинин езунчолугун, каармандардын суреттелушун, алардын жасаган иштеринин, аракеттеринин жуйелерун терен тушунуулерун ичине камтыйт.

Жогорудагы драмалык чыгармаларды уйронуунун илимий — методикалык негиздери элдик оозеки чыгармалардын сюжеттерипин негизинде жазылган драмаларды окутууга да толук таандык. Андан тышкары бул драмаларды окутуунуп езуно тиешелуу езгечелуктеру бар.

Негизги ботончелуктердуп бири — элдик эпостун драмалык формага келтирилишип, драматургдуп чеберчилигин окуучуларга баамдатып — байкатуу. Драманын жанрдык езгэчелугуп уйротууА0 бул белгилери да эске алынат. Драма ашып кетсе бир жарым—эки саат убакыттын ичинде сахнага коюлат, анда адам турмушунун, тагдырынын туйундуулвру тандалып алынат да, окуя адегенде эле курч конфликтен бангталат. Элдик оозеки чыгармалардын сюжетинин негизинде жазылган драмаларды окутуу маселелеринин пчинеп эпикалык жанр менен драмалык жанрдьш озуно мунездуу озгочолукторун тушунууде бул бетвнчвлук зор мааниге ээ..Бул учун драма менен эпосгуп взвк окуяларьш салыштырып, жомоктогу кандай проблемалар драматургду кызыктырганьгаа, кандай окуялар менен маселелерди тандап алып, аларды сахнага кандайча «жайгапггырганына» квнул бурууга туура келет. Окуучуларга драматургдун жекече чеберчилигин тушундуруудв тэмондогу критерийлерге таянуу керек:

1. Эностогу курч карама — каршылыкты тандай алуусу;

2. Эпостогу духту драмада сакгай билуусу;

3. Эпостун окуяларын, андагы идеяларды учурга шайкеш бере алуусу.

Мындай салыштыруу уч текке тиешелуу бир эле сюжетти салыштыруу

аркылуу да шпке ашырылды (мисалы, «Жаяыл» драмасы — «Жаныл Мырза» эпосу — «Жадыл Мырза» поэмасы).

Буга чейинки адабиятты окутуунун чыгармачылык окуу, эвристикалык, репродуктивдуу, изилдео методдорунун, ara кошумча жаяы «сьшчыл ой жугуртууну енуктуруу учун окуу жана жазуу» методунун ыхмаларьш (20 туру керсетулду) ар бир сабактьш мазмуну менен максатына, окуучулардын классстык, курактык, пснхологнялык езгечолукторуне, элдик сюжеттин негизинде жазылган драмалардын бетенчелуктеруно ылайык вариациялап, айкалыиггыра пайдалануу сунушталды. Маселен, драмалык чыгармаларды окутууга биринчи жолу «узуп —узун окуу»1 ыкмаларын пайдалануу менен сабактын модели иштелди.

Ыр, кара, жорго создон турган элдик оозеки чыгармалардын сюжетинин негизинде жазылган драмалык кепти керкем окуу маселеси каралды. Драмалык кеп взунуи табияты боюнча тике кеп болуп эсептелет. Ошондуктан ал сахнада жанырган кезде гана оз функциясын аткара алат. Драмалык кепти тузгон диалог менен монологду класста корктуу окуу драмалык чыгарманын идеялык — квркомдук манызын тушунуугв жакындан жардам берет. Кврктуу окуунун

1 Дженн Стал, Ксрт Мередис. Чарлз Тсмпл Дальнейшие мстоды.способствующне развитию критического мышления. Чтение и письма для развкгиЯ критического мышления. Пособие 2. Фонд «Сорос- Кыргыэсгаия.-Бишкек, 1998. • 59-6

бир нече ыкмаларын пайдалануу «Манастын уулу Семетей» драмасыпьш текстинин мисалыцда корсотулду.

Экинчи глава «Манастып уулу Семетей» драмасып окутуу» деп атальш, эки параграфтан турат:

1 — параграфа «Манастын уулу Семетей» драмасын VII класста окугуп — уйретууде драманын текстин чыгармачылык, керктуу, комментарийлуу, «узуп —узуп» окуу аркылуу жарым — жартылай изилдое (эвристикалык), изилдвэ (эпос менен драманы салынггыруу), репродуктивдуу, «сынчыл ой жугуртууну енуктуруу учун окуу жана жазуу» методдорун оптималдуу айкалыштыруу менен драманы сюжеттик— композициялык жактан талдоо иштелип чыкты.

Драманын тексгинин устунда иштеэде окуучулар менен мугалимдин темендогудей ишмердуулуктеру квцулгв тутулду:

— текстти окуу жана комментарийлео эки тараптуу (муталим + окуучу) жургузулду;

— «автордун артынан» ээрчий ар бир корунуш, эпизод, окуя боюнча сюжеттин элементтерин аиыктоо;

— каармандардын ар кандай кырдаалдагы журуш — турушуна, суйлоген сезуне, аракетине байкоо жургузуу.

2 —параграфта текстти уйдон, класста окуу улантылуу менен образдар системасы талдоого алынып, драманын идеялык — тематикалык мазмуну ачылды.

Кыргыз адабиятынын методикасы илими аздыр — кептур ар турдуу жанрдагы керком чыгармаларды талдоо тажрыйбасына эгедер. Маселен, лирикалык чыгармаларды окутуу Б. Алымов, С. Момуналиев1 , прозалык чыгармаларды окутуу Н. Ишекеев2, драмалык чыгармаларды окуту С.Батаханова3 тарабынан жазылып, талдоонун жол —жобосу, ыкмалары теориялык — практикалык жактан негизделген.

Методисгтер жанрдык жактан ар турдуу каркем чыгармаларды талдоодо мазмун менен форманы биримдикте проблемалуу уйретууго, айрыкча, маанп беришет.

Талдоонун негизги усулу катары «эвристикалык ангеме» формасындагы эвристикалык методду проблемалуу окуунун элементтери менен жалгаштырып пайдалануу тапдалып алынды. Ал эми сабактын сабак — сахпа, сабак—ангеме, сабак — диспут формалары ишке ашырылды.

«Семетей» эпосунун негизги идеясы ез элин, жерин суйуу, кыргыз урууларьшын биримдиги, коз каранды эместиги учун курошуу болсо, «Манастын уулу Семетей» драмасынын негизги манызы да ушул ойдон келип, Мекенин табуу, «атаньш ордун басуу» идеясы ботенчо орунга коюлат. Бул

1 Алымов Б , Момуналиев С. Лирикалык чыгармаларды окутуу. - Ош: -1997.

2 Ишекеев Н. Мектептерде прозалык чыгармаларды окутуу. -Бишкек: Кыргызстан. -1997.

3 Б атака нова С.Т. Совершенствование методики изучения драматических произведений кирпских писателей в IX- X классах общеобразовательных школ республики Автореферат дисс. на соиск. уч. ст. канд.пед. наук. -Баку.-17 с.

идеялык мазмун Семетей, Каныкей, Бакай, Чыйырды, Сарытаздардып образдары аркылуу иш жузунв ашкандыгына окуучулар ишеништи.

учунчу глава «IX класстта «Курманбек», «Жаныл» драмаларын окутуу» деп аталып, беш параграфтан турат.

1 — параграфта IX класстта «Курманбек» драмасын бирдиктуу. талдоонун мазмуну менен формасы аныкталып , чыгарманы бугуп талдоо эмнелерди ичине камтыры конкреттештирилип, талдоонун толук картипасы берилди.

IX класстта программага кирген элдик оозеки чытармалардын сюжетинин негизинде жазылган драмалардан учоэ («Курманбек», «Жаныл», «Ак боз ат») уйретулет. VII класста «Манастын уулу Семетей» драмасын уйренуу учурундагы окуучулардын бнлимине, тажрыйбаларына таянуу менен мугалим «Курманбек» драмасын талдоого бетончв конул буруусу керек, анткени мындан кийинки «Жаныл», «Ак боз ат» драмаларынын кабыл алынышы, тушунулушу, талданышы ушута байланыштуу болот.

Талдоонун бардык тармагы биригип келнп драманын идеялык — тематикалык мазмунун тушупууго баш ийет. Натыйжада драманын негизги идеясы — кыргыз элинин баскынчыларга каршы натриоттук курешун, анын эр .журвк баатырларыньш эрдиктерин даназалоо экеидиги далилденди: кыргыз элинин басып етквн тарыхы баскынчылар менен болгон курвштен турат, демек, «эл учун тарых — бул баарыдан мурда баатырдык тарых» (В.Я. Пропп); дээрлик эки кылымга созулган (XVI — XVIII) кыргыздардып жунгарларга каршы курешунон улам «элдик кучтуу эргууден»1 пайда болгон «Курманбек» эпосунун сюжетинин негизинде Ата Мекендик согуш учурунда «Курманбек» драмасыньш жазылышы немец баскынчыларына каршы совет элинин курешу менен ундешуп, «еткендун жанырыгы — азыркынын уну» болгон деген жыйынтык чыгарылды.

2 — параграфа «Курманбек» драмасынынын мисальшда элдик оозеки чыгармалардын сюжетинин негизинде жазылган драмаларды аты уйкаш, сюжети бирдей эпикалык чыгармалар менен сюжеттик — композициялык, образдар системасы, идеялык —тематикалык, тилдик — стилдик жактан салыштырып окутуунун мумкунчулуктеру белгиленди.

3 — параграфта «Жаныл» драмасы боюнча сабактьш этаптары иштелип чыкты.

Айрыкча, киришуу сабактары, алардын орду, мааниси, турлеру аталган драманын мисальшда айкындалды.

4 — параграфа негизги окуя, конфликт, корупуш, эиизоддорду жана катышуучу каармандардын образдарын териштируу аркылуу «Жаныл» драмасып идеялык — тематикалык, сюжеттик — композициялык жактан талдоо шпи жузеге ашырылды.

Окуучуларды ойлонууга мажбурлай турган суроолор тузулду:

1. Драмадагы чагылган доордуп мунездуу белгилери кайсылар?

2. «Эр жигит эл четинде, жоо бетинде» деген учкул сез жалан гана эркектерге мунездуубу?

3. Элдик оозеки адабияттагы баатыр кыздардын образдарынап дагы кимдерди билесинер?

1 Чернышевский Н.Г. Чыгармаларынын жыйнагы т. 11, Москва: 1949, 295-бет.

4. «Жацыл» драмасында «Жаныл Мырза» эпосунун нешзги идеялык мазмуну сакталганбы?

Драманы талдоодо окуучуларга тексттея пайдаланууга: узундулорду жатка айтуу, кешегенун, керунуштун мазмунун айтып беруу, факт, деталдарды мисал келтируу, коркем окуу, ез оюн далнлдое учуп текстген окуп берууго мумкунчулук тузулду. Ошондой эле элестуу ой жугуртуулерунун негизинде мизансцена, этюд тузуу учун тапшырмалар берилди.

5—параграф «Педагогикалык экспериментти уюштуруу жана анын жыйынтыктары» деп атальш, анда изилдеенун практикалык тажрыйбасы чагылды.

Тажрыйба Ош шаарьшын Гагарин, Варны мектептеринде, Ош обласгынын Алай районундагы Алай лицей — жатак мектебинде, Жалал — Абад обласгынын Сузак районунунун «Таштак» мектеп — гимназиясьшда, Ноокат районундагы М. Кудайбердиев атындагы лицейде откерулуп, ara 190 шаар окуучулары, 275 айыл окуучулары тартылды. Эксперимент уч этапта жургузулду:

I этапта: 1995 — 96 — окуу жылы констатациялоочу эксперимент учурунда мектептерде элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылган драмаларды окутуунун абалы байкалды, VII, IX класстардын окуучуларынын драма боюнча билим денгээлдери аныкталды, драманы окутуунун кыйынчылыктары, кемчиликтери дааналанды.

II этапта: 1996 — 97, 1997 — 98 — окуу жылдары изилдее мунозундогу эксперимештин процессинде биринча этапта аныкталган кемчиликтерди жоюунун жолдору изилденип, эддик —фольклордук драмаларды окутуунун езгвчолуктеруно ылайык окутуунун теориялык жана практикалык негиздери иштелди.

III этапта: 1998 —99 —окуу жылы уйротуу, тузвтуу мунозундогу эксперимент жургузулуп, автор тарабынан аныкталган окуу материалдарын беруунун методдорунун, жолдорунун, ыкмаларынын максатка ылайыктуулугу, натыйжалуулугу негизделди.

Эксперимештин III этабынын акырында тажрыйбага катышкан окуучулардын элдик сюжеттин негизинде жазылган драмаларды уйропуу процессинде алган билимдеринин, ээ болгоп билгичтиктеринин , кондумдарунун денгээлин аныктоо максатында жургузулген текшеруу жумуштарынын жыйынтыктары изилдоенун илимий гипотезасынын тууралыгын айкындады. (15 беттеги таблицаны караныз)

иаааоипуп критсрмплсрн -•жсисрнменттикХ. мектсптср тема тпчуц ачылии, 1.1 |.'ймктуулу|у № менсп) 1 каармапдардып м.ип,полируй пун, капан ншгерншш ж>1 писун кореото ачуу (% мснеп) 'лик- \n-nrn драмаим сачит 1 мр\ уд.им. жмнынтмк чыгаруудагы из ¡шдмнчллык (% мснеп) И11 1ПН ипра'1;1уу 1 кара.-каггармп кондом. ОН. !^ у С*', мспсп)

.М.4,.,1 уулу С.-и.-т ..1. _ -Ж.ЩШ- тми УУ.'У -к» ЙСк- -Жачи.!- -M.nr.u--Т1.Ш уулу Сем^.Й- -Ку|. М Чг'л.К - -Ж.1ЦЫ.1- -М.,Н.1С 11411 УУ-'У Соистец. ■К,,

к э К а к 3 К Э К Э К Э К к К э К Э К э К О

№ 38 Барпы атьшдагы мектеп 5« 7« 50 82 »1 8-1 55 .41 58 79 59 84 52 70 51 80 55 83 50 78 81 Я 55 81

Алан лицей-жатак мектеби «1 М М Ы1 59 82 Гнг КГ) 59 «1 89 83 35 1 75 56 81 55 85 52 73 51 79 51 «2

№27 Гагарпп агында гы мектеп 59 оо 81 ю .4!) 80 58 81 58 82 51 88 57 82 51 80 51 81 52 81 53 89

«Таштак» мектеп -гпмназиясы 57 80 И 79 63 86 57 БО 57 87 60 яз 59 78 07 89 И 87 60 80 Ю 75 68 83

М. Кудайбердиев атьшдагы лицей 60 80 59 8;) 1И 55 67 62 59 8-1 59 94 Г4 90 156 03 67 86 62 81 63 85 66 89

Эскертуу: текшеруу жумушун жур1~узуу уч\ п окуучуларынып саны бирдсн (24) контролдук (210) VII, Ккласстар альшды.

экспернмснталдмк (240) жана

Диссертациянын корутундусунда изилдоонун темендогудей

жалпылангаи жыйынтыктары чыгарылып, сунуштар айтылды:

1. Билим, тарбия беруу процессинде драманын кецири мумкунчулукторуно таянып, экрандаштырылган теле — радиоспектаклдерди кабыл алууга окуучуларды даярдоо элдик сюжеттин негизинде жазылган драмаларды уйронуунун оптималдуу жолдорун шнтеп чыгуунун маанилуулугун, олуттуулугуп негиздоого мумкундук берди.

2. Констативдик кесуупун жыйьштыктарьшын анализи окуучулардын драмалык чыгармаларды кабыл алуу, тушунуу денгээлдеринин темондугун, алардын сценалык жагын начар билуулеруи, аталган текке байланыштуу адабий — теориялык тушунуктаруну11 устуртен экендигин керсотту. Окутууда тектик, жанрдык ботончэлуктер эске алынбай жаткапдыгы байкалды. Элдик сюжеттердин негизинде жазылган драмаларды эпостук варианттары менен салыштырын уйронууге жеткиликтуу маани берилбей тургандыгы, айрыкча, окуучулардын ой жугуртуулорун, кабыл алуу ишмердуулуктерун активдештируучу сабактын формалары жана методдору максаттуу колдонулбай келгендиги даты аныкталды.

3. Изилдоонун илимий—методикалык негиздери адабият таануу, дидактика, педагогика, психология жана адабиятты окутуунуп методикасы илимдерипин драмалык чыгармаларды мектептерде окутуу проблемасына арналган теориялык жоболорупун негизинде иштелди.

4. Изилдеедо элдик сюжеттин негизинде жазылган драмаларды окуп — уйронуунун озуно тиешелуу озгочелуктерун жетекчиликке алуу (баатырдык эпостордун сюжеттеринин негизинде жазылгандыгы, окутууда сюжети дээрлик бирдей экинчи, кээде учунчу тектин чыгармалары менен салыштырып талдоо мумукунчулугу, айтылуу элдик сюжеттер менен окуучулардын аздыр —квптур кабардар болушу ж.б.), акыйкатта, аны кабыл алууну, тушунууну женилдетерин практика керсотту. Эпос менен драманын вз ара байланышы, эки тектин бири —бирине отуудвгу озгечолуктеру, бир жанрдын экинчи жанрдын байышы учун база болуп бериши, башкача айтканда, драманын синтетикалык мунозун окуучуларга уйрвтуунун оптималдуу жолдорун айкындоого мумкундук берди.

5. Элдик чыгармалардын сюжетинин негизинде жазылган драмалардып окуу программаларынан, окуу китептеринен орун алышы, алардыи оош — кыйьшггары биринчи жолу иликтееге альшды.

6. Алдыцкы иш тажрыйбаларга, эксперименттин жыйынтыктарына таяпуу менен аталган тектин адабий жана театрдык табиятыпа ылайык окутуунун ийкемдуу методдоруп, формаларын бир системага салууга аракет болду.

7. Адабияттын бул тегин тушунуу учун зарыл жана милдеттуу болуп эсептелген билгичтикгерге твмендегулор киргизилди:

— элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылган драмалардын керкем системасынын ботенчвлугун башкалардап айырмалай билуу;

— драмалык кыймыл — аракеттин журушун байкоо, драмалык конфликттин туйупуи аныктай алуу;

— драмалык муноздуп башка жанрдагы муноздердеи жана фольклордон бетенчелугуп таба алуу;

— подтексттерди ача бил у у.

8. Кендумдердун ичипен драмалык чыгарманьш идеялык—керкемдук жагын жеткиликтуу тушунуу У'1 Vй зарылдары белгиленди:

— окуу кондумдору (акырын, корктуу, ролдор боюнча, «узуп — узуп» окуу ж.б.);

— драмалык чыгарманын тексттин талдоо квндумдору (сценкалардын чегии ажырата алуу, тилдин коркпм каражатгарынын ролун аныктоо, автордуи позициясын, чыгарманын идеясын ачуудагы ар бир каармандын, эпизод, окуя, деталдьш ролун таба билуу ж.б.)

— кептик кондумдор (диалогдук жапа монологдук кеп, тике сезду кыйыр созгв айландыруу, ар турдуу стилистикалык катмардын лексикасын туура пайдалануу)

9. Эксперименттин журушунде элдик оозеки чыгармалардып сюжетинин негизииде жазылган драмаларды окутуупуп апробациялангап методдору жапа формалары жогоруда корсвтулгон билгичтиктерди, кондумдерду калыптаидырууга жапа еркундвтууго багытталды.

Сунуштар:

1. Элдик оозеки чыгармалардып сюжетгеринин негизинде жазылган драмаларды уйротууну алардып эпостук вариант-тары менен салыштыруу аркылуу ишке ашыруу натыйжа берерин практика корсотту. Ошондуктан окуу программасында «Курманбек» эпосун IX класска класстан тьиикары окуу учун, ал зми «Манастын уулу Семетей» драмасын VIII класска «Семетей» эпосунан кийин беруу талапка ылайык болор эле.

2. Келечекте чыга турган окуу китебине «Манастын уулу Семетей» драмасыпа карата Ж.Садыковдун драматург катары чыгармачылыгынан маалымат беруу зарыл. Ошондой эле драманын бирипчи —экинчи корунуштерун толук беруу керек деп эсептейбиз, себеби драманын негизги конфликтинин туйуну ушул керупуштерде таасын берилет.

3. Программага кирген эпостук мотивдердин негизинде жазылган драмалардын жыйнагын жана аларды окутууга карата методикалык колдонмо чыгаруу зарыл.

4. Ыр турунде эпостук стиль мепен жазылган фольклордук драмаларды корктуу окуунун езгвчолугуп чагылдырган аднстердин (чтецтердин) аткаруусунда фопохрестоматия, ошондой эле бул драмалар боюнча окуу диа — кино(})илнмдериц тузуу зарылдыггл кун тартибиндеги маселелерден.

5. Элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылган драмаларды пйгиликтуу уйренуу учун сабактын, класстан тышкаркы окуунун, класстан жана мектептен тышкаркы иштердпп, ошондой эле окуугулардын оз алдьнтча иштеринин бутундой бир системасынын тузулушу зарыл.

Изилдеонун негизги мазмуиу автордун томопдегу эмгектеринде жарык керду:

1. К. Жантошевдип «Курманбек» драмасын окугууиун айрым маселелери. // Мектепке чейинки тарбия жана башталгыч билим беруунун актуалдуу мас€!лелери. Республикалык илимий — пракгикалык конференциянын баяндамаларынын тезистери. — Ош, 1994. — 83 — 84 — 6.

2. «Жаныл» драмасын окутууда жанрдык езгечолуктерду эсте тутуу. // Мамлекеттик тил: окутулушу жана изилдениши. — Ош, 1996. — 49 — 52— 6.

3. «Курмалбек» драмасыиын элдик эпос менен идеялык— коркемдук окшонпукгары жана айырмачылыгы. .// Илимдегн издер. Филологиялых изилдеелердун актуалдуу маселелери. II китеп. — Ош, 1997 — 96—101 — 6.

4. «Манастын уулу Семетей» драмасын окутуунун айрым маселелери. // Мамлекеттик тил: окутулушу жана изилдениши. Оштун 3000, ОшМУнуп 50 жылдыгына арналган республикалар аралык илимий — пракгикалык конференциянын материалдарынын жыйнагы. — Ош, 1998. — 59 — 62—6.

5. Драмалык чыгармаларды кврквм окуу. Жогорудагы жыйнакта. — Ош, 1998.

- 62 - 70 - 6.

6. «Манастын уулу Семетей» драмасыньш тексгшшн устунде ииггеедв «критикалуу ой жугуртууну» онуктуруу. // Проблемы непрерывного образования в условиях обновления общества. Сборник материалов международной научно —практической конференции. — Участь — Ош, 1999. — 8—12 — 6.

7. «Манастын уулу Семетей» драмасыньш корком текстинин устунде иштоо . // Мамлекеттик тил жана аны башталгыч класстарда окутуунун маселелери. Корунуктуу тилчи Т. К. Акматовдун 70 жылдык мааракесине арналган республикалык илимий — пракгикалык конференциянын материалдары. — Ош, 1999. - 64 - 69 - б.

8. «Манастын уулу Семетей» драмасын окутуу. Мекгеп мугалимдери жана кыргыз филологиясы факультетинин сгудештери учун методикалык колдонмо.

- Ош, 1999. - 5, 3. б\т,

9. Элдик оозеки чыгармалардьш сюжеттеринин негизинде жазылган драмаларды окутуунун актуалдуу маселелери. — Жыйнакга: Окутуу— тарбиялоопун орчундуу маселелери. 2 — чыгарылышы. — Бишкек, 2000.

10. «Жаныл» драмасы боюнча киришуу сабактары. — //«Мектеп». Научно-практический журнал по проблемам образования. — Фонд «Сорос — Кыргызстан», 2000. — №3.

Уразова Жамийла Таштемировна

Элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылгап драмаларды окутуупун илимий—методикалык негиздери.

13.00.02. — окутуунуп теориясы жана методикасы (кыргыз адабияты) адистига firt mirra педагогика илимдеринин кандидаты окумуштуулук даражасын изденип алуу утун жазылган диссертацияга

Диссертацияда кыргыз мектептеринип VII жаиа IX класстарында элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылган драмаларды уйронуунун илимий — методикалык жана практикалык негиздери иштелди.

Биринчи жолу мындай драмалардын окуу программаларындагы, окуу китептериндеги орду, ролу иликтелип, бул проблема боюнча илимий — методикалык эмгектер жана методикалык колдонмолор уйронулуп, тыянактар чыгарылды. Драмалык чыгармаларды уйронуунун кемчиликтери жана алгылыктуу жактары талдоого алынып, андан аркы изилдеенун милдет — максаттары аныкталды.

Мектепте адабиятты окутууга коюлган учурдун талаптарына ылайык, окуучулардын жаш курактарын, драманы кабыл алуу озгвчелуктврун эске алуу менен биринчи жолу VII класста Ж.Садыковдун «Манастын уулу Семетей», IX класста К.Жантешевдип «Курманбек», К.Маликов менен А.Куттубаевдин «Жаныл» драмаларын оптималдуу уйронуунун формалары, методаору, ыкмалары, каражаттары иштелип чыгылды. Изилдеонуп журушундо:

— элдик оозеки чыгармалардын сюжеттеринин негизинде жазылган драмаларды окутуупун езгечелуктеру ачылды;

— фольклордук—баатырдык драмаларды уйронуунун этаптары айкындалып, ар бир этаптагы сабактардын мазмуну, формасы, орду аныкталды.

— бул драмаларды эпостук вариапттары непеп салыпггирып талдоопуп методдорунун, ыкмаларынын оптималдуу вариапттары табылды. Иштин натыйжалуулугун, илимий — практикалык корутундуларынын тууралыгын жана негиздуулугун Кыргыз Республикасыпьш Ош жана Жалал — Абад областтарынын мектептеринде откорулгон эксперименттик тажрыйбанын жыйыптьтктары бекемдеди.

аннотация

/

Уразова Жамийла Танггемировна

«Научно — методические основы изучения драм, написанных па основе сюжетов устных народных произведений»

На соискание ученой степени кандидата педагогических наук по специальности

13.00.02— теория и методика обучения (кыргызская литература) аннотация

В диссертации рассмотрены научно— методические и практические основы изучения драм, написанных на основе сюжетов устных народных произведений на уроках литературы в VII и IX классах кыргызской школы.

Впервые исследованы место и роль таких драм в учебных программах и учебниках, а также обобщены и изучены методические труды и методические пособия по этой проблеме. Выявлены и проанализированы положительные стороны и недостатки в изучении драм.

Исходя из современных требований концепции преподавания литературы в школе, с учетом возрастных особенностей и особенностей восприятия драмы учащихся VII и IX классов, впервые разработаны методические приемы, формы, средства системного изучения кыргызских драм, таких как «Семетей сын Манаса» Ж. Садыкова, «Курманбек» К. Жантошева и «Жапыл» К. Маликова и А. Куттубаева.

В ходе исследования драм:

— выявлены основные особенности изучения драм, написанных на материале устного народного творчества;

— разработаны этапы уроков при изучении фольклорпо— героических драматических произведений, определено место и значение каждого этапа урока;

— раскрыто своеобразие методов и приемов сопоставительного анализа этих драм со сходными эпосами по сюжету.

Достоверность и научно — практическая обоснованность выводов диссертанта подтверждается результатами эксперименталциой работы, проведенной ею и ее руководством в школах Ошской и Джалал — Абадской областей Кыргызской Республики.

Urazova Jamilya Tashtemirovna

Scientific methodologies of drama studies, based on the oral folk stories.

Aimed at seeking of doctoral degree in the areas 13.00.02 — theory and methodology of educational (kyrgyz literature)

annotation

Investigation of theoretical and practical foundations of teaching drama based on folklore in the vii and ix grades of Kyrghyz school is the subject matter of the thesis. Here theoretical works and as well as textbooks and manuals have been thoroughly examined, their merits and demerits realised so as to define the place of drama based on folklore in school syllabus.

Modern teaching conceptions as background and age and perception peculiarities of school students in mind, original methods of systematic learning of drama based on folklore works as «Semetey son of Manas» (by J. Sadykov), «Kurmanbek» (by K. Jantoshev) and «Jangyl» (by K. Malikov and A. Kuttubaev) have been worked out.

As a result of thorough study of the matter the following principal questions of teaching have been grounded:

• basic peculiarities of drama learning based on folklore have been revealed;

• peculiarities of interpretation of folklore — heroic and dramatic works have been worked out, the destinations of each lesson — stage have been defined;

• the origin of methods and ways of comparative analysis of given dramas similar with the topics of epoces was observed and disclosed.

Authenticity and scientifically practical and well — grounded results of candidate are corroborated by her experiments carried out at schools in Osh and Jalal — Abad regions of Kyrghyz Republic.