автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Развитие литературно-творческих способностей учеников V класса в процессе изучения фольклора

Автореферат диссертации по теме "Развитие литературно-творческих способностей учеников V класса в процессе изучения фольклора"

?Y6 oa

. r. vr-W

- I uw

БЕЛАРУСК1ДЗЯРЖАУНЫ УШВЕРС1ТЭТ

УДК 882.6.09 (072)

ПРАСКАЛОВ1Ч ВОЛЬГА УЛАД31М1РАУНА

РАЗВ1ЦЦЁ Л1ТАРАТУРНА-ТВОРЧЫХ ЗДОЛЬНАСЦЕЙ ВУЧНЯУ V КЛАСА У ПРАЦЭСЕ ВЫВУЧЭННЯ ФАЛЬКЛОРУ

13.00.02 -тэорыя i методика павучання (беларуская лггаратура)

ЛУТАРЭФЕРАТ дысертацьн на атрыманне вучонай ступеш кандидата педагапчных навук

MiHCK, 2000

Работа выканана на кафедры рыторыю 1 методьш выкладання мовы 1 лааратуры Беларускага дзяржаунага ушверытэта

Навуковы ыраушк-Навуковы кансультант -Афщыйныя апаненты:

доктар фшалапчны.ч навук, прафесар Сшькова Л. Дз.

доктар педагапчных навук, прафесар, член-карэспандэнт БелАА Мурына Л. А.

доктар фшалапчных навук, прафесар, акадэм1К НАН Беларуа Лазарук М. А.

кандидат педагапчных навук, дацэнт Лугоусм А. I.

Апашруючая аргашзацыя - Мазырсю дзяржауны педагапчны шстытут

Абарона адбудзецца 8 чэрвеня 2000 г. у 14.00 гадзш на пасяджэнш савега Д 02.01.21 па абароне дысертацын на атрыманне вучонай ступеш доктара педагапчных навук пры Беларусим дзяржауным ушверЫтэце па адрасе: 220050, г.Мшск, вул.К.Маркса, 31; тзл. 226-55-41.

3 дисертацыяй можна азнаёмщца у б1бл1ятэцы Беларускага дзяржаунага ушверЫтэта.

Аутарэферат разасланы " Ъ " мая 2000 г.

Вучоны сакратар савета па абароне дысертацый доктар педагапчных навук,

прафесар ^ ' Ф.М.Лггвжка

АГУЛЬНЛЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць дысертацыннага даследавання. Рэформа школьнай адукацьп мае на мэце забяспечыць неабходныя умсшы для усебаковага 1 гармашчнага развщця асобы вучня. У ажыццяулешп гэтай задачы acaблiвaя роля належыць лггаратуры. Лггаратура - мастацкая творчасць, 1 вывучэнне яе павшна быць творчым, задавальняць пазнавальную актыунасць вучняу, уключаць ¡х у самастойную творчую дзейнасць. Далучэнне школьшкау да мастацтва праз розныя формы творчасщ, шырои удзел у л^аратурнай са-мадзейнасщ зможа зрабщь навучанне сапрауды щкавым, стварыць рэаль-ныя магчымасщ не толью для таго, каб захапляцца прыгожым, але 1 тва-рыць прыгожае.

У распрацоуцы сучаснай метадалогп выкладання лкаратуры за асно-ву узята "развщцёвае навучанне". Тэорыя развщцёвага навучання бярэ свой пачатак у працах Г.Песталоцы, А.Дыстэрвсга, К.Дз.Ушынскага, П.П.Блонскага 1 ¡нш. Сапрауды навуковае абгрунтаванне гэтай тэорьп упершыню дадзена на пачатку 30-х гадоу у працах пыхолага Л.С.Выгоцкага. Адзш з важнейших закона^ пахалогп, сфармуляваных ву-чоным, сцвярджае, што навучанне вядзе за сабой развщцё, пры яюм ушчваюцца як рэальныя магчымасщ вучня ("зона актуальнага развщця"), так 1 патэнцыяльныя ("зона бл1жэйшага развщця"). Адна з першых спроб практычнай рэал!зацьп ¡дэ! развщцёвага навучання была зроблена Л.В.Занковым яшчэ у 50-60-я гады, але так 1 не укараншася на той час у школе. Найбольш поуна ! паслядоуна ¡дэ1 развщцёвага навучання бьип развггы у рамках пйхалапчнай тэорьп дзейнасщ (А.М.Лявонцьеу, П.Я.Гальперын, А.В.Запарожац I ¡нш.), якая не толыа пацвердзиа ¡х рэ-ашстычнасць \ плённасць, але у канчатковым вышку прывяла да карды-нальнага перагаяду традыцыйных уяулснняу аб развщщ1 яго суадносшах з навучаннем. Уключэнне гэтых працэсау у кантэкст дзейнасщ фактычна азначала адмауленне ад звядзення развщця дз1цящ да змяненняу пазнаваль-ных функцый 1 вылучэннс на першы план яго як суб'екта разнастайных вщау \ форм дзейнасщ (В.В.Давыдау, А.У.Пятроусю, Д.Б.Элькошн 1 ¡нш.). Разгорнуты вщ канцэпцыя развщцёвага навучання набыла у працах айчын-нага педагога 1.Ф.Харламава. Вучоным указваецца, што у залежнасщ ад ак-тыунасщ самой асобы, яе творча-пераутваральнай дзейнасщ яна можа фарм^равацца у самых розных напрамках.

У дыдактыцы ёсць прыклады метадычных «стэм, яюя наюраваны на развщцё эмацыянальна-эстэтычнай сферы асобы (праз далучэнне да му-зьш- Карл Орф, Дз.Б.Кабалеуси, Л.В.Вшаградау 1 ¡нш.; да выяуленчага мастацтва - Б.М.Неменсю, А.А.Мелк-Пашаеу, Ю.А.Палуянау [ ¡нш.; да

лпгаратуры - М.А.Рыбшкава, УХГлоцер, М.Р.Качурын, Г.М.Кудзша. З.М.Наулянская 1 шга.; да успх в1дау мастацтва адначасова - Ш.Волкау, М.С.Зайкова 1 шш.). Вучоны.чц (М.М.Бахшным, М.С.Каганам, М.А.Лазаруком, Л.Н.Сталов1чам 1 шш.) даказана, што авалоданне спецы-яльна мастацти здольиасцям1 - пеабходная умова для гармашчнага развщця кожнай асобы. Без тагах здольнасцей "нельга быць аш фшосафам... аш звычайным чалавекам" (Д.Дзщро).

У Канцэицьп рэфармавання лггаратурнай адукацьй у сярэдняй школе Рэспублш Беларусь адзначаецца, што разв'щцё асобы пры вывучэнш лп:аратуры адбываецца у двух асноуных напрамках: разв1ваюцца агульныя здольнасщ1 спецыяльна мастацкш. У адпаведнасщ з задачам! курса белару-скай л1таратуры у сярэдняй школе сярод важных в!дау навучальнай дзей-насщ застаецца лгеаратурная творчасць вучняу (дэкламацыя паэтычных творау, вуснае маляванне, шостраванне, складанне казак, вершау, сачы-ыеине па прыказках 1 т.д.). Побач з гэтым застаецца цявырашанай праблема развщця творчых здольнасцей вучняу. У шэрагу дыссртацыйных прац (А.М.Капчук, Я.А.Карсунсю, У.П.Пархоменка 1 ¡нш.) праанал1заваны тэарэ-тыка-метадалапчныя аспекты выхавання творчай асобы, пс1холага-педагапчныя умовы фарм1равання лггаратурна-творчых здольнасцей. Ад-нак недастаткова распрацаваны феномен лггаратурна-творчых здольнасцей у методыцы выкладання лтаратуры. Млж тым астэма развщця лгеаратурна-творчых здольнасцей кожнага вучня патрабуе глыбокай распраиоуы на $тах этапах лггаратурнай адукацьп. Неабходнай умовай 1 важным прынцыпам ¡нтонафжацъп навучання лиаратуры, стымулявання творчых здольнасцей вучняу з'яуляецца дзейнасна-асобасны падыход. Алс тэта праблема пакуль не знайшла паслядоунага вырашэння у сучаснай педагапчнай практыцы, што абумоулена адсутнасцю рэкамендацый па аптымальным педагапчным юравант працэсам фарм1раваппя лггаратурна-творчых здольнасцей школьшкау.

Дадзенае даследавание грунтуецца на матэрыяле творау вуспай на-роднай творчасщ, у прыватнасщ, творау казачнага эпасу, што абумоулена пастушили факгарадй: казачны жанр у сшу сваёй метафарычнасщ, асабл^вага маральна-эстэтычнага, фЬасофскага 1 эмацыянальнага падтэксту пры успрыманш разл!чапы на наяунасць у чытача пэуных чытацих якас-цей, а менавгга: разврата узнауляльнага уяулсння, наз!ральнасщ, здольнасщ да суперажывання, адчування паэтычнага слова, эмацыянальнай 1 вобраз-най памящ, — адпрацоука ягах стымулюс :птаратурна-творчас развщцё вучняу; фальклорная казка мае багатыя магчымасли для рэахшацьд педа-гапчнага аспекта праблемы ва узроставым праламлеши, паколью прад-стаулена у кожным класе сярэдняга звяна; у методыцы выкладання

.■птаратуры шлдаи фарм1раваши лгтаратурна-творчых здольнасцей школьшкау, як I магчымасщ фальклорнай казы у названым аспекце, амаль не даследаваны. Усё вышэйадзначанае дазваляе сцвярджаць, што дысерта-цыйнае даследаванне па абранай тэме з'яуляецца актуальным.

Сувязь работы з навуковыли праграмамн 1 тэмамь Дысертацыйная работа выканана у рэчышчы Канцэпцьп рэфармавання лггаратурнай адука-цьп у Рэспублщы Беларусь 1 звязана з планавыап тэмам! Мшютэрства аду-кацьй Рэспублпи Беларусь, яюя выконвалкя на кафедры рыторыю 1 методыи выкладання мовы I лггаратуры Белдзяржушверспэта:

1."Тэарэтычныя I прыкладныя. аспекты методыи выкладання беларускай мовы 1 лггаратуры у вышэйшых I сярэдшх вучэбных установах" (19911995 гг., дзяржауны рэпстрацыйны нумар 01930004538).

2. "Метадычнае забеспячэнне выкладання беларускай мовы ! лгаратуры у святле рэформ адукацьй у вышэйшай 1 сярэдняй школе" (1996-2000 гг., дзяржауны рэпстрацыйны нумар 19962107).

Мэта даследавання - тэарэтычнае абгрунтаванне паняцця "лтратурна-творчыя здольнасщ вучняу" у дачыненш да школьнага курса Л1таратуры; выяуленне дыдактыка-метадычных умоу 1 фактарау развщця лгтаратурна-творчых здольнасцей школьшкау; распрацоука навукова аб-грунтаванай методыи развщця л1таратурна-творчых здольнасцей вучняу V класа у працэсе вывучэния фальклору (на матэрыяле кази).

Задачы даследавання:

1. Устанавщь ступень распрацаванасщ праблемы на аснове анал1зу фьтасофскай, лтаратуразнаучай, лшгвютычнай, педагапчнай, пихалапчнай 1 метадычнай лп:аратуры па тэме даследавання.

2. Канкрэтызаваць сутнасць 1 змест паняцця "лтратурна-творчыя здоль-насщ вучняу" у дачыненш да школьнага курса лгаратуры.

3. Выявщь дыдактыка-метадычныя умовы, неабходньтя для разтцця лтратурна-творчых здольнасцей вучняу.

4. Абгрунтаваць магчымасщ фальклорнай казю для вырашэння праблемы у педагапчным аспекце.

5. Выявщь зыходны узровень сфарм!раванасщ л1таратурна-творчых здольнасцей школьшкау V класа у працэсе вывучэння фальклору (на матэрыяле казю).

6. Распрацаваць навукова абгрунтаваную методыку развщця лкаратурна-творчых здольнасцей навучэнцау сярэдняга звяна у працэсе вывучэння фальклору (на матэрыяле казга) I праверыць яе эфектыунасць.

Аб'ект даследавання - прадэс развщця лп'аратурна-творчых здольнас-цей вучняу пятага класа сярэдняй школы.

Прадмет даследавання - методика фарм1равання лггаратурна-творчых здольнасцей вучняу V класа пры вывучэнш фальклору (на матэрыяле казю).

Гшотэза даследавання. Развщцё асобы пры вывучэнш лггаратуры ад-бываецца у двух асноуных напрамках: разв1ваюцца агульныя здольнасщ 1 спецыяльна мастацюя. Гэта стварае магчымасць актытйзацьн лггаратурнай крэатыунасщ вучняу 5 класа, асаблта пры вывучэнш творау вуснай народная творчасщ. Пры гэтым эфектыунасць навучання пящкласшкау стварэн-ню Гласных казак забяспечваецца:

а) астэмнай аргатзацыяй тэарэтычных звестак аб зместавых, кам-пазщьпшых 1 моуна-стылёвых асабл1васцях жанру "казка";

б) выкарыстаннем дыферэнцаванага падыходу (згодна з тыпам асобы, па I. П. Паулаву) да кожнага з вучняу, што садзейшчае абуджэншо шдывщуальных патрэбнасцей у самастойнай творчасщ;

в) прымяненнем методыю развщця л1таратурна-творчых здольнасцсй у працэсе вывучэння фальклору (на матэрыяле казю), аснову якой склада-юць дзейнасны прынцып, а таксама паэтапная (перадкаму шкатыуная, ка-мушкатыуная, посткамушкатыуная) падрыхтоучая работа з сютэмай прак-тыкаванняу творчага характару.

Мстадалапчнай асновай даследавання з'яуляюцца: фшасофскае вучэнне аб прыродзе мастацкага твора як "другой рэчагаисщ", створанай мастаком слова (В.Ф.Асмус, Ю.Б.Борау, М.С.Каган, АЛ.Лявщау 1 шш.); тэорыя дзейнаснага падыходу да навучання, распрацаваная пс1холага\п 1 педагогам! (Л.С.Выгоцю, В.В.Давыдау, А.У.Пятроусю, 1.Ф.Харламау, Д.Б.Эльконщ 1 ¡нш.); пахал апчная канцэпцыя успрымання мастацкага твора як асобаснага працэсу (Л.Г.Жабщкая, А.М.Лявонцьеу, В.Шшфарава 1 }нш.); тэорьп пахолагау 1 метадыстау аб магчымасщ юраваць прадэсам развщця звязнага маулення навучэнцау з улжам жанравай дыферэнцыяцьп (МЛ.Жынкш, 3.1.Калмыкова, Т.А.Ладыжанская, Л.А.Мурына, ГЛ.Шкалаенка 1 ¡нш.).

Мстады даследавання: 1) тэарэтычны анатз фиасофскай, пспхолага-педагапчнай, л ¡тар а1у р аз науч а й, лшгвютычнай, метадычнай лггаратуры па тэме з мэтай выяулення ступсш распрацаванасш праблемы у навуцы; 2) педагапчна аргашзаванае наз1раннс за навучальным працэсам у агульнаадукацыйных школах; 3) канстатуючы эксперимент з мэтай харак-

тарыстыю стану вырашэння праблемы у педагапчнай практыцы: вопыт на-стаушцкай працы, anajii3 праграм i падручшкау па беларускай лп-аратуры, выяуленне ступеш развгтасщ лиаратурна-творчых здольнасцей школьшкау; 4) эксперыментальна-вопытнае навучанне на аснове распрацаванай методик!; 5) абагульненне выткау эксперыментальна-вопытнага навучашш (якасна-колькасны анал1з); 6) тэсты крэатыунасщ (здольнасцей).

Напуковая н:шпна даследавання заключаецца у наступным:

- канкрэтызаваны сутнасць i змест паняцця "лггаратурпа-творчыя здольнасщ вучняу" у дачынент да школьнага курса лггаратуры;

- выяулены найбольш аптымальны узроставы перыяд развщця лггаратурнай крэатыунасщ навучэнцау;

- вызначана месца i роля фальклорнай казю у астэме развщця лп:аратурна-творчых здольнасцей вучняу;

- акрэслены тэарэтычныя палажэнш i надрыхтаваны метадычныя рэ-камендацьй, зарыентаваныя на стымуляванпе i актьтзацыю лтаратурна-творчай дзейнасщ школьшкау у навучальным працэсе;

- распрацавана i экспериментальна праверана методыка навучання нашсанню казак у аспекце развщця лггаратурна-творчых здольнасцей школьшкау.

Навуковая значнасць даследавання заключаецца у тым, што на аснове тэарэтычнага i эксперыментальна-вопытнага даследавання створаны дыдактыка-метадычныя перадумовы для рэал1зацьп творчага, дзейнасна-асобаснага падыходу да навучання лпаратуры як асновы развщця л1таратурна-творчых здольнасцей вучняу у працэсе вывучэння фальклору.

Практичная значнасць атрыманых вынпсау. Вынш даследавання, яго тэарэтычныя палажэнш i фактычны матэрыял могуць быць выкары-станы не тольга для дыдактыка-метадычнага забеспячэння развщгювага навучання у працэсе вывучэння фальклору, але i для укарапення творчага, дзейнасна-асобаснага падыходу пры асэнсаванш ¡ншых праграмных раз-дзелау школьнага курса роднай лиаратуры. Вынш даследавання адрасава-ны, у першую чаргу, настауншам беларускай лгаратуры, а таксама могуць быць выкарыстаны пры падрыхтоуцы падручшкау, вучэбных дапа-можткау, метадычных рэкамендацый, лекцый i практычных заняткау, спецкурсау i спецсемшарау па методыцы выкладання мовы i лтаратуры на фшалапчных факультэтах ушверштэтау, студэнтам1-фшолагам! у час пра-ходжання педагапчнай пракгыга.

Сацыяльна-экаиам1чиая значиасць атрыманых выткау вызнача-ецца тым, што распрацаваная аутарам методыка развщця лгтаратурна-творчых здольнасцей вучняу V класа у працэсе вывучэння фальклору (на матэрыяле кази) дазволщь без затрат дадатковага часу павысщь эфек-тыунасць працэсу развщця агулышх 1 специальна мастацшх здольнасцей навучэнцау, будзе садзейшчаць фарм1раванню ¡х творчай шдышдуальнасщ, павышэнгпо ¡нтэлекту альпага, маральна-этычнага 1 эстэтычнага патэнцыя-лу, станауленню асобасных якасцей.

Асноуныя палажэнш, што вьшосяцца на абарону:

1. .Штаратурна-творчыя здольнасщ - тэта патэнцыяльныя чытацкк (перцэптыуныя) 1 творчыя (тсьменнщгая) магчымасвд вучняу, яшя абу-моул1ваюцца дыяпазонам ¡х агульных здольнасцей 1 узроунем агульнага 1 эстэтычнага развщця, а таксама уменням1 \ навыкам!; фарм1руюцца у працэсе сацыялпацьп 1 у ходзе аргашзаванага навучання; знаходзяць выражэн-не як у адэкватным успрыманш ¡дэйна-мастацкага зместу творау, так 1 у непрафесйшай лгсаратурнай творчасщ.

2. Неабходным! дыдактыка-метадычным1 умовам1 паспяховага развщця л ¡тар атур па-тв орчых здольнасцей школьншау з'яуляюцца:

а) выкарыстанне тэхналогш, яюя забяспечваюць засваекне тэксту з улшам жанравых 1 стылёвых асабл1васцей твора на эмацыянальна-вобразным уз-роунг, стымулююць творчае уяуленне I мысленне, мауленчую дзейнасць;

б) агггымальнае спалучэнне розных форм, мет'адау, прыёмау з арыентацыяй на шдывщуал1заваны (асобасны), шщыэтыуна-дзсйнасны падыход да навучання лггаратуры.

3. Для развщця л1таратурна-творчых здольнасцей вучняу пятага класа у працэсе выкладання фальклору (на матэрыяле казю) неабходна методыка, якая уключае паэтапную (псрадкамушкатыуную, камушкатыуную, посткамушкатьгуную) падрыхтоучую работу з сютэмай нрактыкаванняу рэпрадуктыунага, творчага, Л1таратурна-мастацкага характару 1 якая рэ-ал1зуе творчы падыход да навучання Л1таратуры.

Лсаб1сты уклад саккалыпка

Даследаванне уяуляе сабой вышк шматгадовай працы (9 год) над праблемай развщця лггаратурна-творчых здольнасцей навучэнцау, ак-тьшзацьн ¡х уласнай лггаратурнай крэатыунасщ. Уклад саюкальшка у рас-працоуку праблемы заключаецца у абагульненш педагапчнага вопыту, у тым Л1ку уласнага вопыту выкладання лпаратуры у сярэдняй школе 1 лщэ1, а таксама вопыту юраушцтва педагапчнай практыкай студэнтау; у распра-цоуцы аспектау методьш выяулення узроушо здольнасцей навучэнцау да

-■птаратурна-творчай самадзейнасщ, методьш вывучэння фольклору, сюраванай на развщцё л1таратурнай крэатыунасщ навучэнцау, у стварэнш1 укараненш вучэбиых тэлев1зШных праграм "БТ - школе. Беларуская лгаратура. 5 клас", падрыхтоуцы 1 апубл1каванш навуковых артыкулау па тэме даследавання.

Апрабацыя вмшкау даследавання

Асноуныя палажэнш \ выти праведзенага даследавання абмяр-коувалкя на пасяджэннях кафедры рыторьга1 методьш выкладання мовы I лггаратуры Белдзяржушвератэта, дакладвалюя аутарам на Рэспублшансюх навукова-практычных канферэнцыях "Узаечасувязь выкладання белару-скай 1 рускай моу 1 лггаратур" (Мшск, 1991); "Творчая 1 метадычная спад-чынаЯкуба Коласа" (Мшск, 1992); "Праблемы сярэдняй 1 вышэйшай школы" (Мшск, 1992); "Фальклор як сродак выхавання нацыянальнай свядо-масщ" (Мшск, 1993); "Беларуская мова 1 л^таратура: Праблемы навучання 1 вывучэння у сярэдняй 1 вышэйшай школе" (Мшск, 1994); на М1жнародных навукова-тэарэтычных канферэнцыях "Славянсия л1таратуры у кантэксце сусветнай" (Мшск, 1993; 1995; 1997; 1999); "Тэорыя 1 пракгыка навучання мовам, лгаратурам 1 рыторыцы у сярэдняй 1 вышэйшай школе" (Мшск, 1997); "Мова - Лпаратура - Культура" (Мшск, 1998); выкладалкя у нублжацыях, на Беларусюм тэлебачанш.

Матэрыялы даследавання выкарысто^алюя аутарам у лекцыйным курсе па методыцы выкладання л1таратуры, на практичных занятках, пры распрацоуцы спецкурса для студэнта)? фшалапчнага факулътэта Белдзяр-жушвереггэта.

Эксперыментальная работа ажыццяулялася настаушкам1-эксперыментатарам1, студэнтам1 пятага курса фшалапчнага факультэта Белдзяржушверсггэта 1 сашкальшкам у СШ № 11, 89, 133 г.Мшска, СШ № 1 г.п. Глуск Магшёускай вобласщ, Суклшскай СШ .Глыбоцкага раёна Вщебскай вобласщ. Агульная колькасць школьшкау, што прымал1 удзел у эксперыменце, - 325 чалавек.

Апубл^аванасць вышкау

Па тэме дысертацьп апублкавана 14 прац, у тым л1ку: 1 артыкул у калектыунай манаграфп, 1 артыкул у зборшку навуковых артыкулау, 5 артыкулау у навуковых часошсах, б матэрыялау навуковых канферэнцый, 1 тэзкы дакладау 1 паведамленняу навуковых канферэнцый. Агульны аб'ём апубл1каваных матэрыялау - 92 с.

Структура 1 аб'ём дысертацьп

Дысертацыя складаецца з агульнай характарыстьш работы, 2 глау, вывадау па главах, заключэння, сшсу выкарыстаных крынщ (223 наймент), дадаткау. Агульны аб'ём работы - 138 старонак машынашснага тэксту, ас-ноуны тэкст складае - 105 старонак, 13 старонак - стс выкарыстаных крышц, 20 старонак - дадатю.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

У агульнай характарыстыцы работы абгрунтоуваецца выбар тэ-мы, яе актуальнасць, акрэсл1ваюцца аб'ект, прадмет, мэта \ заданы даследа-вання, фармулюецца гшотэза, вызначасцца метадалагтчная аснова даследа-вання, указваюцца яго навуковая нав1зна, практичная 1 сацыяльна-экаиашчная злачнасць, сфармуляваны пaлaжэннi, што выносядца на абаро-ну.

У першай главе "Развщцё л1таратурна-творчых здольпасцей вучняу як пмхолага-педагапчная 1 метадычная праблема" раскрываец-ца змест паняцця "творчыя здольнасш" у фшасофсшм, сацыяльным 1 пахолага-педагапчным аспектах, канкрэтызуецца 1 даецца азначэнне па-няхщя "лпгаратурна-творчыя здольпасщ вучняу" у дачыненш да школьнага курса лггаратуры; разглядаюцца лстарычны I сучасиы аспекты праблемы разв1цця лггаратурна-творчых здольнасцей навучэнцау у школьным курсе лпяратуры; акрэсл1ваюцца иалажэшц пыхалогп, дыдактыю, на аснове яюх можа быць распрацавана методыка развщця л ¡таратурна-творчых здольнасцей навучэнцау еярэдняга звяна агульнаадукацыйнай школы; абгрун-тоуваюцца магчымасщ фальклорнай казю для вырашэння праблемы у педа-гапчным аспекце.

Даследаванне лггаратурных здольнасцей ускладняецца неабходнасцю вычлянення ¡х з агульнаэсгзтычных, агульных для любога в1ду мастацкай дзейнасщ, а таксама адсутнасцю адзшетва у поглядах на змест 1 структуру лкаратурна-творчых здольнасцей школьшкау у працах пйхолагау, педаго-гау, лштетау, л1таратуразнауцау, метадыстау.

Вучони\п (Л.1.Бажов1Ч, Л.С.Выгоцюм, Г.М.Кудзшай, В.А.Лсшным, Н.С.Лейцесам, З.М.Наулянскай 1 шш.) даказана: каб развщь л1таратурныя здольнасщ школьшкау, неабходна прытрымл1вацца прынцыпау, адзшых для уах мастацгах дысцыплш, як1я адлюстроуваюць сутнасць 1 глыбшную агульнасць ус1Х мастацтвау 1 ятя садзейшчаюць раскрыцщо творчага па-чатку у падрастаючым чалавеку. Гэта: абавязковае выкарыстанне спрыяль-ных узроставых перадумоу (так званыя сензггыуныя перыяды развщця); увага да творчай пазщьп, выражанай у дадзеным творы мастацтва, да аутарскай ацэнм падзей, учыпкау, характарау, з'яу жыцця; разумение мовы

таго ш шшага мастацтва як мовы, якая выражае асабл1вы мастацю змест, а не як набору тзхшчных прыёмау 1 правшау,'абыякавых да гэтага зместу; узаемадзеянне уласнай творчасц! I мастацкага успрымання як непарыуных бакоу эстэтычнага развщця школьшкау.

Распрацоуваючы тэарэтычныя асновы даследавання, дысертант юравауся тым, што арыентацыя у навучанш на патрэбы вучня у лп-аратурна-творчай дзейнасц! у тым щ шшым выглядзе рабшася ужо у працах вучоных XVIII стагоддзя (М.В.Ламаносау, М.Ф.Кашансю,

A.Ф.Мерзлякоу 1 ¡нш.). Далейшую распрацоуку праблема развщця лтратурна-творчых здольнасцей знаходзщь у працах ташх вядомых вучоных, як У.Я.Стаюнш, ВЛ.Вадавозау, Н.Ф.Бунакоу, В.П.Астрагорск!, Ц.П.Балталон, М.М.Сакалоу, М.А.Рыбшкава, В.В.Галубкоу, МЛ.Кудрашоу, Т.С.Зепалава, У.Г.Маранцман 1 ¡нш. У псторъп станаулення метадычнай думк1 на Беларуа гэтай праблемай займалкя К.М.Мщкев!ч (Якуб Колас),

B.П.Тэпш, Ы.Замоцш, М.1.Каспяров!ч, У.З.Раманшау, 1.К.Самков1ч I шш.

Паводле адной з прадуктыуных канцэпцый сучаснай гумаштарнай

навук!,пам1ж аутарам твора мастацтва 1 чытачом, гледачом, слухачом няма непераходнай гран! (М.Арнаудау, М.М.Бахцш, А.М.Лявонцьеу, Б.С.Мейлах, Л.Н.Сталов1ч 1 ¡нш.). Гэта значыць: абуджэнне 1 развщцё твор-чых мастацюх здольнасцей у чытача, гледача, слухача у працэсе успрымання ¡м твора мастацтва можна растлумачыць механпмам сацыяль-нага наследавання. Сутнасць гэтага мехашзма заключаецца у тым, што ап-радмечаныя у творах мастацтва мастацыя здольнасщ ¡х творцау у працэсе успрымання прысвойваюцца чытачам!, слухачам!, гледачам!. Каб прысва-енне апрадмечаных у творах мастацтва здольнасцей творцы ажыццявшася, спажывец (рэцышент) мастацтва "павшен ажыццявщь актыуную дзейнасць у адносшах да ¡х, дзейнасць, адэкватную (хаця, канешне, 1 не тоесную) той, якую яны у сабе крыпшипзавалГ' (А.М.Лявонцьеу). Дзякуючы мехашзму сацыяльнага наследавання, школьнш у чытацкай дзейнасщ прысвойваюць лтратурна-творчыя здольнасц! шсьменшка, увасобленыя у творы. Гэта прысвойванне становщца магчымым хаму, што па сва1.м характары працэс успрымання чытачом мастацкага твора у мнопм бл!зм уласна шсьменнщкаму творчаму працэсу. Па сутнасщ, як 1 у аутара, у чытача ак-тыуна працуюць ¡, значыць, удасканальваюцца працэсы уяулення, асацыя-тыунага мысленця, вобразнай памящ, узбагачаецца яго эмацыянальная сфера, разв1ваецца паэтычная зоркасцъ, наз^ральнасць, чуйнасць да слова, во-бразная I дакладная мова.

Чытанне — гэта "праца I творчасць" (В.Ф.Асмус), найскладанейшы творчы працэс, у якш удзелыпчаюць розныя сферы пихта чалавека: па-чуццё, уяуленне, мысленне, памяць. Сучасныя пахолап, педагог!, метады-

сты ]пчаць, што неабходшлм1 якасця.\п чытача з'яуляюцца актыунасць 1 дак-ладнасць эмацыянальнай рэакцьп, глыбшя асэнсавання мастацкага тэксту, канкрэтызацыя лггаратурных вобразау у чытацюм уяуленш, здольнасць эс-тэтычна ацэньваць форму твора, бачыць за мастащам светам яго аутара (Л.Р.Жабщкая, Г.М.Кудзша, М.А.Лазарук, Н.Дз. Малда^ская, У.Г.Маранцман, З.М.Наулянская, В.1.Нтафарава 1 ¡нш.). Лггаратурныя здольнасщ праяуляюцца не наяунасцю асобных з вышэйназваных якасцей чытача, а у<ам ¡х комплексам. Адсутнасць адной з якасцей можа парушыць кантакт чалавека з мастацтвам слова.

Анал1зуючы розныя пункты погляду фшосафау, пахолагау, дыдак-тау, метадыстау 1 шсьменшкау (Л.С.Выгоцю, У.П.Глоцер, А.М.Горю, М.С.Каган, М.А.Лазарук, А.М.Лявонцьеу, ВЛ.Ншфарава, Л.М.Рожына, М.А.Рыбшкава, В.П.Ягункова 1 ¡нш.) пры вызначэнш 1М1 паняцця "лггаратурна-творчыя здольнасщ", у даследаванш л1таратурныя здольнасщ школыикау, а тэта значыць чытацкш (перцэптьгрныя) 1 творчыя (пюьменшщая), разглядаюцца як з'ява ¡нтэгральная, дзе нельга аддзялщь адно ад другога. У дачыненш да школьнага курса лтаратуры пад Л1таратурна-творчым1 здолыгасцям1 школьншау нам1 разумеюцца патэнцы-яльныя чытацкш (перцэптыуныя) 1 творчыя (шсьмешйцюя) магчымасщ вучняу, яйя абумоул1ваюцца дыяпазонам ¡х агульных здольнасцей I узроунем агульнага 1 эстэтычнага развщця, а таксама аналпычным! ! лгеаратурна-творчым1 умениям! 1 навыкам!; уяуляюць сабой складанае пах1чнае утварэнне, у структуры якога вядучая роля належыць ма^ленчым здольнасцям, вобразнаму уяУленню ' творчаму мысленню; апорным1 з'яуляюцца узроставыя перадумовы 1 характаралапчныя якасщ асобы; фар.\пруюцца у працэсе сацыя.тоацьп 1 у ходзе аргашзаванага навучання; знаходзяць выражэнне як у адэкватным успрыманш адэйна-мастацкага зме-сту творау, так 1 асирафссшнай лггаратурнай творчасвд.

У другой главе "Фарлправанне л1таратурна-творчых здольнасцей вучняу V класа у працэсе вывучэння фальклору" выяулсны сучас-ны узровень развщця л ¡тар ату р 11 а-тв ор ч их здольнасцей вучняу пятага класа, акрэслены патэнцыял творау фальклору у рэа.тоацьп мэт даследавання у названым аспекце, вызначаны дыдакгыка-метадычныя прынцыпы, умовы 1 прыёмы, што забяспечваюць развщцё лгтаратурна-творчых здольнасцей кожнага вучня без выкшочэння, прапанавана методыка, зарыентаваная на актыв1зацыю спецыяльна мастацюх здольнасцей вучняу у працэсе стварэн-ня уласных казак, дадзены анал1з вышкау эксперыментальнай работы.

У 1994-1996 навучальных гадах ангарам дысертацьн быу праведзены канстатуючы эксперымент у пятых класах СШ №11, 89, 133 г.Мшска; СШ №1 г.п.Глуск Маплёускай вобласщ; Суклшскай СШ Глыбоцкага раёна

Вщебскай вобласщ. Канстатуючым экспериментам было ахоплена 325 вучняу.

У адпаведнасщ з пастауленым1 мэтам1 I праводзшася анкетаванне, вусныя 11Йсьмовыя працы у пятым класе агульнаадукацыйиай школы.

Кантроль за станам сфар\праванасщ практичных уменняу 1 навыкау, неабходных для актыунай л1таратуриа-творчай дзейнасщ, быу рэал1заваны у форме серьн кантрольных заданняу.

3 мэтай выяулення ступеш сфарм1раванасщ у пящкласшкау лп-аратурна-творчых здольнасцей нам[ бьш вызначаны наступныя крытэ-рьй здольнаещ да л1таратурна-творчай дзейнасщ: начытанасць вучняу 1 пэупы вопыт уласнай мастацка-творчай дзейнасщ; здольнасць эстэтычна перажываць з'явы аб'ектыунай рэчакнасщ 1 славесна-мастацкай творчасщ; наяунасць патрэбнасщ самавыразщца праз розныя формы пачуццёва-прадметнай дзейнасщ.

У якасщ паказчыкау ступеш сфарм1раванасщ лл'аратурна-творчых здольнасцей нам1 вылучаны: эмацыянальная уражл1васць, паэтычная зор-касць, наз1ральнасць, творчае уяуленне, арыгшальнасць мыслення, вобраз-ная памяць, багацце 1 выразнасць мовы, што дазволта распрацаваць мето-дым даследавання [ вылучыць, у залежнасщ ад колькаснага узроуню кры-тэрыяльных паказчыкау, тры узроуш сфарм1раванасщ лгеаратурна-творчых здольнасцей школьншау: высот, сярэдш 1 шзга.

Анализ праграмы сярэдняй агульнаадукацыйиай школы (з беларускай 1 рускай мовам! навучання) (1994 г.) паказау, што у параунанш з папя-рэдн1М1 праграмам1, яюя дзейшчал! апошн1я дзесящгоддз1, у ёй адбылкя карэнныя змены. Прынцыпова новай якасцю праграмы з'яуляецца яе зары-ентаванасць на развщцё агульных 1 спецыяльна мастацюх здольнасцей вучняу. Працэс развщця тагах здольнасцей можа быць паспяховым пры умове творчай методык1 навучання, рэал1зацьн спсцыялытй сютэмы творчых заданняу, дыферэнцаванага, асобасна арыентаванага падыходу да навучэнцау. Асабл1вае значэнне набывае у гэтым плане шдывщуальны стыль педа-гапчнага узаемадзеяння, асэнсаванне настаушкам лгаратуры мстадау I спосабау стымулявання 1 актьшзацьп творчых здольнасцей школьшкау.

Сярод важных вщау навучальнай мастацка-творчай дзейнасщ вучняу пятага класа застаюцца: вуснае славеснае маляванне, ¡нсцэшраванне 1 мпансцэшраванне, творчы пераказ, дашсвание асобных эшзодау твора 1 шш. Асабл1ва актуал1зуецца роля лгаратурнай творчасщ вучняу у працэсе вывучэння фальклору: складанне казак, сачьшенне па прыказках, ¡нсцэшраванне песень, прыдумванне загадак I г.д. Аднак шзк1 узровень уменняу абмяжоувае творчыя магчымасщ вучняу. Як паказал! вышю кан-статуючага эксперыменту, вучш V класа праяуляюць асабл1вую

защкауленасць да стварэння уласных казак. М1ж тым шзга узровень ведау аб спецыфщы мастацкага жанру, кампазщыйнай аргашзацьй твора, сютэме вобразна-выяуленчых сродкау мовы абмяжоувае уласна творчыя магчы-масщ вучняу. Для таго, каб школьшю авалодал1 уменням1 лпаратурна-творчага характару, ямя садзейшчаюць развщцю спецыяльна мастацюх здольнасцей школынкау у працэсе стварэння уласных казачных тэкстау, неабходна падрыхтоучая работа.

Падрыхтоучая работа, якая садзейшчала развщцю спецыяльна мас-тацых здольнасцей вучняу пятага класа у працэсе стварэння уласных казак, праводзшася у тры этапы:

1) перадкамушкатыуны, у ходзе якога у вучняу фарьйраватся уменш вызначаць асноуныя прыметы жанру;

2) камушкатыуны, у ходзе якога адпрацоува:ися уменш фармуляваць тэму, дою сачынення-казю, будаваць сюжэт 1 кампазщыю твора, выкары-стоуваць приёмы стварэння казачнага персанажа, моупа-стылевыя сродю казачнага апавядання;

3) посткамушкатыупы, у ходзе якога фар\правал1ся уменш структуры-раваць тэкст, удасканальваць яго, узаемарэцэнзаваць.

Экспериментальным шляхам быт выяулены патэнцыяльныя маг-чымасщ кожнага метаду, приёму, «¡ду задания, яюя склал1 метадычную астэму падрыхтоуи да стварэння уласных казак.

Принципам! адбору 1 скюматызацьи практыкаванняу, яюя садзейшчаюць развщцю л пар ату р н а-т в орчых уменняу, з'яуляюцца:

- астэмнасць вучэбных задания^;

- варыятыунасць вучэбных заданняу;

- дыферэнцыяцыя практыкаванняу;

- дыялектычны прынцып адзшства мовы 1 мыслення;

- прынцып м1жпрадметных сувязей 1 шш.

У ходзе вопытна-эксперыментальнага навучання пацверджана эфек-тыунасць наступных прыёмау: вуснага славеснага малявання, выразнага (мастацкага) чытання, розных в!дау пераказау, мастацкага расказвання, шсцэшравання \ м1зансцэшравання, стышстычнага эксперымету, складан-ня тэматычнага слоушка. "Самастойнасць 1 дывергентнасць" мыслення (Л.М.Рожына) стымулюе прыём мантажу тэксгу з россыпу слоу. Асаб;нвую эфектыунасць у працэсе эксперыментальнага навучання засведчьш тагая метадычныя прыёмы, як анаш казачнай формулы, творчы пераказ са зме-най асобы, ¡м1тацыйна-мадэл1руючыя гульш 1 шш.

Пакольм базюным кампанентам у структуры лггаратурна-творчых здольнасцей з'яулясцца творчае уяуленне (фантазш), то у нашым даследа-ванш асноуная увага удзелена спосабам фантаз1равання. "Спосабы фан-

таз1равання не мяняюцца здауна, як сем нот у музыкантау" (Л.Я.Дудзецю); найбольш распаусюджаны з ix - аглюцшацыя (уключэнне аб'екта у новыя умовы). У творчай дзейнасщ па стварэнш казй мы эфекгыуна выкары-стоувал1 наступныя в1ды аглтоцшапьи: фантастычная ппотэза, пер-сашф1кацыя, казачны калейдаскоп, фаптастычны аналп, акпэнтузраванне i imn.

Для павышэння узроушо узнауляльнага i творчага уявления быу вы-карыстаны метад нагляднага мадэлявання ("карты Пропа").

У мэтах праверю эфектыунасщ прапанаванай на\п метадычнай cicrjMbi развщця лтратурна-творчых здольнасцей вучняу у працэсе ства-рэння уласных казак пасля навучалънага эксперыменту школьшкам бьш прапанаваны кантролышя заданш.

Кантрольныя зрэзы праводзшся у тых жа школах, дзе праходз!у i на-вучальны эксперымент (СШ №11, 89, 133 г.Мшска, СШ №1 г.п. Глуск Маплёускай вобластп, Суклшская СШ Глыбоцкага раёна Вщебскай во-бласщ), з тым жа саставам школьткау V класау (325 чалавек). Аднак для супастаулення вынжау аналапчныя заданш прапаноувалюя навучэнцам кантрольных класау (330 чалавек).

Заданш мел1 на мэце: праверыць узровень сфарм1раванасш лггаратурна-творчых здольнасцей школьткау; вызначыць ступень сфарм1раванасщ уменняу, неабходных для стварэння уласнай казга (на пад-ставе знаёмых сюжэтау i вобразау); мастацкага расказвання яе.

У педагопцы i пахалогп iciiye шмат крытэрыяу ацэню творчых работ дзяцей. Але некаторыя даследчьтга (В.М.Дзячэнка, М.Я.Веракса) адзнача-юць вяткую эфектыунасць падыходу да ана.щзу дзщячай творчасщ амеры-канскага спецьшпста П. Торанса. Вагоны вылучае творчае мыслеине як абавязковы кампанент любога творчага пошуку i р.ыкарыстоувае асноуныя паказчым творчага мыслення (прадуктыунасць, шуткасць, арыпнальнасць, самастойнасць) для анал1зу вышкау творчай дзейнасщ.

Для выяулення cryneHi развгтасщ л1таратурна-творчых здольнасцей вучняу 5 класа мы выкарыстшп тэсты Г1. Торанса, адаптаваныя да нашых умоу i задач даследавання. 3 гэтай мэтай расирацавал1 сям1бальную ацэнку створаных шкоиьн!кам1 казак з уликам иаступных паказчыкау: самастойнасць, арыпнальнасць мыслення, развгасць узнауляльнага i творчага уяулсшм, багацце "казачнай" абраднасщ (зачыны, канцоую, трохразовыя паугоры i г.д.), дакладнасць i выразнасць мовы.

0 балау - за адмауленне ад задания;

1 бал - за пераказ знаёмай казю;

2 балы - за пераказ знаёмай кази, але з унясеннем новых элемента^;

3 балы - пры унясенш ютотных элементау нав1зны у вядомую казку;

4 балы - за цалкам самастойна прыдуманую, але схематычна перака-

заную казку:

5 бала>; - за самастойна прыдуманую казку, але нашсаную просгай. не-

выразнай мовай;

6 балау - за самастойна прыдуманую казку. багатую на "казачиую" аб-

раднасць;

7 балау - за стварэнне незвычайных, арыгшальных казак, выкананых

на падставс камбшаторных дзеянняу, нашсаных багатай. вы-разнай мовай.

Вышю супастаулення у працэнтных адносшах наказаны на мал.1.

Нкантрольныя класы

О эксперыментальныя класы

Мал. 1. Шкала аючк1 дзщячых сачыненняу-казак

Выкарыстоуваючы эксперыментальныя дадзеныя як аснову для фарм1раванпя вывадау. мы зыходзш з таго. што выяуленыя якасна-колькасныя паказчыи не даюць поунага уяулення аб сгупеш сфарм1раванасш лггаратурна-творчых здольнасцей школьшкау. Яны толью ¡люструюць некаторыя аспекты праблемы даследаваши у дачьшешп да ме-тодыга навучання лггаратуры. 1накш кажучы. матэрыяльныя паказчьш сведчаць толью аб развшщ ляаратурна-творчых здольнасцей вучняу у пра-цэсе вывучэння фальклору (на матэрыяле казк1). Перспектива методыю у згаданым наюрунку бачыцца у далейшых грунтоуных даследаваннях пра-цэсу развщця лкаратурна-творчых здольнасцей вучняу як у ходзе вывучэння творау вуснай народнай творчасщ, так 1 мастацкай -'птаратуры.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Правсдзенас тэарэшчнае 1 эксперыментальна-вопытнае даследаванне дазволиа вырашыць пастауленыя у дысертацьп задачы 1 пацвердзиа ас-

ноуныя палажэнт гшотэзы, на аснове чаго сфармуляваны наступныя вы-вады:

1. Штаратурна-творчыя здольнасщ вучняу у даследаванш разгляда-юцца як родавае 1 ш'давае паняцщ, ¡нтэгральныя па сваей сутнасщ. Тэта па-тэнцыяльныя чытацюя (перцэптыуныя) 1 творчыя (тсьменнщюя) магчы-масщ вучняу, яия абумоул!ваюцца дыяпазонам ¡х агульных здольнасцей 1 узроунем агульнага ! эстэтычнага развщця, а таксама аналпычным! 1 лггаратурна-творчы.\п умениям! I навыкам!; уяуляюць сабой складанае пах!чнае утварэнне, у структуры якога вядучая роля належыць мауленчым здольнасцям, вобразнаму уяуленшо ! творчаму мысленню; апорным! з'яуляюцца узроставыя перадумовы ! характаралапчныя якасц! асобы; фарм!руюцца у працэсе сацыял!зацьп ! у ходзе арган!заванага навучання; знаходзяць выражэнне як у адэкватным ¡дэйна-мастацкаму зместу творау ¡х успрыманн!, так 1 непрафес!йнай л!таратурнай творчасц!. Асноунай умовай поспеху у гэтым наюрунку з'яуляецца наяунасць лггаратурна-творчага ася-роддзя, схшьнасць вучняу да лггаратурнай творчасц! ! патрэбнасць у ёй, патрэбнасць у самавыражэнш ! у самасцвярджэнш, а таксама цэлая сютэма матывау лтаратурна-творчай дзейнасщ. Педагапчна арган!заванае наву-чанне - гэта ! ёсць асноуны сродак, умова 1 шлях развщця лггаратурна-творчых здольнасцей [1, 2,11, 13].

2. Анал!з ступен! распрацаванасщ розных аспектау даследуемай праблемы у ф!ласофскай, л ¡тар ату р азн ау чай, л!нтв!стычнай, пихолага-педагапчнай ! метадычнай лггаратуры абумов!у неабходнасць адбору ды-дактыка-метадычных прынцыпау, паняццяу, прыёмау лггаратурнай працы ! лггаратурна-творчых умешшу, якш неабходна фарм!раваць у вучняу з мэтай разв!цця ¡х лггаратурна-творчых здольнасцей у працэсе вывучэння фальк-лору (на матэрыяле казй) [2, 3,6,7].

3. Канстатуючы эксперымент, яю праводз!уся у школах № 11, 89, 133 г.М!нска, № 1 г.п.Глуск Маплёускай вобласщ, Сукл!нскай СШ Глыбоцкага раёна Вщебскай вобласц!, дазвол!у выяв!ць зыходны узровень ведау ! уменняу школьткау па стварэнш уласных казачных тэкстау, ступень разв^тасщ !х л!таратурна-творчых здольнасцей. Як паказау эксперымент, школьнш не валодаюць ведам! аб жанравых адметнасцях, кампазщыйнай аргашзацьп творау казачнага эпасу, аб астэме вобразна-выяУленчых срод-кау, прыёмах стварэння казачнага сюжэта ! неабходным! лгтаратурпа-творчым! умениям! для стварэння уласных казак [3, 11, 13].

4. На падставе наз!ранняу за вучэбным працэсам ! абагульненняу вынжау канстатуючага эксперименту устаноулена устойл!васць школьных стэрэатыпау у падыходах да аргашзацьп лпаратурна-творчай дзейнасщ школьткау,! у выкладанш фальклору у прыватнасц!. У гэтым плане заслу-

гоуваюць увап i набываюць асабл1вае значэнне выкарыстаине настаунжам1 роднай лЬаратуры тэхналогш, яюя забяспечваюць засваенне тэксту з улжам жанравых i стылёвых асабл1васцей твора на эмацыянальна-вобразным узроуш, стымулююць творчае уяуленне i мысленне, мауленчую дзейнасць. Развщцю лкаратурна-творчых здольнасцей школынкау садзеишчал1 выкарыстаныя у ходзс навучальнага эксперыменту разнастай-ныя метады i прыёмы, практыкаванш рэпрадуктыунага, творчага, лпгаратурна-мастацкага харакгару, як1я дазваляюць рэагйзаваць дзейпасны, асобасна арыентаваны падыход да навучания лггаратуры [1,2,3,11,12,13].

5. Распрацаваная метадычная астэма развщця лггаратурна-творчых здольнасцей вучняу V класа у працэсе вывучэння фальклору (на матэрыяле казга) уключае III этапы: I этап - перадкамушкатыуны, яю прадугледжвае засваенне i рэпрадуктаванне тэарэтычных звестак аб зместавых, кам-пазщыйных, моуна-стылёвых адметнасцях фальклорных казак; II этап — камушкатыуны, яю прадугледжвае фарм1раваннс уменняу i навыкау ства-рэння розных вщау народных казак. Дадзены этап уключае работу над зме-стам, кампазщыяй, мовай фальклорных казак, л ¡тар ату р н а-тв ор чы м i прыё-MaMi па стварэнш уласных казачных тэкстау; III этап — постка-мушкатыуны, яга прадугледжвае самааналп створаных казак, прауку нашсанага, узаемарэцэнзаванне i выхаваучае уздзеяпне уласнай мастацкай творчасщ на фармфаванне маральна-этычнага i эмацыянальна-эстэтычнага вучнёускага вопыту [2,3,10,11,13].

i 6. Праведзенае эксперыментальнае навучанне пацвердзша гшотэзу даследавання аб тым, што л1таратурна-творчыя здолышсщ школыпкау у працэсе вывучэння фальклору (на матэрыяле казы) разв1ваюцца паспяхова пры умовах: астамнай аргашзацьн тэарэтычных звестак аб зместавых, кампазщыйных i моуна-стылёвых асабл!васцях жанру "казка"; выкары-стання дыферэнцаванага падыходу (згодна з тыпам асобы) да кожнага з вучняу; прымянення методьш, аснову якой складаюць дзейпасны прынцып, а таксама паэтапная падрыхтоучая работа з Ыстэмай практыкавашму творчага харакгару. У гэтай сувяз1 перспектива дадзенага даследавання бачыц-ца у далейшым выяулешй шляхоу развщця лгеаратурна-творчых здольнасцей школьшкау пры захаванш пераемнасщ пам1ж ¡ншьм раздзелачп школьнан праграмы на ycix этапах лггаратурнай адукацьп, а таксама у даследаванш магчымасцей пазакласнага чытання i пазакласнай працы па лггаратуры у гэтым напрамку [3,4,5,8,9,14].

СШС АПУ Б Л1КАВ АНЫХ ПРАЦ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1 Артикулы у калектыуных манаграф1ях, зборшках

1. Праскалов1ч В.У. Народная педагогйса як сродак развщця Л1таратурна-творчых здольнасцей вучняу // Народная педагопка беларусау / Пад рэд.: В.К.Бандарчыка, М.Ф.Пшшеша, С.В.Снапкоускай. - Мшск: Нац. ш-тадукацьи, 1996.-С. 132-135.

2. Праскалов1ч В.У. Выкарыстанне казачных тэкстау у навучальнай ка-мушкаты^на-мауленчай дзейнасщ // Коммуникативная компетенция: принципы, методы, приёмы формирования: Сб. науч: ст.: В 2 вып. /Бел. гос. ун-т.; Под ред.: Л.А.Муриной, Ф.М. Литвинко. - Минск, 1999. -Вып. 1.-С. 34-37.

Артикулы у часошсах

3. Праскалов1ч В.У. Урок пазакласнага чытання "У Чароунай Краше Казак" // Род. слова. - 1996. - № 5. - С. 67-73.

4. Праскалов1Ч В.У. "У дрэва павшна быць дзве дароп...": [Традыцьп нац. 1 сусвет. фальклору у казках Якуба Коласа] //Род. слова. - 1996. - № 12. -С. 77-88.

5. Праскалов1Ч В.У. Гумашстычныя традыцьп выхавання 1 фальклор у казках Якуба Коласа // Адукацыя 1 выхаванне. - 1997. — № 7. - С. 27-34.

6. Праскалов1ч В.У. "1шоу Бай па сцяне...": [Да пытання абаяльнасщ 1 псторьп жанру казга] //Род. слова. - 1999. - № 10. - С. 54-60.

7. Праскалов1ч В.У. Вучы народ, вучыся I у народа // Род. слова. - 2000. -№ 1,-С. 52-54.

Матэрыялы канферэнцый

8. Праскалов1ч В.У. Вывучэнне творчага выкарыстання фальклору майст-рам1 слова на уроках беларускай лгтаратуры //Узаемасувязь выкладання беларускай 1 рускай моу \ лгсаратур: Матэрыялы Рэсп. канф. /Мш. гар. ¡н-т удасканалення настаунжау. - Мшск, 1991. - С.86-87.

9. Праскалов1Ч В.У. Нацыянальнае 1 агульначалавечае у казках Якуба Коласа //Якуб Колас: Праблемы сярэдняй 1 вышэйшай школы: Матэрыялы Рэсп. навук.-метад. канф., прысвеч. 110-й гадавше з дня нарадж. Я.Коласа /Бел. дзярж. ун-т.; Рэд. У.А.Наумов1ч. - Мшск, 1992. -С. 93-104.

10. Праскалсшч В.У. Агульнасць казачнага эиасу усходшх славян // Славянские литературы в контексте мировой: Материалы междунар. науч. конф., Минск, 25-30 окт. 1993 г. /Бел. гос. ун-т. - Минск, 1994. -С. 71-74.

11. Праскалошч В.У. Развщцё творчай дзейнасщ вучняу на уроках лггаратуры у 5 класе (на матэрыяле казы) // Беларуская мова 1 лпгаратура: Праблемы навучання 1 вывучэиня у сярэд. 1 выш. шк.: Матэ-рыялы Рэсп. навук. - пракг. канф., Мшск, 15-17 л1стап. 1994 г. /Бел. дзярж. ун-т.; Адк. за вып. В.Ю.Дылеуская, - Мшск, 1994. - С. 58-59.

12. Праскалов1ч В.У. Вывучэнне фальклору у школе: Да псторьн пытання // Тэорыя 1 практика навучання мовам, л1таратурам 1 рыторыцы у сярэдняй 1 вышэйшай школе: Матэрыялы мЬкнар. навук.-тэарэт. канф., Мшск, 1517 снеж. 1997 г.: У 2 ч. /Бел. дзярж. ун-т; Пад рэд. Л.А.Мурынай, Ф.М.ЛЬгвшка.-Мшск, 1998.-Ч.1.-С. 132-135.

13. Праскаловн! В.У. Развщцё лггаратурна-творчых здольнасцей школыикау у працэсе вывучэння фальклору // Мова - Лп-аратура - Культура: Матэрыялы М1жнар. навук. канф., Мшск, 22-23 верас. 1998 г.: У 2 ч. /Бел. дзярж. ун-т. - Мшск, 1999. - 4.2. - С. 182-186.

Тэзкы дакладау I паведамленняу навуковых каиферэнцый

14. Праскалов1ч В.У. Казачны эпас 1 творчасць Якуба Коласа // Творчая 1 метадычная спадчына Якуба Коласа: Тэз. дакл. 1 паведам. Рэсп. навук.-метад. канф., прысвеч. 110-й гадавше з дня нарадж. Я.Коласа /Бел. дзярж. ун-т.; Рэд. У.А.Наумов1ч. - Мшск, 1992. - С.79-81.

РЭЗЮМЕ Г1раскало1нч Вольга Уладзш1рауна Развщцё лггаратурна-творчых здольнасцей вучняу V класа у працэсе вывучэння фальклору

Ключавыя словы: развщцёвае навучанне, творчы 1 дзейнасна-асобасны падыход, чытацт (перцэптыуныя) 1 творчыя (тсьменшцюя) здольнасщ, дыдактыка-метадычныя прынцыпы, эксперыментальна-вопытнае навучанне.

Аб'ект даследавашш - працэс развщця лггаратурна-творчых здольнасцей вучняу пятага класа сярэдняй школы.

Прадмет даследавання - методика фарм)"рапапня лггаратурна-творчых здольнасцей вучняу V класа пры вывучэнш фальклору (на матэ-рыяле казга).

Мэта даследавання - выяуленне умоу \ фактарау, яюя сад-зейшчаюць эфектыунасщ працэсу фарм1равання 1 развщця лгсаратурна-творчых здольнасцей школьшкау; абгрунтаванне на гэтай аснове методыю развщця лтаратурна-творчых здольнасцей вучняу V класа у працэсе вывучэння фалыслору (на матэрыяле казю).

Метады даследавання: тэарэтычны ашшз фшасофскай, пс1холага-педагапчнай, лтратуразнаучай, лшгшстычнай, метадычнай л1таратуры па тэме; педагапчна аргашзаванае наз1ранне за навучальпым працэсам у агульнаадукацыйных школах; эксперыменталыга-вопытнае навучанне на аснове распрацаванай методыга; абагудьненне яго вышкау.

Навуковая нап1зна даследавання: кашфэтызаваны сутнасць 1 змест паняцця "лп'аратурна-творчыя здольнасщ вучняу" у дачыненш да гпкольнага .курса лггаратуры; вызначана месца г роля фальклорнай кази у с!стэме развщця л1таратурна-творчых здольнасцей вучняу; акрэслены тэа-рэтычныя палажэнш 1 падрыхтаваны метадычныя рэкамендацьп, зарыента-ваньтя на стымуляванне 1 актытзацьпо лггаратурна-творчай дзейнасщ школьшкау у навучальным працэсе; распрацавана 1 экспериментальна пра-верана методыка навучання нашсаншо казак у аспекце развщця лп'аратурна-творчых здольнасцей школьшкау.

Вынш даследавання, яго тэарэтычныя палажэнш 1 фактычны матэ-рыял могуць быць выкарыстаны не толью для дыдактыка-метадычнага за-беспячэння развщцёвага навучання у працэсе вывучэння фальклору, але 1 для укаранення творчага, дзейнасна-асобаснага падыходу пры асэнсаванш ¡ншых праграмных раздзелау школьнага курса роднай лггаратуры.

РЕЗЮМЕ Проскалович Ольга Владимировна Развитие литературно-творческих способностей учеников V класса в процессе изучения фольклора

Ключевые слова: развивающее обучите, творческий и деятельно-стно-личностный подход, читательские (перцептивные) и творческие (писательские) способности, дидактико-методические принципы, экспериментально-опытное обучение.

Объект исследования - процесс развития литературно-творческих способностей учеников пятого класса средней школы.

Предмет исследования - методика формирования литературно-творческих способностей учеников V класса при изучении фольклора (на материале сказки).

Цель исследования заключается в выявлении условий и факторов, которые содействуют эффективности процесса формирования и развития литературно-творческих способностей; обосновании на этой основе методики развития литературно-творческих способностей учеников V класса в процессе изучения фольклора (на материале сказки).

Методы исследования: теоретический анализ философской, психо-лого-недагогической, литературоведческой, лингвистической литературы по теме; педагогически организованное наблюдение за учебным процессом в школе; экспериментально-опытное обучение на основе разработанной методики; обобщение его результатов.

Научная новизна полученных результатов: конкретизированы сущность и содержание понятия «литературно-творческие способности учеников» по отношению к школьному курсу литературы; определены место и роль фольклорной сказки в системе развития литературно-творческих способностей учеников; выведены теоретические положения и подготовлены методические рекомендации, ориентированные на стимулирование и активизацию литературно-творческой деятельности школьников в учебном процессе; разработана и экспериментально проверена методика обучения написанию сказок в аспекте развития литературно-творческих способностей школьников.

Результаты исследования, его теоретические положения и фактический материал могут быть использованы не только для дидактико-методического обеспечения в процессе изучения фольклора, но и для реализации творческого, деятельностно-личностного подхода при усвоении других программных разделов школьного курса родной литературы.

SUMMARY Proskalovich Olga Vladimirovna The development of 5-th Form pupils' literary-creative abilities in the process of folk-lore study

Key words: developing teaching, creative-personal approach, readers' (perceptive) and creative (writers') abilities, didactic-methodical principals, experimental teaching.

Object of the study: the development of 5-th Form pupils' literary-creative abilities.

Subject of the study: methods of formation of 5-th Form pupils' literary-creative abilities during the folk-lore study (based on tale material).

Objective of the study: determination of conditions and factors contributing to the effectiveness of the process of formation and development of literary-creative abilities; grounding of the methods of 5-th Form pupils' literary-creative abilities during the folk-lore study (based on tale material).

Methods of the study: theoretical analysies of philosophical psycho-pedagogical, linguistic literature on the topic, as well as materials on history of literature; pedagogical observation over the teaching process at school; experimental teaching based on the developed methods; generalization of its results.

Scientific novelty of the obtained results: the essence and contents of the concept "pupils' literary-creative abilities" regarding the school course of literature have been defined concretely; the place and the role of a folk-lore tale has been determined in the system of development of pupils' literary-creative abilities; theoretical principals have been developed and methodical recommendations aimed at stimulation and activisation of pupils' literary-creative abilities in the teaching process, have been prepared; methods of teaching in tale writing, regarding the pupils' literary-creative abilities has been worked out and checked up experimentally.

Study results, its theoretical principals and actual material can be used not only for didactic-methodical purposed in the process of folk-lore study, but also for realisation of the creative-personal approach during the learning process of other programm sections of school literature course.