автореферат и диссертация по педагогике 13.00.02 для написания научной статьи или работы на тему: Развитие речи учащихся шестого класса при изучении морфологии (существительного и прилагательного)

Автореферат диссертации по теме "Развитие речи учащихся шестого класса при изучении морфологии (существительного и прилагательного)"

Беларуск! дзяржауны педагаг!чны уш вере¡тэт

РГ6 од

- 5 ИЮН Ш5

УДК 371.3 + 412.2 + 413.3

САУКО Уладз1М1р Паулав1Ч

РАЗВ1ДЦЁ МОВЫ ВУЧНЯУ ШОСТАГА КЛАСА ПРЫ ВЫВУЧЭНШ. МАРФАЛОГН /НАЗОУШКА I ПРШЕТН1КА/

13.00.02. — методика выкладання беларускай мовы

А^тарзфврат даевртацы} на атрыманне вучонай ступен) кандидата педагапчных навук

Мгнск — 1995

Работа выканана У Беларуси1м дзяржауным педагагГчнш ун}версгтэцв

Навуковы к{раун!к — доктар педагаг!чных навук, прафвсар Л.А.Мурына

Аф(цыйныя апанвнты: доктар ф{лалапчных навук, прафесар П.И.Щуда; кандидат педагаг!чных навук, дацэнг ГД.Верашчака

Апан(руючая аргажзацыя— В1цебск{ дзяржауны педагагИны !нстытут

Абарона адбудзецца 20 чэрвеня 1995 года а 14 гадзГне на пася-даэнш савета па абароне дысертацый К 113.16.04 у Беларуси¡м дзяржауным педагагИным ун!верс1тэце па адрасу: 220809, г. Шнск.вул. Саввцкая, 18, ауд. 482.

3 дысертадыяй можна азнаём!цца у 6{<5л1ятэцы ун!вере!тэга.

Аутарэферат разасланы ЛЫСЛ^ 1995 г.

Вучоны сакратар савета кандидат педагатччных навук, дацэнт

:енск!

АГУЛЬНАЯ ХАВАКТАРЫСТЫКА РАБОЙ

Адной з асноуных задач сучаснай школы з'яуляецца гуман!тар-нае разв!ццё асобы, якое патрабуе выхавання высокай мауленчай культуры вучняУ, фарм!равання камук!катыуных уыенняу ! навыкау, што забяспечваиць эфектыунасць моуных зное!н у розных сферах грамадскага жьщця. Асабл! вуюзначнасць гэтая задача набывае у перыяд нацыянальнага адраджэння Беларус!, кал! нацкянальнай мо-ве нададзены статус дзяржаунай. У сувяз! з гэтым праца настаун!-ка беларускай мовы I л1таратуры пав!нна быць как!равана на за-беспячэннедрактычнага авалодання вучням! мовай як сродкам зно-с!н I пазнання рзча1скасщ, формай выражэння мыслення.

У вырашэнн! гэтай Заданы вял1кае значэнне мае работа па разв1цц1 мовы, якую славесн!к праводз!ць як на спецыяльных уроках, так 1 у сувяз! з вывучэннем школьнага курса мовы дзеля та-го, кэб вучнг авалодал1 нормам! л1таратурнай мовы, узбагацШ слоун!кавы запас,навучыл1ся выяазваць свае думк! у вуснай I п!сьыовай форме, выкарыстоуваючы патрэбныя сродк! мовы У адла-веднасц! з мэтай, зместам маулення I умовам! знос!н.

Метадычная яавука I практика школы нааапасШ значны вопит работы оа разв!цц! мовы вучняу. Дзякуючы даследаванням У.П.Иарамецеускага, ВЛ .Чарнышова, К.Б.Барх1на, М.А.Рыбн!кавай, ЕЛ.Щхеевай, К.М{цкев1ча /Я.Колаоа/ ! !нш., ухо у канцы XIX— дачатку XX стагоддзя была абгрунтавана неабходнасць работы па фарм1раваня| мауленчай культуры школьн1кау. У далейшым пытанн! разв!цдя мовы вучняУ разглядал!ся у працах В.А.Дабрамыслава, А.В.Цекучова, Т.А.Дадыжэнскай, М.Р.Львова, Д.А.Мурынай, Д.П.Пад-гайскзга, МЛ.Касцяна, ГЛ.Верашчак!, Л.М.Гамезы I !нш. Был! вы-значавы тры асноуныя напрамк! разв!цця мовы школьн1кау, праве-дзены специальный тэарэтычныя 1 практычныя даследаванн! прабле-мы узбагачзння слоун1кавага запасу вучняу. 3 ул!кам дасягненняу л!нгв1 стык! /РЛ.Аванесау, В.У.В1наградау, Р.В.В1накур, ВЛ.Макету, Дз.М.Ушакоу, Д.У.Шчэрба, М.В.Б1рьла, М.Г.Булахау, АЛ.Пад-лухны, Д.Ы.Ша^н, Д.и.Щуба, ф.М.Шцсоуск! 1 (вш./ у рускай I беларускай метадычнай навуиы распрацоувал!ся пытанн1 засваення вормау л!таратурнай мовы /С.Н.Цэйтл1н, А.В.Цекучоу, Д.А.Трасцян-цова, В.Д.Язерская, А.Я.Супрун, Л.П.Падгайск!, М.Г.Яленскг, М.Ц.Дукашук, В.А.Ляшчынская, С.М.Якуба 1!нш.Л Вял1кая увага У методыцы выкладання рускай ! беларускай моу удзялялася усеба-

коваму даследаванюо праблемы развгцдя звязнай вуснай I п1сьмо-вай мовы школья1ка^/М.А.Рыбн1кава, Б.А..Дабрашсдау, А.В.Цеку-чоу, 1.А.Ладыжэнская, М.А.Йлёнк!н, Д.А.Мурына, Ю.С.Шчугоу, Д.0.11адгайск1 * М.Г.Яленск!, У.М.Вярб!ла, М.П.Лукашук, Я.М.Лау-рэль Л !нии/.

Аднак пакуль што н! У тэарэтычным, н! у практичным плане . не вырашана праблема узаемасувяз! трох напрамкау работы па раз-в1цц! мовы щсольн1кау пры вывучэнш яя рускай, так I беларусхай марфалогI1, хаця раздзел "Марфалог1я" У школьным курие беларус-кай мовы займав адно з асноуных месдау ! дае значныя магчымасд! для фарм!равання мауленчай культуры вучняу. Вывучэнне марфалогН дазваляе школьш кам засвощь нормы беларускай л!таратурнай мовы, узбагад!ць свой слоушкавы запас, удасканал!ць камун!катыуныя Уменн1 ! навыкг.

Таш м чинам, тэарэтычная г практычная вартасць драцы, нак1-раванай на развксдё мовы школьн!кау пры вывучэнш марфалогI1, а такеама нераспрадаванасць гэтай праблемы вызначавдь актуальнаспь дыеертадыйнага даследавання па абранай тэме.

Мэта дыеертадыйнага даследавання— на аснове анализу л!нг-вТстычнай, метадычнай, яс!холага-педагаг!чнай лГтаратуры, а такеама вын!кау канетатуючага эксперименту распрадавадь навукова абгрунтаваную методику разв!вдя мовы школьн!кау пры вывучэнн1. марфалогП, якая драдугледжвае глыбокае асэнсаванне граматычных з'яу, засваенне нормау беларускай л!таратурнай мовы, узбагачэн-не слоун! кавага запасу вучняу, фарм!раванне уменняу 1 навшеау звязнай вуснай ! Шсьмовай мовы.

Для дасягнення пастауленай мэты неабходна было вырашыць настудныя задачы:

1. Устакав1ць студень распрацаванасц! праблемы, якая даследу едда , у навуковай л! таратуры.

2. Вызначыдь л!нгв!стычныя 1 метадычныя асиовы развгцця мовы школьн!кау при вывучэнн! марфалог!I у тостым класе.

■ - 3.Вызначыдь узровень разв!цця мовы вучняу шостага класапа-сля вывучэння назоун! ка I прыметн!ка: ступень засваення нормау беларускай л!таратурнай мовы, слоун!кавы запас, сфарм!раванаедь уменняу 1 навыкау звязнай вуснай I п!сьмовай мовы.

4. Расдрацавадь метадычную с!стэму вывучэння назоун1ка ирыметн!ка укамун!катыуным аспекце.

5. Ираверыць эфектыунасць распрацаванай методик! на прак-

тыцы 1 праанал!заваць вынШ.

Наву новая нав! зна да следа вання за ключа ецца у тш, што:

— даказана неабходнасць ! магчымаоць комшгекснай рзал! зады! трох узаеыазвязаных напрамкау работы паразв^цщ мовы школь-н!кау на уроках вывучэння беларускай'марфалог*! у тостым класе;

— распрацавана методыка вывучэння назоун!ка 2 прыметн!ка, пры выкарыстанн! якой засваенне тэарэтычнага моунага матэрыялу 1 уся разнастайнасць практыкаванняу садзейшчае развгццю мовы вучняу.

Практичная значнасць даследавання заключаевда у распрацоу-цы методик! разв1цця мовы школмгёкау ары вывучэнш назоун!ка I прыметн!ка у шостым класе, якая забяспечвае усвядоыленае засваенне тэарэтычнага моунага матэрыялу, нормау беларускай л!таратур-наймовы, якаснае 1 колькаснае папауненне слоун! кавага запасу вучняу, фарм!раванне уменняу Г навыкау звязнай вуснай I Шсьмо-вай мовы. ■

Вын1к1 даследавання могуць быць выкарыстаны настаун!кам! белару екай мовы для удасканалення методык! выкладання марфалог!! у школах з беларускай 1 рускай мовамг навучання.; аутарам! пры пад-рыхтоуцы праграм, дадручн!кау, метадычных дапаможн1кау па беларускай мове; выкладчыкам! БНУ пры чытанш курса методик! беларускай мовы ! правядзенн! практичных, лабараторных ! сем1нарск!х заняткау, пры чытанн! спецкурсау, а таксама студэнтам! пры нап!-санн! курсавых I дыпломных прац.

АсноУныя палажэнн!. як!я выносяипа на абарону.

1. Высок! узровень мауленчага разв!цця школьн!кау пры выву-чэнн! марфалогИ /назоун1ка ! прыметн!ка/ у шостым класе забяс-печваецца у працэсе ажывдяулення трох узаемазвязаных напрамкау работы па разв!цц! мовы: I/ узбагачэння слоун^кавага запасу вучняу; 2/ фарм!равання прав!льнай мовы /засваення нормау л!таратур-най мовы/; 3/ разв!вдя звязнай мовы.

2. Змест работы па разв!цц! мовы школьн!кау прн вывучэнн! марфалог!I вызначаецца У адпаведнасц! з названым! напрамкам!: засваенне вучнямГ нормау беларускай л!таратурнай мовы, Ыстэмных аднос!н 1 сувязей у мове ! маулекн!, леке!ка-семантычных груп слоу, с!нан1и1чных радоу, антан!м!чннх пар, функцыянальна-сты-

л! стычных моуных сродкау, мауленчых паняццяУ /тэкст, прыметы тэксту, в!ды 1 сродк! сувяз1 сказау у тэксце, стал! I тылы мау-лення ! г.д./»

3.Работа па развГцц! швы школыйкау пры вывучэнн! марфало* rii будзе эфектыунай лры умове выкарыстання спецыяльнай метадыч-най сi стэмы, якая прадугледжвае засваеннв тэарэтычнага комната матэрыяду i фарм!paванне камушкатыуных уменняу I навыкау. С1с-тэма практыкаванняу, нак!раваная на засваенне ведау па граматыцы, нормау беларускай л1таратурнай мовы, узбагачэнне слоун!кавучняу i на прав1льнае ужыванне моуиых сродкау у звязнай иове, садзей-н1чае больш эфектыунаму адуленчаму разв1ццюткольн!кау.

Асаб8сты ?дзел аутара У падрыхтоуцы дысертацыйнага дасле-давання. Дысертацыя з'яУляецца вын!кам самастойнай i мэтанакГра-ванай даследн!цкай працы аутара. Установлена ступень распрацава-насц! праблемы, якая даследуецца, у навуковай л!таратуры; вызна-чаш асноуныя палахэнш, як!й маюць прынцыпова важна е значэнне для распрацоук! методык! разв!вдя мовы школьн1кау пры вывучэнн! марфалorí i; распрадавана яетадычная с!стэда вывучэння назоун1ка 1 прыметн1ка у камун!катыуным аспекце. Праведзены канстатуючы, вавучалыш i. кантрольны эксперименты у СШ JS 2 г. Мазыра Гомель-скай вобласц1, канстатуючы i кантрольны эксперименты у СШ Л 9 г. Мазыра i СЩ £ 16 г. Л1ды. На методыцы, распрацаванай аутарам,. у СШ № 9 г. Мазыра 1 СШ Л 16 г. Л1ды ажыццёулены навучальныя эк-сперыменты настаун1кам! гэтых шкод,

Адрабацыя матэрыяла? даследавання адбывалася з 1989 года у ходзеабмеркавання асноуных палажэнняу дысертацы} на ласяджэн-нях кафедры беларускага мовазнауства ЕДПУ, на навукова-практыч-най канферэнщЛ прафесарска-выкладчыцкага саставу Мазырскага дзяржаунага педагаг!чнага 1нстытута /1989 г./, на Рэспубл!каяс-к!м навукова-мемдычным сем! нары "Навучальныя гульн! у с1стэме бесперааыннай адукацы!" /Mi нск, 1991/, на вынГковай навукова-практычнай канферэвцы! прафесарска-выкладчыцкага складу Ц11ДУ /1993 г./.

АСН0?Ш ЗМВСТ ДЫСЕРТАЦЫ1

Дысертацыя складаевда з уводз!н, агульнай характарыстык! работы, трох раздзелау, заключэння, cnlca выкарыстаных крын1ц /220 найменняу/. Асноуны змест днсертацы! выкладзены на 152 старонках машынаа1снага тексту, з juctx 7 сгаронак займаюць 20 табл!ц. У дысертацы> маавдатаксама «Загаты <лвстрацыйны дыдак~ тычны ыатзрыял.

Ба $водз1нах даецца ацэнка сучаснага стану праблемы, што вырашаецца, абгрунтоуваецца неабходнасць правядзення даследаван-ня.

У агудьнай характарыстыды работы даецца абгрунтаванне акту-адьнасд! тэмы даследавання, вызначаецца яго ыэта I задачы, рас-хрываецца навуковая нав1зна 1 практичная значнасць, паведамляец-ца пра асабГсты Удзел са1скальн1ка У падрыхтоуцы дысертацыйнага даследавання, апрабацыю 1 адубл1каванасць вышкау работы, фарму-лююцца асноуныя яалажэшп, як!я зыносяцца на абарону.

У першим раздзеле нгваметадычныя аояовы разв1цця ыовы вхольн1кау на уроках бширускай мовы" вызначаюцца асноуныя на-прамк1 мауленчага разв1цця вучняу на уроках беларускай ыовы, ус-танаул!ваецца ступень распрацаванасц! розных аспекта^ праблемы у беларускай I рускай л1нгв!стычнай Г метадычнай навуцы.

Разв1ццё вуснай I шсьмовай мовы школьн^кау у працэсе выву-чэяня беларускай мовы адбываецца у трох узаемазвязаных напрам-ках: узбагачэнне слоун!кавага запасу, засваенне норма у л! тара-турнай мовы, разв!ццё звязнай мовы.

Узбагачэнне слоушкавага запасу — адз1н. з а сноу них напрам-кау у разв1цц{ мовы вучняу, ажывдяуленне якога пры вывучэнн* школь-вага курса мовы дазваляе вырашыць наступныя задачы: растлумачыць дзецям незнаёмыя словы 1 асобныя значзнн! мнагазначных слоу.уда-кладн1ць сэнс вядомых слоу 1 навучыць школьнг кау дакладнаму ужы-ваншо слоу; замян!ць у слоуи!кавам запасе вучняУ дыялектныя ! простамоуныя словы /калI яны ёсць/ на экв1валентный 1м л[таратур-ныя; разв!ць у дзяцей умение ужываць словы з ул!кам тылу I стыло маулення.

Цраблема узбагачэння слоунГкавага запасу найбольш поуна расдрацавана у методыцы выкладання рускай мовы. Тут праведзены спецыяльныя тэарэтычныя I экспериментальная даследаваннг слоу-н!ка дзяцей рознага узросту / А.Н.Гвоздзеу, В.А.Дабрзмыслау, М.1.£ынк!н, М.С.Раадзественск! I '¡т./, вызиачаны верадумовы, як1я уплываюць на папауненне слоун!ка школьн!кау/А.В.ЦекучоУ, М.Т.Баранау I !нш./, расдрацаваны метадычныя приёмы, тылы прак-тыкаванняу ! заданняу, тто садзейн!чаиць узбагачэнню слоу навага запасу пры вывучэнн! розных раздзелау школьнага курса роднай мовы /В.А.Дабрамыслау, МЛ.Баранау, М.К.Разумоуская, А.В.Ирудн!-кава, П.ДЛваноу, В.Я.Гулев1ч I 1нш./.

. У беларускай метадычнай навуцы пытанн! узбагачэння слоушка

разгдядад]ся у драдах К.М1Цкев1ча, л.Д.Падгайскага, МЛ.Касцяна, г ГЛ.Верашчак!, Л.М.Гамезы I гнш. Аднак праблема узбагачэння слоу-н!кавага запасу школьн(кау пры вывучэнн! марфалог!г у методыцы беларускай мовы пакуль што не атрнмала належнай уваг1..

Авалоданне нормам! л! таратурнай мовы—друг! напрамак у ра-боце па разв!цщ мовы вучняу, як1 ажывдяуляецца на працягу вывучэн ня усяго школьнага курса мовы.

У Л1нгв1стычнай л^таратуры не (снуе адз!нага азначэння паняц-дя "норма мовы", не внзначана дакладна I тыпалопя нормау. Аднак большасць л(нге!стау прызнае клас!ф:кацыю нормау да суаднесенас-ц! 1х з моУным! узроуням! /арфаэшчныя /фанетычныя/, лекс1чныя, словаутваральныя, граматычныя/. Паколькг марфалог!я займае адно з асноуных месцау у школьным курсе мовы I дае зяачныя магчымас-ц! для фарыиравання мауленчай культуры вучняу, то пры яе вывучэн-ш адбываецца засваенне ус1х нормау беларускай л!таратурнай мовы.

Граматычныя нормы вызначаюць ужыванне формы слова, а такса-ка спалучэнняу слоу у словазлучэннях 1 сказах. Граматычная с!стэ-ма мовы заусёды была предметам даследавання беларуск!х л!нгв!с-тау. У 1918 годзе выйшла "Беларуская граматыка для школ" Б.Тараш-кев[ча, у якой аоруч з пытавшим; фанетык! , права п! су бшн раз-гледжаны 1 асноуныя заканамернасц! беларускай мовы У гал!не гра-штыкх. Вял1кае значэнне для далейшага станаулення граматычнвх нормау мела выданне у 1962 годзе нарма тыунай 'Траматык! беларускай мовы" I у 1985 годзе —• "Беларускай граматык!".

Вывучэннем граматычных нормау сучаснай беларускай л!таратур-най мовы займал!ся М.Г.Булахау, Л.I.Бурак, МЛ.Гурскг, М.А.Жыдо-в1ч, П.И.Шуба, Ф.М.Янкоуск!, М.С.Яунев5ч I !ншыя вучоныя-л1нг-

В| СТЫо

.У метадычнай навуцы праблема выкладаняя марфалогП распра-' цавана дастаткова глыбока у дачыненн! да руекай мовы /Д.В.Дуд-н!кау, М.М.иракапов!ч, В.П.Азерская, 1.АЛ'расцянцова, Л.Д.Еула-шн I 1ш./. Асабл1васц1 вьшучэння иарфалогИ рускай мовы у беларускай школе раскрывающа у працах А.Я.Супруна, Л.А.Мурынай, ' Л.В.Ел!сеевай I 1нш.

У беларускай методыцы лраблемавывучэння марфалог!I распра-цавана найболыа поуна у адиос1нах да пачатковай школы /К.М!цке-в!ч /Я.Колас/, Л.Ц.Падгайск!, А.К.Севярнёва, Б.В,Пятров1ч ! ¡т./. У дачыненн! да еярэдняй школы асобныя дытанн! гэтай праблема да-следавал! В.А.Самцэв1Ч, Я.М.Замерфельд, Н.Шэучык, З.Б.Варанов1ч,

А.Л.Юрэв1ч, Я.М.Лаурэль, Т.Р.Нов1кава,1.М.Саштыя ! !нш.

Арфаэа!чныя нормы аатрабуюдь адзгна'га вымаулення, акрэсш-ваюць, як вымауляюцца гук1 I спалучэнн! гукау у словах г спалу-чэннях слоу. Даследаванне гэтага тылу нормау у беларускай лшг-в!стыды праводзШ М.В.Б1рыла, А.I.Падлужны, Ф.М.Янкоускг. У вы-н!ку был! не тольш вызначаны нормы л: таратурнага вымаулення, але 1 устаноулены асноуныя прычыны адоиленняу ад ¡х.

У беларускай метадычнай л!таратуры праблема засваення арфа-эп!чных нормау разглядалася у црадах Л.И.Падгайскага, М.Г.Ялен-скага, Т.М.Граков!ч, М.ИоДукашук I 1нш. Был! праанал!заваны па-мылк! У вымауленн! 1 !х прычыны, разгледжаны працэс фарм1раван-ня фанетыка-арфаэа!чных I акцэнталаг!чных навыкау, праданаваны эфектыуныя метадычныя прыёмы, як! я садзейн!чаюць разв!ццю вшау-ленчых навыкау школьшкау. Разам з тым у беларускай методыцы не 1снуе спецыяльных даследаванняу па праблеме засваення вучням! нормау л!таратурнага вымаулення на уроках марфалогхг.

Авалоданне л!таратурнай мовай немагчыма без засваення лек-с!чных нормау, як! я звязаны з семантычна дакладным, стылГстычна слушным выбарам слова, а таксама з граматычна. 1 стыл!стычна пра-в^най спалучальнасцю слоу» У беларускай л!нгв!стычнай навуцы пытанн! словаужывання даследавал! Ф.М.Янкоуск!, М.Я.Ц! кодк!, А.К.Юрэв1ч, А.А.Каурус Г !нш.

У методыцы выкладання беларускай 1 рускай мовы праблема засваення леке!чных нормау распрацавана пакуль што недастатко-ва: беларусмя мвтадысты /В.А.Ляшчынская, А.А.Станкев!ч, А.А. Амяльков!ч, М.Ц.Лукашук I !нш./ асноУную увагу УдзялШ практыч-наму боку праблемы, рускгя вучоныя даследавал! яе у асносным у сувяз! з вывучэннем лехсШ I стыл!стык! /С.Н.Цэйтл!н, М.Т.Ба-ранау, Н.А.Плёнк1н ! !нш./.

Авалоданне л!таратурнай мовай патрабуе засваення нормау словаутварэння. На думку Л.М.Шакуна, усведамленне !х дае магчы-масць таму, хто гаворыоь, слухае ц! чытае, адрозн!ваць прав!льна е новаутварэнне ад няправ!льнага, рэгудярна ужывальнае ад рэд-ка уаывальнага.

Праблема засваення вучням! словаутваральных нормау у знач-най студен! распрацавана у методыцы рускай мовы /А.В.Цекучоу, ВЛ .Дебедзеу, В.А,}кукоУская, Т.А.Шапавалава, А.В.Верн!коуская ! !нш./. Сярод беларуск!х метадыстау яе. даследавал! В.А.Ляшчынская, У.Ц.Шскун, В.В.Шур, С.М.Якуба 2 !нш.

Так!м чынам, у методыцы найболып поуна распрацавана праб-лема засваення нормау беларускай Л1таратурнай мовы у аднос!нах да пачатковай школы. У дачыненн! да сярэдняй школы дастаткова глыбока вывучана пытанне фармГравання вымауленчых навыкау на Уроках мовы. Аднак у беларускай метадычнай навуцы адсутн!чаюць спецыяльныя даследаванн! па праблеме засваення вучнямх нормау л!таратурнай мовы пры вывучэнн! марфалог!!.

Разв!ццё звязнай мовы — найважнейшы напрамак у рабоце па разв1цц1 мовы вучняу. У сучаснай метадычнай навуцы признана, што фарм!раванне 1 удасканаленне звязнай мовы вучняУ адбываецца як на специальна адведзеных для гэтага уроках, так I пры вывучэнн! ус!х раздзелау школьнага курса мовы. Дзякуючы даследаванням А.В.Цекучова, Т.А.Ладыжэнскай, А.1.Уласенкова, Г.К.1!дман-Арло-вай, Л.А.Мурынай, Л.И.Падгайскага, М.Г.Яленскага ! !нш., вызна-чана, што на Уроках граматыя! разв!адю звязнай мовы шкодьн!кау садзейн!чаюць разгорнутня адказы па граматыцы, творчае сп!сван-не, творчы дыктант, яераклад, пераказ, сачыненне. Аднак у метадычнай навуцы пакуль што не акрэслена, як1я в!ды работ неабход-на праводз!ць пры вывучэнн! канкрэтных граматычных тэм.

Так!м чынам, у беларускай метадычнай навуцы асобныл моменты работы па разв!цц! мовы вучняу распрадаваны даСтаркова поуна, аднак пакуль няма грунтоуных даследаванняу, як!я б дапамагал! настаун!ку спалучыць усе три узаемазвязаныя напрамк! разв!цця мовы школьн!кау пры вывучэнн1 граматычных тзн, комплексна внра-шаць праблему мауленчага разв!вдя на уроках роднай мовы.

У друг!м раздзелз —"Узровень разв!ццй; мовы вучняУ шоста-га класа ! метадычная с1стэма разв^цця мовы школьн!ка'Уи — ад-люстраваны выш к! драв.ерк! /на граматычкш ! мауленчым узроУ-нях/ ведау, уменняу ! навыкау,што набыл! школьн!к! пасля выву-чэння назоун!ка 1: прыметн!ка у шостым класе, ад!сваецца методика мауленчага разв!цця вучняу на уроках карфалог! I.

Вын!к! канстатуючага эксперименту, праведзенага пасля вы-вучэння назоун!ка I дрыметнГка у шостых класах сярэдаГх школ Ш2„ 9 г. Мазыра Гомельскай вобласц! ! й 16 г. Д!ды Гродзенс-кай вобласц!, сведчаць пра недастатковы узровень разв!цця мау-лення шасщкласшхау. У шве школьн!кау выяулены настулныя па-рушэнн! марфалаг!чных нормау беларускай л!таратурнай мовы: па-ыылш пры уянванн! назоунхкау, як! я адрозн!ваюада родам у беларускай 1 рускай мовах; пры ужыванн! зборных назоун!кау» а так«

сама тых слоу, як¡я не супадаюць у лгку у беларускай ! рускай мовах; памылк1 пры узшванн! назоушкау I скланення у давадьным, творным, месным склонах г назоун!кау И скланення у родным,твор-ным I месным склонах; памылк! нры ужыванн! назоун!кау у родным, творным ! месным склонах множнага л!ку; ары утварэнн! роднага склону множнага л!ку назоун!кау, што абазначаюць назвы мала дых !,стот; пры ужываннг рознаскланяльных назоун!кау мужчынскага I агульнага роду У давальным 1 месным склонах адз!ночнага л! ку; пры ужыванн! ! вызначэнн! роду нескланяльных назоун1кау. Звач~ нал кодькасць вучняу паыыляедца пры утварэнн! прыналежных цры-метн!кау.ступеней параунання якасных прыметн!кау.

Анал!з сдецыяльных практыкаванняу, як1я выканал! школьн!к1, 1 наз!ранн! за шуленнем вучняу дазвол!л! вызначыць наступныя парушэнн! арфазпГчных 1 акцэнталаг!чных норыау: вымауленне гука Сг1 выбухнога на месцы фрыкатыунага; мяккае вымауленне афршсаты [ч] ; вымауленне ["р^ замест [р~_] ; [дС1 • ОН замест СцзЦ ,(.ц'Т» вымауленне гука Сс1 яерад мякк!м! [м5] , СнП , Св'Л.СбИ, С зЗ , [дз5 ; ¡заляванае вымауленне спалучэнняу зычных -дч-, -тч-, -шс-, -же-, -до-, -сш-, -чц-, -зш-, -дц-, -жц-, -счг; памылк! пры вызначэнн! месца нац!ску у пэУных словах. Причинам! арфаэп!чных I акцэнталаг!чных памылак з•яуляецца фанетычная !нтэрферэнцыя рускай мавы I няведанне арфаэд1чных 1 акцэнталаг!чных нормау.

У вын1ку анал!зу вусннх I п!сьмовых выказваннду был! вызна-чаны наступныя парушэнн1 школьн!кам! леке!чных нормау беларускай л!таратурнай мовы: паутарэнне аднаго 1 таго ж слова у сказах, як!я ужываюцца побач; частае ужыванне рус!змау; тауталог!я» пле-аназм, парушэнне лекс!чнай спалучальнасц! слоу, неадрозкенне парой! мау, ужыванне л1шняга слова ! !нш. Моуныя памылк! дапускаюц-ца у асноуным з-за абмежаванасц! слоун!кавага запасу школьн! кау. Еучн! не валодаюць дастатковайколькасцю тэматычна аб'яднаных груп елоу, с!нан!м!чным! I антан!м!чным! паралелям!, сродкам! 1 моунай выразнасц!.

Ира абмежаванаевд» слоун!кавага запасу школьн1кау сведчыць няведанне лекс!чнага значэння мног!х агульнаужывальных слоу, ияУменне знаходз!ць у сказах мнагазначныя словы,падб!раць да слоу с!нон1мы I антон!мы, раб|ць тэматычную 1 лексГка-семантыч-ную групоуку слоу, адрозн!ваць парон!мы. На абмежаванасць слоу-н!ка вучняУ указваюць таксама шматл!к!я моуныя памылк! ,як!я дапускаиць школьшк! пры састауленн! сказау 1 тэкстау.

■ : 10

На невысок! узровень развщця звязнай мовы вучняу указвае тое, што мног!я з гх не валодаюць мауленчыш паняццямг г У сувя-з1 з гэтым памыляюцца" пры вызначэннг тэмы I асноунай думк1 тексту, -тылу 1 стилю маулення, не умеиць ладзялгць тэксг на частк! 1 састав!ць яго план, а таксама будаваць тэкст у адпаведнасщ з планам; выдзяляць I выкарыстоуваць апорныя словы 1 словазлучэнн! пры дераказе; з(Ираць I с1 стэматызаваць матэрыял для сачынення У адпаведнасц! з тзмай I асноунай думкай.

Вын1к1 канстатуючага эксперименту наказал!, што для больш эфектыунай работы па разв!иш мовы вучняу пры вывучэнн! назоун!-ка I прыметшка у шостым класе неабходна такая методика, якая б забяспечвала глыбокае асэнсаванне школьн!кам! тэарэтычнага моу-нага матэрыялу, засваенне нормау беларускай л!таратурнай мовы, узбагачэнне слоун!кавага запасу, разв!цдё звязнай вуснай I п!сь-мовай мовы. Пры вывучэнн! граматычвых паняццяу патрэбна вырашаць I граматыка-арфаграф!чныя задачы.

Авалоданне марфалаг!чныыг нормам! пры вывучэнн! назоун!ка ! дрьшетш ка адбываецца пры дапамозе анал^тычных ! с!нтэтычных марфалаг!чных ! граматыка-арфаграф!чных практыкаванняу. Акал!-тычныя марфалаг! чныя практыкаванн! патрабуюць вызначэння часц!-ны мовы, роду, л!ку, склону, скланеяня I 1нш. С!втзтычныя марфалаг! чныя практыкаванн! нак!рававы на утварэнне марфалаг!чных формау слоу, уяыванне !х у словазлучэннях, сказах, тэкстах.зна-ходжанне памылак пры утварэнн! Ц1 укыванн! марфалагНных формау 1 выпрауленне гэтых памылак ! Знш.

Граматыка-арфаграф!чныя щ>актыкаванн! патрабувць вырашэння арфаграф!чных задач иа храматычнай асвове. Да л!ку так!х практыкаванняу адносяцца розныя в!ды сШсвання з граматнчным! задання-м!, некаторыя в!ды дыктантау, састауленне алгарытмау I 1нш.

Удасканаленне арфаэп!чных ! акцэнтуацыйных навыкау пры вывучэнн! марфалог!! патрабуе выкарыстання так!х метадычных нрыё-мау, як супастауленне слоу у беларускай ! рускай артыкуляцы!; перакдад слоу, словазлучэнняу з рускай мовы на бедарускую; чы-' танне слоу, як!я маюць неадааведнасць вымаулення ! нап!сання; чэтанне слоу, сказау, тэкстау у адпаведнасц! з арфаэп!чным! нормам! ; выпрауленне памылак у вымауленн! I !нш.

Засваенне вучням! леке!чных нормау — галоуная задача уро-кау леке!к!. Аднак удасканаленне навыкау словаужыванкя адбываецца ! пры вывучэнн! граматык! пры выкананк! практыкаванняу з

'."■' II ■■■ '■■•■ '

настувныМ1 заданиям!: оклаоц| i зап!саць сказы з парным! слова-Mi I выразам!; замяв!ць у сказе /тэксце/ рус! зш, дыялектызмы словам! бедарускай л! таратурнай мовы; з С1нан!м1чнага рада ц! са сдоу-па^зн!мау выбраць ! устав!ць у сказы /тэкст/ тыя, што най-больш дадыходзяць да сэнсу; знайсц! У сказах моуныя недахооы ! выарав1ць !х ! 1нш.

Пры вывучэнн! марфалогхI саванна драврдз!цца i драца, нак!-раваная на Удасканаленне словаутваральных уменняу ! навыкау школь-н!кау. Пры гэтым асаблгвую карысць прыносяць практикаванн!, як!я садзейн!чавдь засваенню словаутваральных нормау ! узбагачаюць слоун!к вучняу. Заданн! да практыкаванняу могуць быць настудныя: ад прапанаваных слоу утварыць назоушк! з пэуным значэннем /аба-значаюць якасцг, уласц!васц!, назвы npa$ecifi 1 г.д./; знайсц! на-зсун!Ki, утвораныя шляхам пераходу адной часц!ны мовы у другую, ! зап!саць ix у наступным парадку: I/ назвы асоб; 2/ назвы па-мяшканняУ; В/ назвы страу i ¡нш.

. Узбагачанне слоун!кавага запасу школьн!кау адбываецца шляхам уклвчэння у практыкаванн! па граматыцы заданняу на тлумачэн-не лекс!чнага значэння пэуных слоу, падбор аднакарэнных слоу, с!нон!кау, антон!мау; размежаванне парон!мау; тэматычнае I лек-с!ка-семантычнае групаванне слоу ! выразау I !нш., а таксама пры дапамозе лекЫка-лагГчных 1 леке!ка-стыл!стычных практыкаванняу, як!я асноуваюцца на тэматычным адборы слоу. Леке!ка-лаг!чныя практыкаванн! садзейн! чащь усведамленна сешнтык! слова, авало-данню та к! Mi приёмам! * як абагульненне, клас!ф!кацыя, параунанне, оудастауленне I !нш. Иры дапамозе деке!ка-стыл!стычных практыкаванняу адбываецца актив!зацыя слоун!ка вучняу i фарм!раванне навыка прав!льнага выкарыстання слоу у актыунай мауленчай дзейна

Развгццё звязнай мовы школьн!кау пры вывучэнн! марфалог!! ажыццяуляецца пры дапамозе наступнай с!стэмы практыкаванняу: I/ практыкаванн! анал!тычнага характеру, як!я асноуваюцца на гатовым тэксце: вызначэнне асноутй думк!, тэмы тэксту, тылу ! стылю маулвння ! г.д.; 2/ практыкаванн! па перапрацоуцы пэунага тэксту: удасканаленне нап!санага, знаходданне !л!кв!дацыя моу-ных памылак ! недахопау у змесце ! !нш.; 3/ гтрактыкаванн! па стварэнн! новага тэксту на аснове зыходнага: творчае сп!сванне, творчы дыктант, вольны дыктант, дыктант па аналог!!, оераклад, пераказ I !нш.; V практыкаванн! па стварэнн! вучням! уласных

," 12."""

тэкстау: разгорнутыя адкаэы па граматвды, рэцэязП, написание сачыненняу I г.д.

Так! м чынам, пры вьшучэнн! назоун!ка ! прыметн!ка у шостыы класе пав!нна быдь выкарыстана специальная метадычная с!стэма, якая б забяспечвала трывалае засваенне тэарэтычных ведау { раз-в! оде ыаулення школьн!кау.

У трэшм раздзеле "Методыка разв!цця мовы школьн1кау пры вывучэнн! марфалогП /назоушка ! прыметн!ка/ у шостыы класс" вызначаны задачы навучальнвга эксперименту i ani сана методыка мауленчага разв!цця шасщкласшкау на уроках марфалогН, якая адрозн!ваецца ад лрынятайу школе метаданным дадыходам да выву-чэння граматычных там, а таксама с!стзмай практыкаванняу i за-данняу.

Зыходзячы з агульнапрынятага у метадычнай навуцы палажэння, якое патрабуе ажывдяуляць разв^ццё мовы вучняу у адз1най с!стэме да трох асноуных к!рунках, мы вызначыл! наступныя задачы мауленчага разв!цця икольшкау пры вывучэнн! назоун!ка i прыметн!ка у востым класе: I/засваенне шасц!яласн!кам1 нормау л!таратурнай мовы; V павел! чэнне лексхчнага запасу вучняУ, узбагачэнне 1х слоУ-н!ка пзуным! декс1 ка-семантычным! трупам!, с!нан1м1чвым! радам!, антан!ы1чami парам! ; 3/ фарм!раванне уменняу 2 навыкау ужывання вазоун!кау 1 прыыетнГкау у звязнай вуснай i niсьмовай мове.

Метадычная с!стэыа, выкарыстаная пры вывучэнн! ыарфалогИ У шостым класе, црадугледжвае трывалае засваенне граматычнага матэ-рыялу i мауленчае разв!ццё вучняу. Усвядомленае засваенне тэарэтычных ведау дасягалася дзякуючы ажыццяуленню камун! катыуна-дзей-наснага падыходу пры навучанн! роднай мове, пры яв!м вывучэняе граматцчных з'яу адбывалася з у л! вам адз!нства !х значения, формы ! функщцшавання у мауленш. 3 мэтаю разв!цця камун! катыуных уменняу паказвалася узаемасувязь памшграыатычным! формам! 1 !х функцыянаваннем у розных тылах I стилях мйулення.

Высок! узровевь мауленчага разв!вдя вучняу забяспечвауся 1 с! стэмай практикаванняу i заданияу, упрацэсе выканання як!х адбывалася не тольк! засваенне тэарэтычных ведау па марфалог!I,але i, фарм!раванйк прав! льнай мовы, засваенне лекЫка-семантычных груа слоу, с!нан!м!чных радоу, антан!м1чных пар.функцыянальна-стыл!стычных моуных сродкау, маулецчых панявдяу. Заданн! да практыкаванняу прадугледавал! успрыманне мовы як с!стэмы, у якой усе узроун! цесна звязаны пам!ж сабой. Знаёмячыся з моуны-

; 13 .

м! з'явам!, школьн!к! не тольк! даведвал!ся пра !х функцы!, але 1 практична авалодвал! мощным! сродкаы! у вын!ку стварэння на уроках вучэбных с!туацнй, як!я мадэл!рувдь моуныя паводз! ны ча-лавека у грамадстве.

Для авалодання вучням! розным! тылам!, стилям! 1 жанрам! маулення арган!зоувалася нраца з тэкстам!. ШкольнШ вызначал! тэму I асноуную думку тэксту» давал! яму загаловак, пераконваю-чыся ары гэтым, што часцей за усё для назвы тэксту выкарыстоува-ецца назоун!к у назоуным склоне, таму што яго функция у гэтай форме — абазначаць предмет думк!. Усведамленню рол! назоун!ка I прыметн!ка у мауленн! садзейн1чала 1 драца па вызначэнн! стилю тэкстау на аснове анализу выкарыстаных у !х моуных сродкау. Вучн! выяулял! стыл! стычныя асабл!васц! ужывання розных леке! ка-семантычных груд назоун!кау, назоушкау агульнага роду, формау адз!ночнага I множнага л!ку назоун!кау; якасных, адносных ! прына-лежных прыметн!кау, поунай ! кароткай формы Л ступеней параунан-ня якасных прыметн!кауЛ т.д.; выкарыстоуваючы пэуныя формы назоушкау ! прыметн!кау, цераказвад! тэксты з захаваннем асабл!-васцей тылу ! стилю маулення® Пры чытанн! ! пераказе тэкстау звярталася увага на драв!льнае ! выразнае вымауленне, тэмд мовы I гучнасць голасу.

У драцэсе вывучэння назоун!ка ! прыметн!ка вучн! раб!л! па-ведамленн! на граматычную тэму, рзцэнзавал! адказы аднакласн!кау, што сарыяла фарм!раванню умення шасц!класн!кау ствараць выказван-н! у навуковым стыл!. РаЗв!ццю звязнай мовы школьн!кау, усвядом-ленаму выкарыстанню !м! розных формау назоун!кау ! прыметшкау у мауленн! садзейн!чал1 ¡. наступныя в!ды творчых работ: вольны, творчы, узноулены дыктант, диктант па аналог!!; састауленне апа вядання па апорных словах, як!я уяуляюць сабой тольк! што выву-чаныя моуныя. з'явы» нап!санне сачыненняУ I г.д.

Тэксты ! задйнн! да врактыкаванняУ па марфалогП падб!рал!-ся таксама з ул!кам неабходнаецг узбагачэння лекс1чнага запасу вучняу новым! словам! ! тэматычньж! групам!, фарм!равання Умен-няу семантычна'дакладнага 1 стыл! обычна прав!льнага ужывання слоу ! выразау.

Црацэс навучання роднай мове арган!зоувауся так, што школь-н!к! не тольк! атршШвал! спецыяльныя веды, выпрацоувал! адпавед-ньш уменн! ! навык!, але ! разв!вал! мысленне, творчыя здольнас-ц! ! кругагляд. Гэтаму у немалой ступен! садзейн!чау ! змест та-

то матэрыялу. што драпаноувауся вучням. Ираца з тэкстам!, у як!х раоказвалаоя ира Беларусь, яе хчсторыю, расл1нны Г жывёльны свет 1 т.д., уноЫла свой уклад у выхаванне нацыянальнай самасвядомас-ц! школьшкау, абуджала ц!,кавасць I любоу да роднага краю, 1мк-ненне авалодаць багаццяш беларускай мовы.

Вын1к! кантрольнага эксперименту пацвердзШ зфектыунасць распрацаванай методик! мауленчага разв!цця вучняУ на уроках мар-фалогИ. За час экоперыментальнага вывучэняя назоунгка I прымет-н!ка значка павыЫуся узровень засваення школьн!кам! марфалаг1ч-ных нормау беларускай л^таратурнай мовы. Еольшасць вучняу прав!льна утварае I ужывае у мове формы назоун!кау I, П I Ш скланення, не памыляецца пры ужыванш рознаскланяльных назоушкау, а таксами тых слоу, як!я не супадаюць у родзе 1 лгку у беларускай I рус-кай мовах, без памылак утварае арыналежныя прыметнШ, ступен1 параунання якасных прыметшкау I г.д.

Дзякуючы таму, што на кожным уроку араводз!лася праца, нак!-раваная на удасканаленне арфаэп^чных1 акцэнталаг!чных навыкау, у мове шасц1класн!кау зменшылася колькасць памылак у вымаулениГ.

Значна павялгчыуся слоушкавы запас вучняУ, узровень засваення ¿и! лексгчных нормау л1таратурнай новы. Школьн!к1 валода- . юць дастатковай колькасцю тэматычна аб'яднаных груп слоу, с!на-нШчнымГ I антан1м1чным! паралелямг, сродкам! моунай выразнасц!, менш дацускаодь ыоуных памылак пры састауленн! сказау ! тэкстау.

Ера дастаткова весок! узровень разв1цця звязнай мовышасц!-класнГкау сведчыць тое, што болынасць з 1х прав!льна вызначае стыль I тыа маулення, тэму 1 асноуную думку тэксту.удала падб1-рае да яго загаловак, складае план. У значнай колькасц! вучняУ сфарм1равана умение будаваць тэксты розных тыпау I стыляу, выка-рыстоуваючы пры гэтым неабходныя моуныя сродк!.

У заключэнн! дысертацц! падводзянда вынМ даследавання, абагульненне якгх сведчыць ара эфектыунасць распрацаванай мето-дык! разв1вдя мовы школьшкау пры вывучэнн1 марфалог11 у шостым класе 1 дазвеляе зрабщь наступныя вывады:

I. Разв!ццё мовы школьника У пры вывучэнн! марфалогН адбыва-ецца у працэс ажыццяулення трох узаемазвязаных напрамкау работы: I/ узбагачэння слоун!ка вучняу; 2/ фарм5равання прав!льнай мовы; 3/ разв1цця звязнай мовы. Вывучэине граматычвых з'яу пав!нна праводзГода з ул1кам адз!нства IX значзння, формы 1 функцыяна-вання у мауленн!.

' 15 ■

2. Высок! узровень мауленчага развгцця вучняу забяспечваецца с!стэмай практыкаванняу ! заданняу, у працэсе выканання як!х ад-бываецца засваенне тэарэтычных ведау па марфалог!I, нормау бела-рускай л1таратурнай мовы, лекс1ка-семантычнкх груа слоу, с!нан!-м!чных радоу, анхан!м1чных пар, функцыянальна-стыл!стычных ыоуных сродкау, мауленчых паняццяу.

Авалоданне вучням! марфалаг! чным1 нормам! л!таратурнаймо-вы адбываецца пры выкананн! анал:тычных I сГнтэтычных марфалаг!ч-ных ! граматыка-арфаграф!чных практыкаванняу. Удасканаленню вымау-ленчых, словаужывальных г словаутваральных уменняу 1 навыкау са-дзейн!чаюць дадатковыя зэданн! да практыкаванняу па граматыцы.

, 4. Удасканаленне навыкау л! таратурнага вымаулення ажыццяУля-ецца. ары чытанн! сказау I тэкстау у адпаведнасц! з арфаэп!чным! нормам:, супастауленнГ слоу у беларускай.1 рускай артыкуляцы!, перакладзе слоу Г словазлучэнняУ з рускай мовы на беларускую, вы-прауленш памылак У вшауленн! 1 г.д.

6. Фарм^раванню навыкау словаужывання садзейн1чаюць наступ-ныя Тылы заданняу: знайсщ у сказах словы, што ужываюцца у нехарактерным для ¡х значэннГ; з с1нан!м!чнага рада ц! са слоу-паро-н!мау выбраць 1 -устав! ць у сказы тыя, што найбольш падыходзяць па сэнсу; знайец! ! выправив у тэксце моуныя недахопы ! !нш.

6. Узбагачэние слоун!ка школьшкау пры вывучэнш назоушка 1 прыметк!ка адбываецца шляхам уключэння у практыкаванн! па граматыцы заданняу на тлумачэнне сэнсу незразумелых слоу, удакладненне I пашырэнне значэння Ужо вядомнх слоу :1 выразау; падбор с!нон!мау, антон!мау, тэматычнае I лекс1ка-семантычнае групаванне слоу ! выразау нш.. Узбагачэнню слоушка вучняУ таксама садзейн1чаюць леке! ка-лаг!чныя I леке!ка-стыл!стычныя ирактыкаванн!. •

7. Ерактыкаванн! на разв!пдё звязнай вуснай ! пГсьмовай мовы вучняу пав!нны праводз!цца у наступнай лаг1 чнай паслядоунасц!: I/ анал!тычныя ирактыкаванн!, у аснове як!х лякыць граца з гатовым тзкетам; 2/ практыкаванн! па перапрацоуцы зыходнага тэксту; 3/прак-тыкаванн! па стварэнн! новага тэкоту на аснове !снуючага; 4/прак-тыкаванв! па сТварэнн! уласных тэкстау. Пры планаванн! работы па разв!цц! звязнай мовы абавязкова неабходна ул!чваць характар таго граматычнага матэрыялу» як! вывучаецца.

8. Иоспех работы па разв!щу мовы вучняУ на уроках марфало-гН У шостым класе абу.моул!ваецца выкарыстаннем спецыяльнай мета-дычнай с!стэмы, якая прадугледжвае усвядомленае засваенне тэарэтыч-

нага моунага матэрнялу, нормау беларускай лГтаратурнай мовы, узба-чэнне слоушка вучняу I фарм!раванне уменняу 1 навыкау звязнай вуснайЛ пГсьмовай мовы.

Асноуны змест дысертацы! адлюстраваны у наступных публ!нациях:

1. люб!мая справа —гэта шчасце: двдактычны матэрыял па раз-в1 цц1 мовы ! прафес!йнай арыентацы! // Беларуская мова I л1тарату-ра у школе. — ,1091, № 6. — С. 20—26 /у сааутарстве з 1.Э.Сауко/.

2. Деловая игра как средство развития речи учащихся // Обучающие игры в системе непрерывного образования: Сб. научных статей/ Под ред. А.П.Смавдера. — Мн.гБГУ, 1991. ■— С.Н7—119 /у сааутарстве з 1.Э.Сауко/.

3. РазвГццё мовы вучняу пры вывучэнн! граматычных тэм //Род-нае слова / Беларуская мова I л1таратура у школе. — 1992, й I.— С.27—2)з. .

4. Дзелавая гудьня: Разв1ццё мовы 1 прафес!йная арыентацыя вучняу // Роднае слова / Беларуская мова I лIтаратура у школе.— 1992, №11. — С.28—30/у сааутарстве з1.Э.Сауко/.

о. РазвГццё мовы школьн1кау пры вывучэнн! назоун!ка // Роднае слова /Беларуская мова I л1таратура у школе. -- 1994, * I.— С.37—40 /артикул першы/.

6. Разв1ццё мовы школьн!кау пры вывучэнн! назоун!ка // Роднае слова / Беларуская мова 1 л1таратура у школе. — 1994, № 2.— С.37—41 /артикул друг!/.

7,Разв1ццё мовы школьн1кау пры вывучэнн! назоун1ка // Роднае слова /Беларуская мова 1 л!таратура у школе. — 1994, Й 4.— С. 44—48 /артикул трэц! /.

•а. Разв!ццё мовы школьн1кау пры вывучэннГ назоун!ка // Роднае слова / Беларуская мова I л!таратура у школе. — 1994, й 6.— С.43—49/артыкул чацвёртц/.

9. Разв1ццё мовы школьн!кау ары вывучэнн! назоун!ка // Роднае слова / Беларуская мова I л!таратура у школе. — 1994, Я7—8.-С.86—91 /артикул пяты/.

10. РазвГццё мовы школьнгкау пры вывучэнн! назоун!ка // Роднае слова / Беларуская мова I Л1 таратура у школе. — 1994, ЙЮ,— С.49—Ь2 /артикул шостц/.

I? РЭЗЮМЕ

Сауко Уладз!м!р 11аулав!ч. Разв!ццё мовы вучняУ шостага кла-са пры вывучэнн!: марфалог1I /назови!ка I прыметн!ка/.

Клвчавыя еловы: узбагачэнне слоуи1кавага запасу, засваенне нормау л!гаратурнай мовы, разв!ццё звязнай мовы, метадычная cic-тэма мауденчага разв!цця.

Аб'ектам дысертацыйнага даследавання з'яуляецца працэс раз-в!цця мовы школьн!кау пры вывучэнн! марфалогП у шостым класе.

АсноУная мэта даследавання —• распрацоука навукова абгрун-хаванай методык! мауленчага разв1цця шасщкласн!кау пры вывучэнн1 назоун!ка 1 прыметн!ка, якая прадугседявае усвядомленае засваенне тзарэтычнага ыоунага матэрыялу, нормау л!таратурнай мовы, узбага-чэнне слоун!кавага запасу вучняу, фарм!раванне уменняу i навыкау звязнай вуснай I а!сьмовай мовы.

У працэсе даследавання был! выкарнстаны наступныя метады: аиара л!нгв!стычнай, метадычнай, пс!холага-педагаг! чнай л!тара-турй па праблеме; анал!з праграм ! падручн!кау па беларускай мове для еярэдняй школы; статыстычны анал!з узроуню разв!цця мовы вучняу шостага класа цаеля вывучэння назоун!ка ! примете!-ва; абагульненне ! с!стэматызацыя педагаг!чнага вопыту настаун!-кау i уласнага вопыту дысертанта па праблеме разв!цця мовы школь-н1кау; распрацоука методык! разв!цця мовы шасц!класн!кау пры вывучэнн!. марфалог!! /назоунЬяа 1 дрыметн!на/; навучальны 1 кант-рольны эксперименты.

У зын!ку даследавання была даказана неабходнасць i магчы-масць ажнцтщулення трох узаемазвязаных напрамкау работы па рэз-в!цц! мовы школьн!кау на уроках вывучэння беларускай марфалоп! У шостым класе, распрацавана методика вывучэння назоун!ка ! пры-метн!ка У камун!катыуным аспекце.

Бын!х! даследавання могуць быць выкарыстаны настаун!кам1-славесн!кам! для Удасканалення методык! выкладання марфалогП у школе, аутарам! пры падрыхтоуцы ираграм, падручн!кау, метадычных дапаможн!кау па беларускай мове; выкладчыкам! ВНУ пры чытанн! курса методык! беларускай. мовы I правядзенн! практичных, лабара-торных ! сем!нарек!х заняткау, пры чытанн! спецкурсау.

18 РЕЗЮМЕ

Савко Владимир Павлович. Развитие речи учащихся шестого класса при изучении морфологии /существительного и прилагательного/.

Ключевые слова: обогащение словарного запаса, усвоение норм литературного языка, развитие связной речи, методическая система речевого развития.

Объектом исследования является процесс развития речи школьников при изучении морфологии в шестом классе.

Основная цель исследования — разработка научно обоснованной методики развития речи шестиклассников при изучении морфологии / существительного и прилагательного/, которая предусматривает осознанное усвоение школьниками теоретического языкового материала, норм литературного языка, обогащение словарного запаса : учащихся, формирование умений и навыков связной устной и письменной речи.

В процессе исследования были использованы следующие методы: анализ лингвистической,- методической, психолого-педагогической литературы по проблеме; анализ программ и учебников по белорусскому языку для средней школы; статистический анализ уровня развития речи учеников шестого класса после изучения существительного и прилагательного; обобщение и систематизация педагогического опыта учителей и собственного опыта диссертанта по проблеме развития речи школьников; разработка методики развития речи шестиклассников при изучении морфологии /существительного и прилагательного/; обучающий и контрольный эксперимент.

В результате исследования была доказана необходимость и возможность реализации трёх взаимосвязаных направлений работы по развитию речи школьников на уроках изучения белорусской морфологии в шестом классе, разработана методика изучения существительного и прилагательного в коммуникативном аспекте.

Результаты исследования могут быть использованы учителями-словесниками для усовершенствования методики преподавания морфологии в школе; авторами при подготовке программ, учебников, методических пособий до белорусскому языку; преподавателями вузов при чтении курса методики белорусского языка и проведении практических, лабораторных и семинарских занятий, при чтении спецкурсов.

19 SUMMARY

Savcko Vladimir Eavlovich. The Development of Speech of the Sixth Form Pupils Studying Morphology (of Nouns and Adjectives)-

Key vocabulary: enrichment of word-stock, mastering of literary language standard, development of connected speech, methodical system of speech development.

The subject of inguiry is the process of pupils speech development studying morphology in the sixth form.

The main research objective is the working out of scientifically grounded methods of the speech development of the sixth fopm pupils

while studying morphology (of nouns and adjectives)"that provides recognized mastering by schoolchildren of theoretical language material of literary language standard, enrichment of pupils word-stok, formation of skills and habits of connected oral and written speech.

During research studies the following methods were used: the analysis of linguistic, methodical, psychological-pedagogical lite-, rature on the research problem; the analysis of secondary school syllabus and text-books in Belarusian language} statistical analysis of speech development of the sixth form pupils after studying nouns and adjectives} generalization and systematization of pedagogical teachers experience and personal researcher's experience on the problem of schoolchildren spaech developmentJ the working out of the speech development methods of the sixth form pupils while studying morphology (of nouns and adjectives); the instructional and control experiment.

Ihe results of investigation proved the necessity and possibility of the realization of the three interconnected directions of the research work on the schoolchildren speech development at the lessons of studying Belarusian morphology in the sixth form, for the first time it was worked out the methods of studying nouns-and. adjectives from the point of view of communicative aspect.

The results of research may be used by teachers-philologists for the improvement of morphology teaching methods at a secondary school, by authors while preparing syllabuses of instruction, text-books, methodical text-books in Belarusian language, by instructors lecturing the teaching methods of Belarusian language, conducting practical, laboratory and seminary studies and lecturing courses ia speciality. /""V /

■ : f AW-

Подписано в печать 12.05, 95 экз. Заказ 356 . Бесплатно

. Объем I п.л. Тираж 80

Ротапринт БГПУ* £¡¿0009, г. Мине к, ул. Советская, 18.